Коми Республикаса медводдза Гӧрд небӧг йӧзӧдлӧмаӧсь 1998 воын. Сэки сэтчӧ пыртлӧмаӧсь 611 ним, а бӧръяас, 2019 воын, – 532-ӧс. На лыдын 150 сикас тшак, 314 быдмӧг да 68 пӧтка-пемӧс-чери.
Сё во нин Коми юясӧ абу пыравлӧма таймень чери, та дыра жӧ парма-ягысь абу аддзылӧмаӧсь кык сикас рой: розя (пробуравленнӧй) менегацция да топӧдӧм (сдавленнӧй) сфинктрина. Учёнӧйяс лыддьӧны, мый найӧ веськалісны сідз шусяна нулевӧй категорияӧ, мӧд ногӧн кӧ, ми дзикӧдз найӧс воштім.
Кыдзи звер-пӧтка, чери да быдмӧг веськалӧ Гӧрд небӧгӧ? Отсалӧ-ӧ тайӧ найӧс дорйыны? Пыр кызджык Гӧрд небӧгыс али воысь-во вӧснялӧ?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис ООПТ шӧринысь юкӧнӧн веськӧдлысь Борис Наконечный.
– Мыйсяма тайӧ небӧг, кодӧс да мый сэтчӧ пыртӧны?
– Комиын мупытшкӧсса озырлунӧн вӧдитчан да вӧр-ва видзан министерство 2007 вося март 13 лунӧ вынсьӧдіс Коми Республикаса Гӧрд небӧг йылысь 104-ӧд номера индӧд. Тайӧ колана правовӧй документыслӧн медшӧр могыс – дорйыны-видзны морт ки помысь быранвыйӧдз воӧм пемӧс да быдмӧг.
Тайӧ небӧгсӧ йӧзӧдӧны быд дас во мысти. Та мында кадыс колӧ, медым тӧдмавны, чинӧ али содӧ пемӧсыс, чериыс да быдмӧгыс.
2019 во помын коймӧдысь йӧзӧдісны Коми Республикаса Гӧрд небӧгсӧ. Воддза сертиыс сэтчӧ содіс 82 выль ним да 85-ӧс киритісны.
Казьтышта, республикасаысь ӧтдор эм и Россияса Гӧрд небӧг. Сэтысь ӧткымын шоча паныдасьлан быдмӧг-пемӧс пырӧны и республикасаӧ. Найӧс сэні пасъялӧма «кодзувъясӧн».
Миян министерство бердын котыртӧма торъя комиссия, кытчӧ пырӧны и Коми наука шӧринса биология институтысь учёнӧйяс, кодъяс видзӧдӧны вӧр-ва да сэтчӧс олысьяс бӧрся. Найӧ кӧ казяласны, мый кутшӧмкӧ пемӧс, лэбач, чери либӧ быдмӧг мӧдіс бырны, комиссиялӧн чукӧртчылӧм дырйи вӧчасны колана кывкӧртӧд.
Овлӧ, Комиын кутшӧмкӧ пемӧс уна, но странаса мукӧд регионын сійӧ абу. Сідзкӧ, сійӧс дорйӧм могысь пыртасны Гӧрд небӧгӧ. Вермас лоны и мӧдарӧ. Шуам, Россияын кутшӧмкӧ лэбач уна, а миян республикаӧ зэв гежӧда веськавлӧ. Сідзкӧ, и сійӧс тшӧтш колӧ синмӧс моз видзны, а та могысь пыртны небӧгӧ.
Коми Гӧрд небӧгын медся дыр казьтывсьӧны сибырса ком, войвыв кӧр да руд тури. Выльӧн пыртӧмаяс лыдын Арктикаса голубянка-бобув, а сідзжӧ мича бадь да Антонина кизильник. Киритӧмаӧсь гӧрд сьыліа колипӧс, чушканзі сёйысьӧс (осоедӧс) да мукӧдӧс.
Гӧрд небӧгас квайт тшупӧд. «Нулевӧяс» – дзикӧдз бырӧмаяс. Татшӧмыс Комиын куим. Медводдзаас – быранвыйынӧсь, мӧдас – чинысьяс да омӧля рӧдмысьяс, коймӧдас – гежӧда паныдасьлысьяс, нёльӧдас – гӧгӧрвотӧм лыдаяс да витӧдас – содысь-рӧдмысьяс.
Пемӧс-лэбачсӧ, черисӧ да быдмӧгсӧ вермасны ӧти тшупӧдысь вуджӧдны мӧдӧ. Чайта, кымын вӧсньыдджык лоас Гӧрд небӧгыс, сымын бур.
Мӧйму регионса правительство вичмӧдіс Гӧрд небӧг выльмӧдӧм вылӧ 1,2 миллион шайт. Биология институтысь специалистъяс туясисны 15 районын, видзӧдлісны, кыдзи рӧдмӧ 93 сикас быдмӧг да пемӧс. 94 йылысь чукӧртісны содтӧд юӧр.
– Мылдін районса ань майшасьӧ, ньӧби пӧ дача, а йӧрын быдмӧ зэв джуджыд сус. Пашкыр пуыс сайӧдӧ шондіысь став пуктассӧ, вужъяс вӧснаыс пӧ граднымӧс сьӧкыд гӧрны. Позьӧ-ӧ Гӧрд небӧгӧ пыртӧм пусӧ пӧрӧдны?
– Муниципалитетса му вылын быдман либӧ садитӧм пурас вӧсна кывкутӧ меставывса асвеськӧдлан тэчас. Администрациялӧн та кузя эм торъя нормативно-правовӧй документ. Та вӧсна татшӧм могӧн медводз колӧ шыӧдчыны сэтчӧ.
Неважӧн татшӧм жӧ могӧн судӧ шыӧдчӧма Сыктывкарын олысь ань. Дачаса сусед йӧрас быдмӧ зэв ыджыд сус пу. Вуджӧрыс тшӧтш сайӧдӧ ныв-бабаыслысь участоксӧ. Сэтӧр, помидор да мукӧд град выв пуктас пӧ оз аддзывны шонді югӧрсӧ да оз быдмыны. Со сійӧ и корӧ керавны суссӧ.
Виччысьлам, кутшӧм кывкӧртӧд вӧчас ёрдыс. Тшӧктас-ӧ керавны Гӧрд небӧгӧ пыртӧм пусӧ.
Ме серти кӧ, мортӧн садитӧмыс оз вермы лоны шочӧн. Гӧрд небӧг йылысь положениеын татшӧм жӧ мӧвп: торйӧн доръянаӧн лыддьӧны сӧмын парма-ягын быдман пу.
1960-1970 воясӧдз сускыс ёна быдмыліс Кӧрткерӧс да мукӧд районын, но сійӧс вайӧдлісны быранвыйӧдз. Коль чукӧртігӧн пӧрӧдалісны сё вося пуяс. Талун сускыс медсясӧ паськалӧма Вуктыл да Мылдін районъясын. Сійӧс вӧзйылісны киритны Гӧрд небӧгысь. Но биология институтысь учёнӧйяс серти, тайӧс вӧчны водз на. Та вӧсна тайӧ пашкыр мича пуыс Гӧрд небӧгын лыддьыссьӧ мӧд тшупӧдын.
– Сыктывдін районса Сёськаын олысьяс шызьӧмаӧсь. Сикт дорсьыс пӧ кӧсйӧны перйыны лыа, а сідзкӧ, пӧрӧдасны вӧрсӧ, кулясны еджыд яласӧ да кодъясны карьер. Но индӧминас пӧ казялӧмаӧсь Гӧрд небӧгӧ пыртӧм нитш.
– Миян министерствоын да биология институтын та йылысь некутшӧм юӧр абу. Но специалистъяс таво июньын дасьӧсь ветлыны сэтчӧс ягӧ да видзӧдлыны, збыль-ӧ сэні эм казьтыштӧм быдмӧгыс. Но та могысь найӧ корӧны сёськасаӧс стӧча петкӧдлыны, кӧні быдмӧ Гӧрд небӧгас пыртӧм нитшкыс, медым институтсаяс корсьысьӧм вылас эз воштыны кадсӧ. Учёнӧйяс ӧлӧдӧны, медым нитшсӧ эз нетшкыны, тырмымӧн снимайтны да ыстыны биология институтас либӧ министерстволӧн сайтӧ, медым водзвыв тӧдмавны, кутшӧм сикас быдмӧг колӧ дорйыны.
– Республикаса кутшӧм районын медуна шоч пемӧс-быдмӧгыс?
– Коми муным 415.900 квадратнӧй километр пасьта. Дерт, учёнӧйяс быдлаӧ оз слӧймыны волыны. Гашкӧ, парма-ягса кутшӧмкӧ пельӧсын и быдмӧ зэв шоч быдмӧг, но, кыдз шуласны, морт кок сэтчӧ эз на тувччыв.
Но Комиын котыртӧма республика тшупӧда 238 заказник да нёль – федеральнӧй тӧдчанлуна. Тайӧ Печора-Ылыдзса биосфера заповедник, «Югыд ва», «Койгородскӧй» национальнӧй паркъяс да «Параськины озёра» заказник. Нёль федеральнӧй ООПТ-ыс (2,7 миллион гектар) пасьтанас муртса ичӧтджыкӧсь регионсасьыс. Воркута дорын эм нӧшта кык заказник, на вӧсна кывкутӧ сэтчӧс муниципалитет.
Быд заказник котыртӧма кутшӧмкӧ могӧн. Республикаса 238-ысь 190-ас рӧдмӧдӧны сӧмын звер-пӧтка, чери либӧ быдмӧг. 48-ын видзӧны-дӧзьӧритӧны аслыспӧлӧс мича местаяс. Та вӧсна быдлаын аслас сідз шусяна режим.
И буретш лыддьӧдлӧм ООПТ-ас зільӧны учёнӧйяс, видзӧдӧны Гӧрд небӧгӧ пыртӧм шоч пемӧс-быдмӧг бӧрся. На пиысь 87,7 прӧчентыс федеральнӧй заказникын.
Медся омӧля туялӧма Луздор район.
Та вӧсна ми шыӧдчам Коми муын олысьяс, вӧр пӧрӧдысьяс, биару-мусир труба да электролиния нюжӧдысьяс, мупытшкӧсса озырлун перйысьяс, геологъяс, чери да звер-пӧтка кыйысьяс, тшак-вотӧс чукӧртысьяс дінӧ, мед, казяласны кӧ кытыськӧ шоч быдмӧг, ӧтуввез пыр юӧртасны та йылысь министерстволӧн сайтӧ. Сэні эм «Юӧрт шоч быдмӧг йылысь» лист бок. Торъя таблицаӧ колӧ стӧча пасйыны, кытысь да мый аддзинныд, позьӧ меститны фотоснимок.
Сэні жӧ сайтас эм электроннӧй Гӧрд небӧг. Аддзӧмтортӧ позьӧ ӧткодявны сэтчӧс пасйӧм быдмӧгъяскӧд.
– Делянкаын вӧр пӧрӧдысь вермас на казявны ыджыд сус пу. Но кыдзи видзны шоч быдмӧг-нитшсӧ? Нӧшта на пӧрӧдчӧны кӧ тӧлын, лым улас немтор оз тыдав…
– Да, парма-вӧрын уджалысь видзӧдӧ сӧмын сы бӧрся, медым ставсӧ вӧчны пӧрӧдчан правилӧ серти. Да сійӧ оз и тӧд, мыйсяма да кутшӧм шоч быдмӧг вермас веськавны.
Та вӧсна унатор лесник сайын. Тайӧ специалистыс тӧдӧ, делянкаас кутшӧм пу-быдмӧг эм. Гӧрд небӧгӧ пыртӧм тшак, нитш-рой да мукӧд быдмӧг рӧдманінсӧ сійӧ пасйӧ-потшӧ яръюгыд лентаӧн. И пӧрӧдчанінсӧ вичмӧдігӧн сійӧ кутӧ тӧд вылас татшӧминсӧ.
– Кодсюрӧ чайтӧ, бырас кӧ пӧ, шуам, кӧр, кутшӧмкӧ лэбач, казялам. И тайӧ лоас тӧдчана воштӧм. А бырас кӧ нитш-рой, тайӧс некод оз и казявлы…
– Тайӧ абу тадз. Вӧр-ваын, му вылын немтор ковтӧмыс абу. Вошас кӧ кутшӧмкӧ быдмӧг, гут-гаг, тайӧ мӧрччас и мӧдтор вылӧ. Сэки бырас и тайӧ турунсӧ, гаг-номырсӧ сёйысьыс да сідз водзӧ.
– А мый лоас, пузувтны кӧ шоч быдмӧгаинсӧ?
– Тавося апрель 14 лунӧ Россияса президент Владимир Путин кырымалӧма странаса Гӧрд небӧгӧ пыртӧм быдмӧг да тшак чукӧртӧмысь уголовнӧй кывкутӧмӧ кыскӧм йылысь оланпас. Татшӧм мыжысь мортыслысь вермасны перйыны миллион шайта штрап либӧ нёль во кежлӧ пуксьӧдны дзескыдінӧ. А шоч быдмӧгнас ньӧбӧм-вузасьӧмысь косӧдасны 1,5 миллион шайт либӧ вит во кеж-лӧ ыстасны сутшкасьысь сутуга сайӧ.
Татшӧм мыжсӧ кӧ вӧчас чина морт, перъясны 2-3 миллион шайт либӧ пуксьӧдасны 6-7 во кежлӧ. Котырлысь бергӧдасны 2-3 миллион жӧ либӧ кодсюрӧӧс сэтысь 8-9 во кежлӧ мӧдӧдасны дзескыдінӧ.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ.
Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.