Тундраӧ меным эз нин ӧтчыдысь мойви ветлыны, и пыр яръюгыд казьтылӧмъяс кольӧны сьӧлӧмад та бӧрын. Та пӧрйӧ гӧститі Елена да Юрий Сэротэтто семьялӧн чумын.
Быд во тайӧ кадас найӧ кӧялӧны (кочуйтӧны) Ямал-Ненеч кытшса Надым районын, а асьныс кыкнанныс Ямалысь.
И со ме тундраын. Юрийлӧн да Еленалӧн Марина нылыс студентка, вӧлі буретш мунӧма велӧдчыны. А пияныскӧд – 13 арӧса Пуптакӧд да вит арӧса Вовакӧд – тӧдмасим.
Пупта вылӧ видзӧдан да пыр и гӧгӧрвоан – тундраын аскиа кӧзяин быдмӧ. Шензьӧдіс, мый асывнас тайӧ зонкаыс ислаліс чумдорса ас вӧчӧм кыр йывсянь да азыма сераліс-вильшасис мукӧд челядь моз жӧ, а час мысти, кор мӧдӧдчим орчча кӧр стадаӧ, мастера веськӧдліс снегоходӧн. Ок, ӧдйӧ мунӧ-лэбӧ, быттьӧ вундӧ чуймӧдана лымъя серпассӧ.
Пупта батьыслӧн снегоход бӧрся мунӧ, оз кольччы сыысь, а сы бӧрын и мукӧдыс вӧтчӧны. Войвывса челядь бура тӧдӧны тундра этшсӧ, сылысь гугсӧ и бансӧ. Но ӧтчыдысь жугавлім. Батьыс виччысис вит минут кымын.
– Сулалӧны. Косавлам, – кывкӧрталіс Юрий пиыслӧн жугалӧм снегоход вылас видзӧдӧмӧн.
Бергӧдчим метр 300-500. Заводитім техникасӧ дзоньтавны. Час джынйӧн ставыс артмис, и ми водзӧ мӧдӧдчим лымъя туйӧд.
Кӧялысьяслӧн орчча сулаланінӧ воӧм бӧрын тӧдмасим Тайко да Дёма чоя-вокакӧд. Ӧтиыслы квайт арӧс, мӧдыслы – вит. Тӧдтӧм йӧз водзад яндысьыштӧны, оз лысьтны матыстчыны, мыччасьӧны норт сайсянь. Муні на дорӧ. Чолӧмаси, кыкнанныслы юмов гӧснеч сеті.
Тундраад супермаркетыд абу. Матысса лавкаӧдзыс сё кымын километр. Та понда челядя кӧялысь семьяӧ гӧститны волігӧн быть колӧ сьӧрсьыд босьтны юмовтор, пызанвывса ворсӧм, карандаш-ручка, серпасасян блокнот – ставыс тайӧ ичӧт мортлы козин.
Ӧти киас юмов козин кутӧмӧн Тайко да Дёма мыччисны меным прӧст кинысӧ, да ӧтлаын мӧдӧдчим тӧдмасьны налӧн стойбище-сувтланінӧн.
Некымын чум сулалӧ ӧта-мӧдсяньыс неылын да кытшӧн моз. На костын нортъяс да тундраын вӧдитчан быдсяма эмбур-кӧлуй.
Ӧти норт сайысь чумсянь неуна бокынджык казялім кӧр видзысьӧс. Вӧлӧма Алексей. Ас вӧчӧм пуртӧн сійӧ пуысь вундаліс норт сюв. Тайӧ уджыс сылы тӧдса ичӧтсяньыс, семьяыслы нортсӧ сійӧ ас кинас вӧчалӧ, тшӧтш и та могысь инструментъяссӧ ачыс жӧ мастеритӧ.
Сылӧн юр весьтас гез вылын ӧшалісны-косьмисны тӧбӧкъяс. Тайӧ кӧр куысь кӧмкот, гӧныс пытшкӧсла-дорас. Пастукъяс медводз кӧмалӧны татшӧм тӧбӧксӧ, а сы вылӧ нин кыс. Тайӧ кӧм-котас гӧныс ортсыладорас нин.
Кыссӧ, кыдзи и мукӧд кӧм-пась, семьяыслы нывбабаяс вурӧны. Став кучикторсӧ найӧ мастера вурыштӧны ӧта-мӧд дорас, сэсся тшӧтш и паськӧмсӧ наӧн серлӧдлӧны. Татшӧм паськӧмсӧ видзӧдалігӧн юрӧ воис мӧвп, мися, менам эськӧ терпенньӧ эз тырмы та вылӧ.
А войвылын олысь кипода аньяслӧн терпенньӧыс тырмӧ. Нэм чӧжыс найӧ вурӧны семьяыслы кӧм-пась, а таысь кындзи – тӧвся чум вевттьӧд да уна мукӧдтор.
Кӧр сувтланінын чумын гӧститӧм бӧрын петалім стадаӧ. Пемӧсыс зэв уна, 8-9 сюрс гӧгӧр: и асланыс пастукъяслӧн, и совхозса. Юрий бригадаӧн веськӧдлӧ. Чужӧмсяньыс тундраын да, тӧдӧ пастук уджын гуг и бан, тшӧтш и мастера сяммӧ нуӧдны кӧръясӧс ӧти местасянь мӧдлаӧ.
Со и ӧні, мукӧд пастуккӧд стадаса вылинӧ вайӧдӧм бӧрын, пуксьыштіс шойччыштны. А ми веськалім стада шӧрас да медводз шемӧсмим – тайӧ ми, и ми кӧръяс дорын!
Пастукъяс кадысь кадӧ мыйкӧ горӧдлісны асланыс лайка понъяслы. Ми корим тынзян (аркан) да Юрийлӧн туйдӧмӧн босьтчим кутавны кӧръясӧс. Серам петас, но часӧн ни ӧти пемӧс миянлы эз шед.
Рытланьыс мудзӧмаӧсь, но шудаӧсь локтім бӧр Юрий да Елена ордӧ чумӧ.
Найӧ виччысисны миянӧс пуӧм кӧр яйӧн да пӧсь тшайӧн. Ужнайтім кольӧм лунсӧ окотапырысь казьтылігмоз.
Сёрӧн нин рытнас миянлы мойвиис аддзывны вой кыа. Сійӧ аслас шемӧсмӧдана мичлунӧн петкӧдчис чум весьтын да пӧртмасис сёр войӧдз.
Вой. Пӧльтӧ-увгӧ тӧв. Чумын шоныд, аддзан, кыдзи юр весьтад зібъясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьӧны-вӧрӧны. Ставӧн узьӧны. Лӧньсьыс-лӧнь. Окота лои петавны ывлаӧ, кывзыштны, кыдзи тӧлыс шутьлялӧ-увгӧ.
Петі. Пемыд. Нинӧм оз тыдав. Тӧда, чум гӧгӧрын – кӧялысьяслӧн эмбур-кӧлуйыс, но ме сійӧс ог аддзы. Тайӧ серпасыс лунсяньыс нин коли син водзӧ да, сійӧн тӧда. Мунышті. Чайтсьӧ, кок улын лым дзуртӧмыс ставнысӧ пальӧдас. Кутшӧм гора шыыс! Сувтышті. Пу вӧрӧмыс ловтӧ лӧньӧдӧ, быттьӧ гӧгӧрвоӧдӧ, мый тундраын кодь татшӧм шензьӧдана мича войсӧ сэсся некӧн он аддзыв.
И та йылысь казьтылӧмыс енэжын кодзув мында жӧ кольӧ нэм кежлад.
Югдӧ, медым асывнас бара на кӧялысьяслӧн олӧмӧн овны да кӧть здук кежлӧ инмӧдчывны налӧн «ненэй ненэця» философияӧ. Рочӧ кӧ вуджӧдны, найӧ «настоящие люди».
* * *
Кывкӧртала висьтасьӧмӧс миянкӧд жӧ тундраӧ ветлысь мӧд регионысь гӧсьт кывъясӧн: «Менам юрын пыр бергаліс мӧвп – гашкӧ, тайӧ медбӧръя позянлун аддзывны татшӧм цивилизациясӧ. Окота, медым паметьӧ колис кӧялысьяслӧн оласногыс. Найӧ ӧд и талун пӧль-пӧчныс моз жӧ пыдди пуктӧны тундраын уна восайся важся традицияяссӧ. Кыдзи лоӧ водзӧ, мойвиас-ӧ налы видзны ставсӧ тайӧс, аскиа луныс петкӧдлас…».
Но мед эськӧ и водзӧ на кӧр видзысьяс кутчысясны асланыс аслыспӧлӧс оласногӧ, мед оз чусмы налӧн культураыс, мича кывйыс, да медым миян коддьӧмыс унджыкӧн на инмӧдчыласны тайӧ озырлунас.
<> Лидия КЕЛЬЧИНА.
Комиӧдіс Екатерина МИКУШЕВА.
Снимокъясыс авторлӧн.