1933 восянь ВОЗ-лӧн вӧзйӧм серти мир пасьталаын пасйӧны туберкулёзлы паныд водзсасян лун.
Тайӧ висьӧмыслысь «вугралысь» бацилласӧ аддзӧмаӧсь весиг миян эраӧдз XXVII нэмся Египетса мумия лыысь. Германияса учёнӧй Роберт Кох лабораторияас 17 во туялӧма татшӧм висьысьяслысь дульсӧ да 1882 воын аддзӧма «мыжасӧ» – туберкулёз палочка, кодӧс сёрӧнджык нимтӧмаӧсь Кох бациллаӧн. Уль-пемыдінын сійӧ олӧ сизим во, косінын – во, та дыра жӧ – выйын да сырын, небӧг лист бокын – куим да ывлавывса няйтын – кык тӧлысь.
Кыдзи видзчысьны тайӧ пӧрӧссьыс? Позьӧ-ӧ сыысь мынтӧдчыны да мый вӧчны та могысь?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзисны туберкулёзлы паныд водзсасян республикаса диспансерысь специалистъяс.
Дзоньвидзалун видзан министерствоысь главнӧй фтизиатр, республикаса тубдиспансерысь главнӧй врач Сергей ВОДОПЬЯНОВ:
– Тайӧ инфекцияыс кӧвъясьӧ сӧмын лолыштӧмӧн, орччӧн кӧ кызӧ туберкулёзӧн висьысь. Но татшӧмыс вермас лоны сӧмын пӧдса жырйын да дыр кад кӧ лолавны татшӧм сынӧднас. Тайӧ пӧрӧсыс оз кӧвъясь, шуам, автобусын, вузасянінын, кодӧскӧ кӧ сэні кызӧдӧ. Кох палочкаыс оз веськав миянлы вир-яйӧ и ӧдзӧс вугйӧ, автобус тасӧ кутчысигӧн да весиг нёрпалысьыскӧд киасигӧн.
Мӧйму республикаын висьмис 156 морт, воддза воын – 179. Бӧръя вит вонас висьысьыс чиніс 40 прӧчент. Тайӧ каднас 3,5 пӧв этшаджыкӧн и кувсисны туберкулёзысь. Мӧйму висьӧмыс виис 13 мортӧс, 2021-ӧдын – 25-ӧс.
Гӧгӧрвоны, мый кӧвъясис туберкулёз, абу кокньыд. Мортсӧ кызӧдӧ, температураыс содыштӧма 37,5-ӧдз, пӧсявлӧ, чинӧ вын-эбӧсыс, овлӧ, неуна омӧльтчӧ. Дзик жӧ татшӧм серпасыс и грипп, коронавирус да уна мукӧд пӧрӧс дырйи, кор быть колӧ шыӧдчыны врач дорӧ. Но ті кӧ он шпуткӧй чигарка, а кызӧдӧ и кык вежон мысти, пыр жӧ колӧ котӧртны поликлиникаӧ.
Туберкулёзлы паныд водзсасян службасӧ Комиын котыртӧма зэв бура. Миян эм диагностика нуӧдан, рентген вӧчан став колана оборудование. Ковмас кӧ, вӧчам и операция.
Медся ӧдйӧ Кох бацилласӧ позьӧ казявны флюорография вӧчӧмӧн. Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Комиын тайӧ уджсӧ котыртӧма медбура. Предприятие-организацияӧн кывкутӧмӧн веськӧдлысь вонас ӧтчыд сы дорын быд зільысьлысь корӧ флюорография вӧчӧм йылысь справка.
Но, кыдз тыдовтчӧ, воысь-во снимоксӧ вӧчӧны ӧти и сійӧ жӧ йӧзыс. Флюорография кабинетӧ, позьӧ шуны, оз пыравлыны пенсионер, вермытӧм, найӧ, кодъяс оз уджавны. Татшӧмыс республикаын став олыссьыс нёльӧд пайыс, а туберкулёзӧн висьысьяс пиысь – 71 прӧчент.
Кох палочка ёна разалӧ дзескыдінын. Дерт, сэні зэв стрӧга видзӧдӧны та бӧрся. Мыж вӧчысьяс вонас кыкысь вӧчӧны флюорография. Но та вылӧ видзӧдтӧг мӧйму сэні казялӧмаӧсь 35 нёрпалысьӧс, воддза воӧ вӧлӧма 28. Кольӧм во республикаын туберкулёзӧн став висьмӧм лыдысь 17,2 прӧчентыс буретш петӧма сутшкасьысь сутуга сайысь.
Туберкулёзӧн ӧдйӧ висьмӧны курыд зелля да мукӧд сикас дурмӧдчанторйӧн вӧдитчысьяс, мигрантъяс да беженечьяс.
Висьмылӧны и лючки оласнога войтыр. Шуам, гортас кӧ кодлӧнкӧ орччӧн дыр кад бурдӧдчӧ туберкулёзӧн висьысь. Бациллаыс, овлӧ, кӧвъясьӧ и тубдиспансерын зільысьяслы.
Учёнӧйяс пиысь кодсюрӧ лыддьӧны, мый унатор и генетика сайын. И збыльысь, ӧти врач зільӧ тубдиспансерын комын во, и сылӧн ставыс лючки дзоньвидзалун боксянь, а том специалист вермас тӧлысь-мӧд мысти висьмыны туберкулёзӧн.
Верстьӧ лыдысь кык коймӧд пайыслӧн пӧ вир-яяс эм туберкулёз микобактерия. Но быд сё татшӧм мортысь сӧмын витыс висьмӧ. Мукӧдыслӧн палочкаясыс «вугралӧны». «Садьмӧдны» найӧс вермасны ВИЧ-инфекция, диабет, язва, бронхит, лейкоз да мукӧд висьӧм, а сідзжӧ лёк оласног.
Туберкулёзсӧ кӧ казялісны водз, сыысь позьӧ мынтӧдчыны. Татшӧм висьысьсӧ бурдӧдӧны квайт тӧлысь «кокньыд» да донтӧм лекарствоӧн. Тайӧ таблеткаясыс оз ёна мӧрччыны вир-яйлы.
Колӧ стӧчмӧдны, морт вир-яйӧ кӧ веськаліс туберкулёз, оз ков чайтны, мый сысянь висьмасны и мукӧд. Джын висьмӧмаыс бацилласӧ оз разӧд, татшӧмсӧ весиг больничаӧ оз водтӧдны, сійӧ бурдӧдчӧ «гортса стационарын». Миян тубдиспансерысь 40, Воркутаса филиалысь – 25 да Печорасаысь 10 висьысь буретш тадзи и вӧчӧны. Врач либӧ медсестра волӧны сы ордӧ гортас, сетӧны препарат да видзӧдӧны, медым висьысьыс на дырйи ньылыштіс став таблеткасӧ. Вежоннас ӧтчыд сійӧс видзӧдлыны волӧ участкӧвӧй фтизиатр.
Татшӧм бурдӧдчӧмыс ёна отсаліс пандемия дырйи. Сэки висьысьыслы кольлісны колана мында лекарство. Врачыс больничаас восьтліс планшетсӧ, а мӧдар помас – смартфона нёрпалысьыс. Сійӧ гортас юӧ лекарствосӧ, а врачыс та бӧрся видзӧдӧ видео пыр. Та дырйи еджыд халата специалистыс юасьӧ висьысьлӧн дзоньвидзалун йылысь.
Мӧйму тадзи бурдӧдчис 70 морт. Карса больничасянь татшӧм ногӧн видзӧдӧмаӧсь весиг орчча районъясса висьысьяс бӧрся.
«Удалённӧя» бурдӧдчӧм вӧсна мӧйму шуӧмаӧсь весиг чинтыны тубдиспансерысь 35 койка.
Но эмӧсь нёрпалысьяс, кодъяслы вир-яяс пӧрӧсыс ёна нин вужъясьӧма, да нӧшта на та дорӧ мортыслы кӧвъясьӧма ВИЧ-инфекция да мукӧд висьӧм. Татшӧмсӧ ковмас бурдӧдны стационарын кык во да дырджык зэв «чорыд» да дона лекарствоӧн. Дон босьттӧг бурдӧдам сэтчӧдз, кытчӧдз висьысьыс оз дугды разӧдны бацилласӧ.
Колӧ пасйыны, став колана да быдсикас лекарствоыс миян тырмымӧн. Бӧръя куим вонас федеральнӧй тэчасъяс та боксянь ёна зільӧны.
Бациллакӧд тышын медся тӧдчанаыс – кывзысьны врачлысь. Оз позь аснаукӧн юны индӧмаысь унджык либӧ этшаджык лекарство, вӧчны кост либӧ дугӧдчыны бурдӧдчӧмсьыс. Татшӧм ногӧн «тышкасьӧмнад» туберкулёз палочкаыс велалӧ лекарство дорас, да сэсся сійӧс нинӧмӧн он прӧймит.
Овлӧ, мортыс сьӧкыда висьӧ туберкулёзӧн. Кыдз пасйи, татшӧмсӧ колӧ бурдӧдны этша вылӧ кык во. А сійӧ кутшӧмкӧ мыж вӧчӧмысь во кежлӧ веськалӧ дзескыдінӧ. Бурдӧдчӧмсӧ помавтӧг сійӧс мездӧны сутшкасьысь сутуга сайысь да юӧртӧны та йылысь тубдиспансерӧ. Но висьысьыс Сыктывкарӧ пыдди мунӧ овны, шуам, Емваӧ и сэні «вошӧ». Татшӧмъяссӧ весиг корсьӧны суд пыр да тшӧктӧны водзӧ бурдӧдчыны.
Медым тайӧ пӧрӧсыс эз вужъясь вир-яяд, вонас ӧтчыд колӧ вӧчны флюорография. Кодсюрӧ полӧ, югӧрыс пӧ омӧльтас дзоньвидзалунтӧ. Но снимоктӧгыд Кох палочка тайӧс вӧчас нӧшта на ёнджыка.
Колӧ дугӧдчыны куритчӧмысь да курыд зелляӧн дурӧмысь. Босьтчӧй дзоньвидза оласногӧ, радейтӧй вӧр-ва, тшӧкыдджыка мыськӧй китӧ да лючки сёйӧй. Ассьыным уджалысьясӧс ми пыр ӧлӧдам: тшыг кынӧмӧн удж вылад эн локтӧй.
Казьтыштны кӧ кольӧм нэмся гудыр ӧкмысдасӧд вояс, туберкулёзлы паныд водзсасян суйӧрсайса глобальнӧй фонд могмӧдліс миянӧс препаратӧн, оборудованиеӧн да… вӧлӧгаӧн. Висьысьяслы вӧлі вичмӧдам сёян-юан. Талун, дерт, некод нин оз тшыгъяв.
Тубдиспансерысь главнӧй врачӧс вежысь, челядь фтизиатр Валентина ГУДЫРЕВА:
– Комиын бӧръя вит вонас пузчужӧм кагасянь 14 арӧса ныв-зонмӧдз туберкулёзӧн висьысьыс чиніс 25 прӧчент. Но мӧйму воддза воӧ серти висьмисны унджыкӧн. Медсясӧ таысь мыжаӧсь бать-мам. Быд во 100-150 верстьӧ оз кӧсйы вӧчны кагукыслы вакцина. Уколыс, дерт, оз видз ичӧтик мортӧс бациллаысь, но висьӧмсӧ сійӧ венас ёна кокньыдджыка.
Татшӧм бать-мамыс оз сетны кагаыслы вӧчны и Манту проба.
Челядьлы туберкулёз кӧвъясьӧ верстьӧсянь. Но гӧгӧрвоны, мый дзолюкыслӧн буретш татшӧм пӧрӧс, нӧшта на сьӧкыдджык. Налӧн тыыс оз доймы, сы вӧсна мый сэні абуӧсь вей помъясыс. Найӧс оз кызӧд да, оз разав бациллаыс. Кох палочкаыс налӧн чӧжсьӧ лимфа гӧрӧдъясын.
Кага чужӧм бӧрын 3-7 лун мысти нин, ставыс кӧ лючки дзоньвидзалун боксянь, роддомас сылы пельпомас вӧчӧны БЦЖ-М вакцина. Уколалӧминас артмӧ ичӧтик дой, коді недыр мысти орзьыштӧ, а сэсся вевттьыссьӧ чорыд лӧмӧн. Сылӧн усьӧм бӧрын кучикас артмӧ ичӧтик вурыс.
Мам-бать пиысь унаӧн таысь повзьӧны, уколалӧминсӧ мавтӧны йодӧн да мукӧдторйӧн. Тайӧс вӧчны оз позь. Оз позь лӧмсӧ и нетшыштны, гыжъявны либӧ зыртны мочалкаӧн.
Татшӧм прививкасӧ вӧчӧны мирса 130 странаын. Дзолюкыслӧн вир-яйын артмӧ туберкулёз микобактериялы паныд аслыссяма иммунитет.
Ӧтисянь сизим арӧсӧдз кагалы детсадйын либӧ школаса медводдза классын вӧчӧны Манту реакция. Вӧчӧминыс кӧ ёна гӧрдӧдӧ, дзолюксӧ ыстӧны тубдиспансерӧ фтизиатр дорӧ. Сійӧ нин стӧча вермас туявны, эм-ӧ кагаыслӧн туберкулёз.
12 во нин республикаын 8-17 арӧса челядьлы вӧчӧны диаскинтест. Сэні тшӧтш эм туберкулин, но тестыс петкӧдлӧ сӧмын сійӧ палочкаяссӧ, кодъяс эмӧсь вир-яяс да вермасны вайӧдны висьӧмӧдз.
Сӧмын 15 арӧссянь ныв-зонлы вӧчӧны флюорография.
Колӧ тӧдны, мый 95 прӧчент висьысьлӧн туберкулёзыс медсясӧ поздысьӧ тыас. Но сэні вермас лоны зэв ичӧтик поз да паськавны став вир-яяд. Туберкулёз йиджӧ лыад, синмад, кучикад, гыркад. Сӧмын юрсиысь да гыжйысь абу казявлӧмаӧсь тайӧ пӧрӧссӧ. <>
Николай РАЗМЫСЛОВ.
Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.