Мылдін районӧд «гастролируйтӧм» бӧрын ми водзӧ зэв збоя кӧсйим мӧдӧдчыны эг ылӧ ни матӧ, а веськыда Чердінӧ. Сійӧ Чердінас, кытчӧ веськавліс Владимир Тиминлӧн «Эжва Перымса зонка» повесьтысь Тикӧ.
Дас витӧд нэмын Чердін вӧлӧма Ыджыд Перымса юркарӧн. 1472 воын асшӧр канмусӧ тыш-косьӧн мырдӧн пыртӧмаӧсь Москваса государствоӧ.
Зэв окота вӧлі видзӧдлыны кӧть нин сійӧс, мый кольыштӧма ыджыд Ӧксы Микайлӧлӧн коркӧ озырсьыс-озыр овмӧсысь. «Гугл картаыд» со петкӧдлӧ и: Мылдін районса Якшасянь пӧ коланаинад машинаӧн позьӧ квайт часӧн и воӧдчыны. Майбыр дай сӧмын! Но якшасаяс миянлысь «майбырнымӧс» ӧдйӧ и лӧньӧдісны. Да, Чердінӧдзыд тасянь пӧ позьӧ воӧдчыны, но… сӧмын вездеходӧн. Со и эскы сэсся быдсяма «гуглыслы» та бӧрын…
Мӧвпалам, мый и вӧчны: водзӧ туйыс абу, а ыджыд ноп восьтывтӧг, шатин разь-лытӧг быттьӧ гортӧ абу окота косны, да и гыж ыджда отпускным гуляйттӧм на…
Шуим, артмас кӧ, шойччыштны гоз-мӧд лун Печора-Ылыдзса заповедникын. Звӧнитчим сэтчӧс веськӧдлысь Леонид Симакинкӧд. Леонид Владимирович шуис, ӧні пӧ буретш эм гӧсьт керкаын прӧст жыр, кытчӧ верманныд овмӧдчыны. Но медводз вӧзйис кежавны йӧра видзан фермаӧ, коді кӧть и Печора ю таладорас (ачыс заповедникыс – мӧдарас), лыддьыcсьӧ налӧн жӧ.
Колӧ шуны, ми коркӧ ку-у-утшӧмкӧ гожӧмӧ кӧсйысим жӧ аслыным бытьӧн ветлыны заповедникад, а со мый ӧдъя збыльмис кӧсйӧмным!
Йӧра быдтан-видзанінтӧ тан лӧсьӧдлӧмаӧсь 1949 воын, мед вӧчны тайӧ вӧрса багатыръяссьыс гортса пемӧсъясӧс. Ӧд кык арӧса йӧраыд лыддьыссьӧ верстьӧӧн нин. Сійӧ кокньыда собалӧ лым питі, нюрӧд, лёкинті. Содтӧд ӧдйӧ котралӧ да зэв бура уялӧ. И кӧрымтӧ ачыс перйӧ-корсьӧ. Сэсся и эньясыслӧн йӧлыс мӧс дорысь куим пӧв нӧгыляджык, сэні вит пӧв унджык белокыс.
СССР-ын коркӧ вӧлӧма йӧра «гортъяммӧдан» 7 татшӧм ферма. Ӧні кольӧма сӧмын кык: Кострома обласьтын да Комиын.
Якшаын ыджыд йӧраяс дорӧ оз лэдзны, на вылӧ позьӧ видзӧдны сӧмын потшӧс сайсяньыс. Но окотапырысь пыртлӧны ичӧтъяс дорас йӧлӧн вердчан кадӧ. Наталья «нёньӧдчысьлӧн» сьӧрсьыс вит йӧв доз, быд кагалы торъя. Плакаысь вӧчӧм гид ӧдзӧссӧ Наталья восьтӧ видзчысьӧмпырысь, мед пӧ ставныс ӧтпырйӧ оз уськӧдчыны. Литр джын йӧвтӧ йӧрапияныд кыкысьӧн и гулькнитӧны. Быдӧнлӧн эм ним. «Кыдзи торйӧданныд, кодыс коді?» юалӧм вылӧ Наталья нюммуніс. Найӧ пӧ ӧд дзик челядь кодьӧсь, кыдз нӧ найӧс соралан? «Челядьыслы», кодъяс пӧшти ставныс меным голяӧдз, кодлы куим, а кодлы сӧмын тӧлысь на. Вердӧны витысь лун. Мам йӧлыс пӧ оз тырмы нин да, сетӧны содтӧд мӧс йӧв.
Мамъяссӧ лысьтӧ кык доярка. Ӧти ань пӧ сэтшӧма нин кутӧма ёртасьны йӧра мамыскӧд, кок увтіыс пӧ и ветлӧдлӧ. Но ӧтчыд йӧраыд ассьыс вердысьтӧ нем думышттӧг муртса кувтӧдзыс абу талялӧма, бур пӧ, орччӧн мӧд нывбаба вӧлӧма, мездӧма…
Со татшӧм лоӧмтор вӧснаыс йӧратӧ дугӧдчӧмаӧсь «гортъяммӧдны». Кӧть пӧ мыйдыра сійӧс эн лелькуйт, а воас кад, да пемӧсыд другысь вӧчас сійӧс, мый юрас воас. И некутшӧм ёрт ни кӧзяйка сылысь «вӧля» русӧ тайӧ здукас торкны оз вермы.
Но ӧд, пырӧдчывны кӧ историяӧ, вӧлыд лоис гортсаӧн матӧ сюрс во мысти сӧмын! А тайӧяс со кӧсйӧны, мед йӧра сизимдас воӧн татшӧмнас лоис…
Лосефермаын талун олӧ-вылӧ дас квайт йӧра. Водзті пӧ гырысьяссӧ вӧлі лэдзлӧны вӧля вылӧ. Кор пӧ чуксалан, петӧны гӧлӧс шы вылад. Но бӧръя кадас йӧрсӧ абу кутӧмаӧсь восьтывны. Велалӧм пемӧсыд пӧ пондіс веськавны лёк йӧз киӧ. А налы нӧ пӧ мый, кыйдӧсыд кӧ ачыс пищаль улад пырӧ.
Пемӧсъястӧ во гӧгӧр йӧрын видзӧмнад бара жӧ нокыс мыйта – колӧ помся кӧрым заптыны-вайны. Та могысь заповедникӧ тулыс-ар ӧтарӧ пыр чуксалӧны отсасьысь-волонтёръясӧс, асланыс киныс оз тырмы да…
Мӧдлапӧлас, кыдзи тані шуӧны, «усадьбаӧ» миянӧс вуджӧдіс ачыс Леонид Владимирович. Миян пӧ эськӧ вуджӧдчысь эм, но ті буретш шойччан лунӧ веськалінныд.
Нуӧдіс-овмӧдіс дзик Печора ю бокас волонтёръяслы неважӧн зымӧбтӧм кык судтаа керкаӧ. Карса патераын моз би эм, ва локтӧ. Шоныд асмогасянін, песласян машина, жыръясас – вольпась-пызан, ыджыдсьыс-ыджыд ӧтувъя пусянін-сёянін. Орччӧн – пывсян, кытчӧ ӧтпырйӧ морт дас, кӧнкӧ, тӧрас. Но зэв ӧдйӧ шоналӧ!
Заповедникын зільысь Ирина пиыскӧд чукӧртчисны аскомысь гортаныс мӧдӧдчыны. (Мама-пиа олӧмаӧсь тані во джын, но сэсся Ирина начальствоыскӧд мыйкӧ абу лӧсялӧма). Татьяна волонтёр воӧма татчӧ лун куим сайын, миян бӧрся нӧшта воисны том гозъя-волонтёръяс. Со и став олысьыс.
Асывнас вадорсяньыс кыліс кутшӧмкӧ тӧдтӧм шы: машина-абу машина (сиктсаяслӧн мотикныс весиг мӧдар берегас), самолёт-абу самолёт (эм вертолёт пуксянін, но сійӧ волӧ, кор мыйкӧ ӧдйӧ колӧ нуны-вайны). Шыыс ньӧти абу тӧдса… Да тайӧ жӧ мотора пыжъяс! Кодкӧ талань вуджӧ удж вылӧ, кодкӧ мӧдарӧ, посёлокас. Ӧти артель кывтӧ, мӧд катӧ… И тадзи час джын кымын. А сэсся ставыс бара лӧнь…
Шуйга берегса Якша «усадьба» дас квайтӧд нэмын артмӧма тӧргуйтан пристаньысь (шуӧмаӧсь Печораӧ тані усьысь Якша ёль нимнас). Буретш таті Чердінса купечьяс вӧлӧм воӧдчӧны Печораӧдз. Колва юсянь, кӧні сулалӧ Чердін, кывтлӧмаӧсь Вишерка, Берёзовка юяс, Чусовское ты пыр да веськавлӧмаӧсь ыджыд нюрӧ, кысянь и петӧ Печора юыд. Но ӧтилаын ковмылӧма жӧ километр куим кымын вӧлӧкӧн баржаяссӧ вӧрӧдыс кыскыны.
Перымсянь татчӧ вайлӧмаӧсь нянь, сов, уджалан кӧлуй. Татысь нулӧмаӧсь ку, сола чери, трунда, из шом, тӧчила из.
Берегас тшем сулалӧма тӧвар видзан складыс. Найӧс дӧзьӧритӧма нёль семья.
Сёрӧнджык нин, кызьӧд нэм заводитчигас, пристаньӧ овмӧдчӧмаӧсь Перым губернияысь воӧмаяс. Тӧдса, мый 1926 воын тані олӧма 55 морт. Вӧлӧма нин некымын керка, часовня.
1931 воын Печора веськыд берегын котыртчӧма вӧр пӧрӧдысьяслӧн Якша посёлок. 1976 воын кык Якша ӧтлаасьӧмаӧсь. Веськыдлаыс лыддьыссьӧ посёлокӧн, а шуйгалаыс – «усадьбаӧн», кӧні ӧні олӧны сӧмын заповедникса вӧвлӧм да ӧнія уджалысьяс, а сідзжӧ меститчӧ заповедниклӧн администрацияыс (1935 воӧдз сійӧ вӧлӧма Ылыдздінын).
Печора-Ылыдзса заповедник ёна пондіс нимавны сӧмын Маньпупунёрын из бӧлбанъяс «восьтӧм» бӧрын. А таӧдзсӧ, гашкӧ, ни унджык комиыс, да и мукӧдлаын олысьыс сы йылысь нэмнас эз кывлы. Кӧть эськӧ сійӧ миян республикаысь муртса и томджык – котыртӧмсяньыс тырис 92 во.
Кызьӧд нэм заводитчигӧн казялӧмаӧсь, мый вӧрысь кутӧма бырӧмӧн бырны дона куа звер, торйӧн нин низь. А ӧд Россияса государство сэкъя кадӧ сійӧс вузалӧмӧн медъёна нажӧвитчӧма. 1913 воын сар весиг йӧзӧдлӧма индӧд, мый серти куим во чӧж эз позь кыйны низьӧс. Но индӧдыс, кыдзи и пыр, «уджалӧма» сӧмын кабала вылын. Ковмӧма корсьны мӧд петан туй: пемӧссӧ лов-йӧн кольӧм могысь видзны тшӧтш сылысь оланін-рӧдмӧдчанінсӧ. Медводдза ичӧтик заказниксӧ котыртӧмаӧсь Чердін уездын (1915 воӧ) да Печора йылын (1922 воӧ). 1930 воын шуӧма котыртны нёль ыджыд заповедник, на лыдын и Печора-Ылыдзса.
Паськӧдчӧма заповедникыд 1.134,6 сюрс гектар вылын, да та ыджданас вӧлӧма кызь во чӧж.
1950 воын СССР-са заповедникъяслы «олӧмыс» вужвыйӧныс вежсьӧма. Унджыксӧ на пиысь, тшӧтш и Печора-Ылыдзсаӧс, шуӧмаӧсь киритны. Дорйыны сійӧс отсалӧмаӧсь учёнӧйяс, торйӧн нин Вера Александровна Варсанофьева, профессор, геолог, геоморфолог, СССР-са педагогика наука академияысь член-корреспондент, РСФСР-са наука юкӧнын заслуженнӧй деятель, геолого-минералогическӧй наукаса медводдза нывбаба-доктор.
Вера Александровна 1911 воын медводдзаысь веськавлӧма Войвыв Уралӧ, кӧні сэсся сёрӧнджык дыр кад туясьӧма.
Кыдзкӧ эськӧ дорйӧмаӧсь заповедниктӧ, да гектарсӧ сылысь чинтӧмаӧсь дас пӧв – 93 сюрсӧдз. Сэтысь киритӧмаӧсь став ыбсӧ да пӧшти став тшӧтшкӧсінсӧ. Заповедниксӧ ковмӧма юкны кык пельӧ. 6 сюрс гектара ӧтар юкӧныс – Якша сикт гӧгӧрын, а мӧдыс – Печора йылын, Ылыдз ю ӧтлаасянінын, а сідзжӧ Ыджыд Шожым да Шожым юяс пӧлӧн.
Учёнӧйяслӧн да регионӧн веськӧдлысьяслӧн вӧзйӧм серти 1959 воын заповедник мусӧ вӧлі ыдждӧдыштӧма 721.322 гектарӧдз.
1985 воын Печора-Ылыдзса заповедник кутӧма шусьыны ЮНЕСКО-лӧн биосфера резерватӧн.
1995 восянь заповедник да «Югыд ва» национальнӧй парк пыртӧма ЮНЕСКО-лӧн ставмирса наследие лыддьӧгӧ «Комиын вӧрзьӧдлытӧм вӧр» пасйӧд улын. <>
Анжелика ЕЛФИМОВА.
(водзӧ лоӧ на.)
Снимокъясыс Ольга БАЖЕНОВАЛӦН да ӧтуввезйысь.