Миян войвывса дженьыд гожӧмыс тэрмӧдлӧ видз-му овмӧсын уджалысьясӧс азыма мырсьыны, регыд кадӧн босьтны бур да озыр урожай. Тадз кымын жӧ и культурабердсаяс гожӧмнас зільӧны республикаса гажъяс дырйи ывлавывса сценаяс вылын паськыда петкӧдлыны ассьыныс вобыдся уджсӧ. Та йылысь позьӧ унатор аддзыны-лыддьыны газетъясысь да ӧтуввезйысь.
Быдсикас гаж йывсьыс пыдісянь тӧдмалӧм могысь пыралі Коми Республикаса правительствоӧн веськӧдлысьӧс вежысь Галина Ивановна Габушева дорӧ, коді таво гожся кык тӧлысьӧн вевъялӧма кытшовтны матӧ став сиктса районсӧ да ачыс вермӧ донъявны йӧзкостса культура сӧвмӧм-выльмӧмсӧ.
«Виж керкаын» сылӧн уджалан пызан вылын уна колана кабала-документ пӧвстысь казялі «Коми му» газетлысь выль петас. Нюмъёвтана-шензяна видзӧдласӧй вылӧ Галина Ивановна пыр и стӧчмӧдіс: «Бӧръя кадас меным долыд лыддьыны чужан коми кывъя гижӧда газет-журнал. «Коми му» газетлӧн вежсис бурланьӧ и чужӧмбаныс, и гижӧд кывйыс». Газет йылысь водзвыв лӧсьӧдчытӧг татшӧм сёрниыс менӧ ёна збодермӧдіс да ышӧдіс нӧшта на паськыдджыка варовитны. Галина Ивановнакӧд ми важӧн нин тӧдсаӧсь: дас вит во ӧтув уджалім национальнӧй политика нуӧдан нырвизьын. Сэкся кыпыд уджсӧ казьтылӧмӧн и куті лача правительствоын зільыськӧд бур да восьса сёрни вылӧ.
– Галина Ивановна, гожся кык тӧлысьӧн ті кытшовтінныд республикаысь сиктса пӧшти став пельӧссӧ, асланыд чолӧмалӧмӧн ышӧдінныд кыпыда нуӧдны уна мича йӧзкост гаж, кӧні войтыр петкӧдлӧны пӧль-пӧчлысь нэмӧвӧйся культурасӧ. Мыйӧн торъялӧны Коми Республикалӧн 100 вося паслы сиӧм чукӧртчылӧмъясыс?
– Збыльысь, бура дасьтӧм праздниксӧ таво гожӧм котыртлісны уна, быд районын аслыспӧлӧса да торъялана мичлунсӧ петкӧдлӧмӧн. Став гажыс шыаліс-юргис асланым республикаын. Кольӧм воӧ кӧ чужанінлы сё во тырӧмсӧ регионын паськыда пасйынысӧ эг вермӧй коронавируса вуджан висьӧм паськалӧм вӧсна, сэк жӧ федеральнӧй тшупӧдын водзвыв вынсьӧдӧм туйвизь серти удитім петкӧдлыны республиканымӧс Москваын да Санкт-Петербургын. Миян могыс вӧлі петкӧдлыны регионнымӧс эз сӧмын культура боксянь да туризм паськӧдӧм могысь, но и мыччӧдны экономика боксянь: мупытшса озырлунӧн ышӧдны инвесторъясӧс.
Культура юкӧнсӧ уна регионын нимӧдісны Коми Республикаса профессиональнӧй театръяс. Сідз, ачым ветлі Дагестанӧ В. Савин нима академическӧй драма театрса артистъяскӧд, кодъяс зэв мичаа петкӧдлісны аслыспӧлӧс коми культурасӧ, войвывса йӧзлысь шаньлунсӧ.
Юбилей пасйигкежлӧ жӧ вӧлі дасьтӧма республикаын этническӧй туризм сӧвмӧдӧм могысь торъя туйвизь. Сэтчӧ пыртӧма Коми муын вогӧгӧрся став гырысь гажсӧ. Пансьӧ уджыс тӧвшӧр тӧлысьын Кулӧмдінын «Василейсянь». Тулыснас – «Лямпиада» да Визинын «Гажа валяй», гожӧмнас котыртлан гажыс, дерт, медуна, а сентябрын шыалӧ Еремей грездын «Вӧралысьлӧн гаж».
Ме век радпырысь ветла Еремейӧ. Тайӧ дзик коми грездас олӧны чери кыйысьяс да вӧралысьяс. Зэв нимкодь, мый сэні ставӧн сёрнитӧны комиӧн, йӧзыс уджачӧсь да зэв восьсаӧсь. Асланыс гаж кежлӧ сиктас бура дасьтысьӧны, гӧсьтъясӧс виччысьӧны берег вылын няньӧн-солӧн. Помтӧг радейта татшӧм йӧзсӧ да окотапырысь ветлывла сикт-грездӧ, зіля вын серти отсавны сэтчӧс войтырлы.
Нимкодь, мый вужвойтыр гажъясыс сӧвмӧны водзӧ. Сідз, таво кыпыда пасйим Чилимдін сиктлы 480 во тырӧм. Чилимдінса «Горка» ӧні ёна паськаліс, сійӧс пыртӧма ЮНЕСКО-лӧн культура озырлунӧ. Тайӧ районыслӧн аслыспӧлӧс пас, да и Коми Республикалӧн визитнӧй карточка сяма, ӧд лоис «Россияса эзысь сикӧтшлӧн» да Россияса Рытыв-Войвылын туризм шӧринӧн. Надежда Хозяиновалӧн водзмӧстчӧм-юрнуӧдӧмӧн Чилимдінын восьтӧма 17 керка-музей. Устьцилёма видзӧны ассьыныс культурасӧ да шымыртӧны тайӧ уджнас и томуловӧс. Котыртлӧны и научнӧй конференция, лэдзӧны небӧгъяс.
Орчча Изьва районын сідзжӧ кутӧны-видзӧны нэмӧвӧйся культура подувсӧ, водзӧ нимӧдӧны кӧр видзысьяслысь оласногсӧ. «Изьватас» ӧтмунӧмӧн воддза веськӧдлысьыс Валентина Ивановна Ануфриева ас кадӧ пуктыліс мог ӧтувтны мукӧд регионысь став изьватассӧ, а сэсся сылысь туйвизьсӧ водзӧ нуӧдысь Николай Васильевич Рочев азыма ветлӧдліс Россияса регионъясті, ёна ышӧдіс-кыпӧдіс том изьватасӧс, котыртліс торъя семинаръяс, тӧдмӧдіс найӧс пӧль-пӧчыслӧн чужан мунас, Изьва сиктнас.
Николай Рочевкӧд тшӧтш тӧдмасим вит регионын олысь изьватаскӧд. Вӧлім на ордын Ляпинын, Ловозероын, Краснощельеын, Нарьян-Марын, Обдорын, Ханты-Мансийскын. Торйӧн нин Краснощельеын накӧд аддзысьлынысӧ нимкодь вӧлі, кӧть эськӧ и тӧвнас «буранӧн» ковмис сэтчӧдз воӧдчыны ӧкмыс час. Сымын нимкодьджык вӧлі кывны сэтчӧссалысь изьватас-коми сёрнисӧ. Комиын олысь изьватасыд сёрнитігас ёна вӧдитчӧны роч кывъясӧн, а бокын олысьясыслысь татшӧмсӧ зэв гежӧда кывлан. Найӧ видзӧны коми кывсӧ миянысь бурджыка, небыда варовитӧны сыӧн.
Изьва сиктлӧн 455 вося тшупӧда паслы сиӧм «Луд» гажыс таво паськыда жӧ артмис. Долыда петкӧдчисны изьватас сарапана вӧччӧм посни челядь. Лои нимӧдӧма «Изьва кыы йылысь» выль небӧг. Коми Республикаса юралысь Владимир Уйба тшӧтш пырӧдчис гажас, воліс праздничайтан уна площадкаӧ, а Сизябын кӧр видзысьяслӧн чумын весиг велӧдчис шегъясьны. Дерт жӧ, мичаа-кыпыда муніс «Проходка» да вӧлӧн гожся ордйысьӧм. Бӧръя кадас «Луд» вылӧ ыджыд котырӧн волывлӧны Ямалысь, Мурманск обласьтысь, Ненеч кытшысь олӧмаяс и том войтыр. Ӧтуввезйын йӧзӧдӧма изьваса мича сарапана аньяскӧд Калининградысь, Москваысь, Питерысь, да и Германияысь волысьяслысь снимокъяс.
Республиканым озыр енбиа йӧзӧн. Кулӧмдін нималӧ шылад тэчысьясӧн да сьылысьясӧн, Удора – гижысьясӧн. Удора таво комын квайтӧдысь чукӧртліс Коми муысь енбиа войтырӧс, коми да роч литература, культура да искусство радейтысьясӧс. Вӧліны Москваысь да Челябинскысь гӧсьтъяс. Литературалы сиӧм уна площадка вӧлі дасьтӧма Буткан сиктын. «Коми книга» гаж дырйи кывкӧрталісны «Медбур небӧг» республикаса конкурс. Ме сьӧлӧмсянь чолӧмалі «Челядьлы медбур небӧг» номинацияын вермысьӧс: Анастасия Сукгоевалысь «По улицам ехал большой чемодан» небӧгсӧ лои шуӧма медбурӧн. Водзӧ вылӧ дасьтысям Альберт Ванеевлӧн 90 вося юбилей кежлӧ. Та могысь район шедӧдіс республикаса юралысьлысь 3 миллион шайта грант. Тайӧ сьӧм вылас кӧсйӧны лӧсьӧдны «Литература парк».
Коми Республикаса народнӧй поэт Альберт Егорович Ванеевлӧн чужӧмсянь локтан 2023 воын тырӧ 90 во. Коми литератураын да тшӧтш и академическӧй наукаын вылӧ донъялана морт отсӧгӧн миян эм позянлун лыддьыны комиӧн Б. Микеланджелолысь, А. Дантелысь, Ф. Петраркалысь, В. Шекспирлысь, А. Пушкинлысь, М. Лермонтовлысь, С. Есенинлысь кывбуръяс. Коми Республикаса правительстволӧн индӧд серти поэтлӧн чужан Удораын, Буткан сиктын лоӧ дасьтӧма литература фестиваль.
Эжва йывса вӧр-ваыс кыскӧ ас дорас мичлуннас, озырлуннас, лышкыдлуннас. Кулӧмдін район пырӧ путешествуйтӧм котыртлан «Таёжное кольцо» уджтасӧ. Дзоньвидзалунтӧ бурмӧдны да лов личӧдны позяс Кадам да Дон тыяс дорын, Екатерининскӧй канал, Улляна манастырӧ да гейзеръяс дорӧ ветлігӧн. Кольӧм во Кулӧмдін район шедӧдіс Комилысь 100 вося юбилей кыпыда пасйӧм могысь республикаса юралысьлысь грант. И зэв нимкодь, мый тайӧ вермӧмыс чужтіс зэв яръюгыд, аслыспӧлӧс, пыді нима «Лов пу» гаж.
Сійӧ таво чукӧртліс Кулӧмдінын Эжва йывса киподтуя, енбиа, пӧсь сьӧлӧма йӧзӧс, кодъяс видзӧны коми русӧ, олӧны мукӧд войтыркӧд сӧгласӧн, быдтӧны челядьӧс чужан му да рӧдвужӧс радейтӧмӧн да пыдди пуктӧмӧн. Районса быд сикт вӧлі дасьтӧма ассьыс площадка-пельӧс: и пилитчисны, и сьылісны-йӧктісны, и пусисны-чӧсмӧдлісны. Помӧсдінса мужичӧйяс петкӧдлісны «Охотники на привале» «ловъя» серпас: збыльвылӧ кӧин ку вӧлі вольсалӧмаӧсь, и ружье вайӧмаӧсь, весиг сэтшӧм жӧ паськӧм кышалӧмаӧсь.
Сыктыв районса Куратовын вӧлі бара жӧ литература гаж. «Менам музасӧ» сиӧма коми литературалы подув пуктысь Иван Алексеевич Куратовлы. Поэт чужӧмсянь 183 во пасйыны воліс уна коми гижысь-кывбуралысь да сылысь творчествосӧ туялысь.
Татшӧм гажыс ӧтувтӧ сэтчӧс йӧзсӧ и локтысьяссӧ тшӧтш. Нимкодь и сиктса олысьясыслы, мый на дорӧ воисны ыджыд гӧсьтъяс, мый и асьныс вермӧны петкӧдлыны кужӧмлун-сямсӧ. Та пӧрйӧ Куратовын тшӧтш пасйисны-нимӧдісны сиктса бур семьяяс, кодъяс лада-сӧгласа олӧны ӧтлаын 25 воысь унджык да бура быдтӧны челядьнысӧ, кутӧны крепыд овмӧс.
Сыктывдінса Выльгортын «Завалинка» регионкостса фестиваль сідзжӧ ӧтувтліс-чукӧртліс уна регионысь гӧсьтъясӧс. Асланыс енби-сямнас тӧдмӧдісны Чувашияысь, Марий Элысь, Ярославль, Архангельск да Киров обласьтъясысь сьылан-йӧктан котыръяс. Гран-при шедӧдіс Удмуртияысь «Гербер» котыр.
Лыддьӧдлӧм гажъясыс уна восяӧсь нин, но быд пӧрйӧ найӧс нуӧдӧны аслыспӧлӧса. Котыртысьясыс быд во збыльмӧдӧны выль проектъяс, чукӧстлӧны выль творческӧй котыръясӧс. Таво гожӧмыс мича шондіа да шоныд да, тайӧ ёна ышӧдіс артистъяссӧ и видзӧдысьяссӧ волыны гажъяс вылас. Тайӧ и эм туризм. Этническӧй туризм. Миян Коми муын эм мый петкӧдлыны: йӧзлысь кужанлунсӧ, вӧр-ва мичлунсӧ. Чайта, уна дас сюрс турист таво гожӧм воліс Комиӧ тӧдмасьны-видзӧдлыны миянлысь дона озырлуннымӧс.
Республикаса юралысь Владимир Уйбакӧд ми тшӧтш волім уна сиктӧ. Кытшовтім чорыд вер-кӧса туйтӧм ылі грездъяс Изьва, Удора да Чилимдін районын. Удораын Пыисдінӧдз волім, Чилимдінын – Печора ю пӧлӧн медся ылыс сиктӧдз, Йӧрмидзӧдз. Владимир Викторовичлы вӧлі нимкодь аддзысьлыны ылі сикт-грездын олысьяскӧд, а меным – тӧдмӧдны сійӧс войвывса уджач да шань войтыркӧд, петкӧдлыны республиканымлысь мичлунсӧ. Коми йӧзыд збыльвылӧ уджачӧсь, и кызвыннас сикт-грездын олӧны. Владимир Викторович ӧтдортчытӧг шаня сибӧдчӧ-варовитӧ сикт-саяскӧд, пыдісянь тӧдмасьӧ йӧз тӧжд-могъясӧн, медым сэсся сетны районса веськӧдлысьяслы гӧрӧдъяссӧ разьӧм кузя колана индӧдъяс.
– 2022 восӧ Россияса президентӧн шуӧма Россияса войтырлӧн культура озырлун воӧн («Год культурного наследия народов России»). Такӧд йитӧдын йӧзкостса творчество сӧвмӧдӧмын кутшӧм туйвизь урчитӧма Коми Республикаса правительствоӧн водзӧ вылӧ?
– Буретш тайӧ программа сертиыс став лыддьӧдлӧм гажыс и мунӧ. Зэв любӧ, мы культура юкӧнын эмӧсь сьӧлӧмсянь уджалысьяс, водзмӧстчысьяс, енбиа войтыр, исскуствобердса творческӧй йӧз. Налӧн зільӧмӧн и кутчысьӧ да сӧвмӧ йӧзкостса культураыс. Правительствосянь отсӧгыс эм жӧ. Ми выльмӧдам библиотекаяс, культура керкаяс, сиктса шӧринъяс. Республикаса уджтас серти кыпӧдӧма Сыктыв районса Катыдын социокультурнӧй шӧрин. Сэні котыртлӧны быдсикас гаж-рытпук-чукӧртчылӧм, йӧктынысӧ волывлӧны весиг районса юрсиктысь том войтыр.
Татшӧм уджсӧ республикаын мӧдам водзӧ нуӧдны. Сідз, удорасаяс, кывбур гижысьяс Нина Обрезкова да Светлана Говорухина, ветлісны нин тайӧ сиктас юксьыны асланыс литература творчествоӧн да тшӧтш и тӧдмасьны социокультурнӧй шӧриныслӧн уджӧн. Аньяс кӧсйӧны вӧзйыны кыпӧдны татшӧмӧс жӧ чужанінас, Йӧртымдінын. Шӧринъяссӧ кыпӧдӧм-восьтӧмӧн позяс ловзьӧдны ичӧт грездъясын олӧмсӧ, ышӧдны том семьяясӧс кольччыны чужанінас, стрӧитчыны.
Тайӧ уджтас сертиыс жӧ августын урчитӧма котыртлыны-нуӧдны сизим ыджыд петкӧдчӧм. Медводз Койгорт районса Грива сиктын муніс «Зымгыштам» гаж. Финн-йӧгра этнокультура паркын нимӧдасны мари культура лунъяс. Сыктывкарын да Ухта карын мунасны уна сикас войтырлӧн фестивальяс да сідз водзӧ.
– Кыдзи ладмӧ национально-культурнӧй автономияясӧн веськӧдлысьяслӧн Комиын важӧн овмӧдчӧм уна сикас войтырлысь культурасӧ видзӧм-сӧвмӧдӧм кузя уджыс? Лӧсьӧдӧма-ӧ налӧн та могысь Россияса регионъяскӧд да мукӧд государствокӧд ёрта йитӧдыс?
– Збыльвылӧ, республикаын национально-культурнӧй автономияяс котыртӧм-панӧмӧ ыджыд пай ас кадӧ пуктылінныд и ті, Прокопий Валентинович. Татшӧм уджыс мунӧ и ӧні. Зэв тӧдчана, мый Сыктывкарын лои восьтӧма войтырлысь Ёртасян керка. И ӧні быд НКА-лӧн эм позянлун лючки котыртны уджсӧ асланыс торъя этническӧй жырйын. Татшӧмыс сэсся Россияса некутшӧм регионын абу. А миян эм позянлун нуӧдны быдмысь войтырлы, школа-техникум-вузын велӧдчысьяслы коми йӧзкӧд тыр-бура ӧтув олысь войтырлӧн историяӧн да культураӧн тӧдмӧдан экскурсияяс. Том йӧз ӧні тшӧкыда петкӧдчӧны и этнокультура фестивальясын. Шуам, армяналӧн йӧктан котыр шедӧдіс 400 сюрс шайта грант. Николай Самунашвили юрнуӧдӧм улын грузинъяслӧн «Сакартвело» национально-культурнӧй котыр кыпыда уджалӧ Ухтаын. Ёртасян керкаын наӧн лӧсьӧдӧма «Путешествие из Коми в Грузию» стенд, кӧні бура петкӧдчӧ войтырлӧн историческӧй культураыс.
Уна сикас войтырлысь тӧжд-мог да быдсикас юалӧм видлалӧм могысь Коми Республикаса юралысьлӧн веськӧдлӧм улын котыртӧма торъя сӧвет («Совет по гармонизации межэтнических и межконфессиональных отношений в Республике Коми»). Сідз, бӧръя чукӧртчылігас сёрниыс муніс Украинаысь, ДНР да ЛНР-ысь Комиӧ воысьяслы отсӧг сетӧм йылысь.
Кольӧм во юркарын восьтім нёль класса православнӧй гимназия, кӧні челядь водзӧ вылӧ кутасны велӧдчыны 11 классӧдз. Сыктывкарса да Коми-Зыряна архиепископ, владыка Питиримлӧн водзмӧстчӧмӧн ӧні дасьтысьӧны нуӧдны «От покаяния к воскресению России» «гӧгрӧс пызан». Колана сёрниӧ пырӧдчасны тшӧтш и Москваысь ыджыд гӧсьтъяс. Воссяс православнӧй выставка-ярманга. Владыка Питирим да Воркутаса да Усинскса архиепископ Марк пуктӧны ыджыд пай республикаын уна кывъя войтыр да эскысьяс костын ӧтсӧгласа тыр-бур лада олӧм лӧсьӧдӧм-сӧвмӧдӧмӧ.
– Галина Ивановна, ті уна во нин зілянныд кывкутана удж вылын Коми Республикаса правительствоын. Сэк жӧ аддзанныд кад пуктыны ыджыд пай нӧшта и «Коми войтыр» ӧтмунӧм уджӧ.
– Век окотапырысь отсала «Коми войтыр» ӧтмунӧмсалы. Сідзжӧ ог ӧтдорт и мукӧд общественнӧй котыр, шыӧдчӧны кӧ, век зіля мунны воча. Тайӧ уджас пырӧдчӧ и республикаса юралысь Владимир Уйба, «Коми войтыр» исполком дырйи сёрнисӧ босьтӧ тӧд вылӧ. Комилӧн водзмӧстчӧм-уджыс бӧръя кадас ёна тыдалӧ, аддзысьлам накӧд районъясӧ быд ветлігӧн. Тӧд вылын кутам быд лоӧмтор. Ӧні ӧтув дасьтам экологиялы сиӧм «Сӧстӧм да югыд вӧр-ва» форум-чукӧртчылӧм.
«Коми войтыр» ӧтмунӧмӧн веськӧдлысь Алексей Иванович Габовлӧн водзмӧстчӧмӧн «Агрокомплекс» пыр ыджыд отсӧг вичмӧ видз-му ов-мӧсъяслы, кӧр видзысьяслы.
Комын во нин регионын збыльмӧдсьӧ «Коми Республикаса канму кывъяс йылысь» оланпас. Тайӧ кадӧн дасьтӧма-вынсьӧдӧма школаын велӧдан программа, йӧзӧдӧма коми небӧгъяс, петӧ чужан кывъя газет-журнал, мунӧ культура юкӧнын удж. Чайта, чужан кыв видзӧм-сӧвмӧдӧмын ӧні медся унаыс – мам-бать сайын. Верстьӧлы гортын быть колӧ сёрнитны челядькӧд комиӧн.
«Изьватаслӧн» таво медшӧр могыс – «Луд» гаж бӧрын съезд дасьтӧм. Делегатъясыс воасны Россияса уна регионысь. Чукӧртчылігас лоӧ вӧчӧма ӧтмунӧмлӧн куим вося уджлы кывкӧртӧд, донъялӧма ӧнія веськӧдлысь Ирина Геннадьевна Королёвалысь зільӧмсӧ да, дерт, урчитӧма водзӧ вылӧ туйвизьяс.
– Кутшӧм выль петкӧдчӧм виччысьӧ чужан муын олысьясӧс да юркарӧ воӧмаясӧс матысса, Коми Республикалы 100 во тырӧм нимӧдан лунъясӧ?
– Юркарын Степан изэрдын ыджыд гаж вылӧ воласны нималана артистъяс: Лев Лещенко, Лариса Долина, Григорий Лепс, Андрей Державин да мукӧд. Республикаса кар-районын лоӧны чужан мулы 100 во тырӧмлы сиӧм кыпыд чукӧртчылӧмъяс, гажа концертъяс, нимӧдасны ветеранъясӧс да бура уджалысьясӧс.
Кык гӧгыля транспортӧн ветлӧдлыны радейтысьясӧс бара на шымыртлас дыр виччысяна «Веловой». Чайта, воддза воясӧ моз Сыктывкарса войся уличаяс кузя велосипедӧн журкнитасны и уна мукӧд регионысь воӧмаяс.
«Коми му» газет лыддьысьясӧс пӧся чолӧмала Коми мулӧн чужан лунӧн! Сиа быдӧнлы став бурсӧ, крепыд дзоньвидзалун, водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс, тыр-бур олӧм, быдтыны челядьӧс да радейтны чужа мунымӧс!
Кора волыны тшӧтш «Достояние Севера-2022» выставка вылӧ, кӧні лоӧ петкӧдлӧма став бурсӧ, мыйӧн озыр миян дона чужан республиканым!
– Аттьӧ, Галина Ивановна, коми газет лыддьысьяслы уна сикас да паськыд кывкутана удж йылысь висьтасьны кад аддзӧмсьыныд. Сёрнисьыныд ясыда петкӧдчӧ йӧзкӧд топыд йитӧдыс. Сиам и водзӧ вылӧ бур удж! <>
Прокопий ГАБОВ.
Снимокъясыс Галина ГАБУШЕВАЛӦН гортса архивысь.