Чужан мутӧ кӧ радейтан, зілян матысяньджык тӧдмасьны сылӧн быд пельӧсӧн, сэні олысь войтыркӧд, сёрнитны накӧд бӧрӧ нин кольӧм и ӧнія кад йывсьыс. Тадзи ас му, ас кыв, ас йӧз дорӧ муслуныд нӧшта на ёнмас-крепаммас.
Шуднас юксисны
Искусство гимназияын велӧдчысьяс да велӧдысьяс быд во мӧдӧдчылӧны туйӧ, волісны нин и Печора да Изьва, Эжва да Сыктыв, Мозын да Емва вожъясӧ. Таво гожӧм туйыс вайӧдліс найӧс Лӧкчим ю бокӧ пуксьӧм сикт-грездӧ: Лопыдінӧ, Чӧтдінӧ, Мордінӧ, Коншаӧ, Позтыкерӧсӧ. Паськӧдчӧмаӧсь найӧ джуджыд керӧсъяс вылӧ, кысянь гӧгӧр ставыс ылӧдз-ылӧдз тыдалӧ, и ас синнад позьӧ аддзыны, кутшӧм помтӧм-дортӧм миян Коми муным.
Гортад пукалігад нӧ верман ӧмӧй аддзывны да любуйтчыны сиктса керкаяссӧ юркытшалысь ӧшкамӧшкаӧн? И ачыс сійӧ уна рӧма, и енэжсӧ ставнас мича рӧмъясӧн жӧ мавтӧ-мичмӧдӧ.
Тшак кодь кымӧртӧ диван вылад дізьвидзигад ӧдвакӧ жӧ казявлан. Оз ӧд дыр сійӧ быдмы, минут дас мысти нин вильыш тӧвруыс разӧдас-вӧтлалас кымӧрсӧ енэж пасьталаыс.
И, дерт жӧ, туяд петавтӧг оз лэбны тэ весьтті юсьяс. Лӧкчим кузя кывтігӧн гимназистъяслы вочаасисны уліті, дзик ю веркӧстіыс лэбысь юсьяс. Кывтысьястӧ аддзисны да муртса и кыпӧдчыштісны. Быттьӧ шуисны, тӧрам пӧ, ӧта-мӧдлы ог мешайтӧй. Сынысьяс еджыд лэбачьясӧн нимкодясигас весиг пелыс йывсьыс вунӧдлісны, пыр дзоргисны, кытчӧдз юсьяс эз сӧльнитчыны лӧз енэжыскӧд.
Юсьясыд пӧ гозйӧн олӧны. Арталісны да, дас нёль лэбач лэбис – сизим гоз. Сідзкӧ, некод ӧткаыс абу, ставныс шудаӧсь. И шуднас юксисны Лӧкчим вожын олысьяскӧд.
Бур йӧзыскӧд уна аддзысьлӧм вӧлі и миян.
Майбырыс!
Ноябрын Мордінысь Таисия Дмитриевна Епимаховалы 96 арӧс тырас. Ме пӧ кӧсъя на сё арӧсӧдз овны, шмонитігмоз шуис сійӧ миянлы, кодкӧ пӧ ӧд со олӧ сы дырасӧ, а мыйла ме ог вермы? А сэсся содтіс: водзті пӧ менӧ шог мӧвпъяс босьтлісны – ме ог нин ло, а шондіыс и сэки водзӧ кутас югъявны, тшакыд быдмыны, и ставыс метӧг… Вочасӧн пӧ куті такӧдны ачымӧс, ме ӧд зэв бура, лӧсьыда олі.
Чужлӧма Таисия Дмитриевна Маджаын, сэні пӧ миянлысь семьянымӧс Карлам рӧдӧн тӧдӧны. Сыктывкарын педучилище помалӧм бӧрын велӧдлӧма посни челядьӧс Теребейын, Лӧкчимдінын, Негакерӧсын, Сӧбинын. Негакерӧсас и верӧс сайӧ петӧма. Верӧсӧй пӧ шмонитӧ вӧлі: Лӧкчим кузя вывлань каян, но он карьера содті, а ю кузя… Верӧсӧй пӧ и семья дорӧ, и йӧз дорӧ век бурӧн матыстчыліс. Партия пӧ ыстыліс сійӧс велӧдчыны Ленинградса ВПШ-ӧ, сэсся мӧдӧдісны уджавны Мордінӧ, и ме сыкӧд тшӧтш татчӧ локті.
– Мордінын меным зэв кажитчӧ. Маджаын кӧ медым вӧрӧдз воӧдчыны, колӧ видзьяс вомӧн мунны, тані вӧрыс орччӧн, некымын воськов сайын. Ӧкмысдас арӧсӧн на тшакла ветлывлі, и ӧні ветла, – висьталіс Таисия Дмитриевна. – Сыктывкарысь рӧдвуж юасьлӧны, дыр на пӧ кутан вӧрас овны? А ме вочавидза: ті сэні бензинӧн лолаланныд, а ми веж турун вывті ветлам да чӧскыд сынӧдсӧ апалам. Татысь быд ордым, ичӧтик шор тӧда. Нёль час асылын чечча, шондіыс мыччысьӧ на сӧмын, да муна нин вӧрӧ. Ог сӧмын тшакла, но и дзоньвидзалунла. Майбырыс!
Война воясӧ велӧдчӧма
7 класса школасӧ Таисия Дмитриевна помавлӧма 1941 вося июньын, ыджыд война пансьытӧдз, да мунӧма водзӧ велӧдчыны Сыктывкарса педучилищеӧ.
– Училищеным вӧвлӧм духовнӧй семинарияын меститчыліс, ӧні сэні Национальнӧй галерея. Ме радейтлі лыддьысьны, а библиотекаас кольӧмаӧсь на вӧлі важся книгаяс, кор «ять» шыпасӧн на вӧдитчылӧмаӧсь. И найӧс тшӧтш лыддьылі, – казьтыліс Таисия Дмитриевна. – Педучилищеын велӧдім санитарлысь удж, дасьтісны миянӧс и медсестраясӧ, ковмас кӧ фронт вылӧ мӧдӧдны. И стройӧн ветлӧдлім. А фашистъяс Москва дорӧдз нин матыстчӧмаӧсь. Ӧтчыд велӧдысьным, Мария Александровна Третьякова, классӧ газет вайис. Сэні гижӧмаӧсь, фашистъяс пӧ кувтӧдзыс мучитӧмаӧсь нылӧс. Нылыс висьтасьӧма Таняӧн. А некымын лун мысти велӧдысьным бара газетӧн локтіс. Танялысь пӧ нимсӧ тӧдмалӧмаӧсь – Зоя Космодемьянская.
Медводдза курс бӧрас локтӧма гортас да, мамыскӧд Анастасия Харлампиевна Елфимовакӧд шуӧмаӧсь, мый водзӧ оз нин велӧдчы, ӧд батьыс воюйтӧ, а мамыслӧн ки вылас нёль детинка, да и нӧбасьӧ на. 1942 вося октябрын Таисиялӧн чой чужӧма. Ме пӧ Карл Маркслӧн семья йылысь небӧг лыддьылі, и Марксыслӧн куим ныв вӧлӧма: Лаура, Женни да Элеонора. Меным пӧ медъёна Элеонора нимыс кажитчис, да сиктсӧветын кори, медым чойӧс Элеонораӧн жӧ пасъясны.
1942-1943 воясся тӧвнас сельпоын, поштаын уджалӧм бӧрын шуӧма мамыслы, водзӧ пӧ кӧсъя велӧдчыны. Мамыс абу вӧлӧма паныд. Карӧ кывтан паракодыс сувтлывлӧма Маджасянь куим километр сайын, Куръядорын. Ныв сэні кык вежон воштӧма: мужичӧйясӧс фронт вылӧ нуӧны вӧлӧм да, мукӧдыслы оз лэдзны сӧвны, оз тӧрны да.
– Велӧдчим, дерт, сьӧкыда. Ме Рена тьӧт, батьлӧн чой, ордын олі да, сійӧ менӧ вердіс, пасьтӧдіс – кувны кута да ог вунӧд сыӧн вӧчӧм бурсӧ. Коді матіджык сикт-грездысь воӧма велӧдчыны, налы гортсаыс, кодъяс мыйӧн вермисны, отсалісны, а ылысь воӧмаяслы нинӧм эз вичмыв. Сутки кежлӧ 500 грамм нянь вӧлі сетӧны, да сы вылын и кутчысим, – висьталіс Таисия Дмитриевна. – Гожӧмъяснас каникул дырйи ӧти во Максаковкаын, мӧд вонас Куимтыдорын вӧр кылӧданінын уджалім. Вердісны сэні бурджыка да, нывъяс сӧвъяммыштісны. Сетӧны вӧлі 800 грамм нянь, посньыдик навага чериысь суп, а рок пыдди америкаса еджыд пызьысь пуӧм кисель, ми сійӧс рокӧн и шулім. Норма кӧ тыртан – содтӧд вӧлі сетасны пирӧг кӧрыш. Сьӧдкыркӧтшӧ кутшӧмкӧ шойччан лунӧ ветлім да оз аддзим – ёна и радлім вотӧсыслы.
Таисия Дмитриевна висьталіс миянлы нӧшта ӧти лоӧмтор йылысь. Карын пӧ лавкаысь кӧнтусь вый ньӧби, но джӧмді да уськӧді-жугӧді. Локті гортӧ, ырзӧмӧн бӧрда. А Рена тьӧт пӧ аддзис бӧрдӧмӧс да зэв ёна повзис, чайтӧма, мый код вылӧ кӧ похоронка воӧма. Уськӧдчис пӧ ме дорӧ, юасьӧ, а ме сылы шуа, мый вый дозсӧ жугӧді. Тьӧтӧй кокниа нин лолыштіс: выйыд пӧ мый, и сытӧг олам, ог кулӧй. Мед сӧмын фронт вылын некод эз пӧгибнит.
Век вежӧрас
Войнаыс пӧ медводдза лунсяньыс менам вежӧрын, некор оз вун, шуӧ Татьяна Дмитриевна.
– Рена тьӧтлӧн верӧсыслы, Алёша дядьлы, война пансян лунас 12 часын пӧвестка вайисны, – висьталіс сійӧ. – Фронт вылӧ мунысьяссӧ чукӧртісны важ поштаса изэрдӧ. Вель уна йӧз локтӧмаӧсь сэтчӧ колльӧдны бать-воксӧ. А нуны транспортыс абу. Кузола машинаыс карас, гашкӧ, некымын и вӧлі. Паракодыс этша жӧ. Дас кык чассяньыс рытӧдз пукалім-виччысим, а нунысӧ нинӧмӧн. Фронт вылӧ мунысьясӧс вой кежлас гортаныс эз лэдзны, кольӧдісны виччысьны асылӧдзыс. Рӧдвужыс налӧн гортаныс эз жӧ мунавны. Машинаяссӧ корсьӧмаӧсь да, асывнас ставнысӧ нуисны. Алёша дядьӧс тшӧтш. Война вывсьыс сійӧ ловйӧн бергӧдчыліс.
Ассьыс батьсӧ, Дмитрий Иванович Елфимовӧс, семьяыс уна челядя да, босьтӧмаӧсь 1942 вося мартын. Бӧръя войсӧ лэдзӧмаӧсь гортас коллявны. Таисиялы сэки вӧлӧма 15 арӧс. Батьыс веськалӧма Карелияӧ. Комиысь уна мужичӧй сэні тышкасьлӧма. Гижлӧма письмӧын, Карелиясӧ пӧ паськыд мусьыс торйӧдӧма Еджыд саридз, и сёянсӧ вайны сэтчӧ зэв сьӧкыд. Та вӧсна унаӧн тшыгъялӧмысла кулӧмаӧсь. А батьыс неыджыд тушаа вӧлӧма, винёв, и ловйӧн кольӧма. Саридзсьыс йи сылӧм бӧрас найӧс петкӧдӧмаӧсь Карелиясьыд да мӧдӧдӧмаӧсь Старая Русса кар дорӧ. Сэні ранитчылӧма, во джын куйлӧма Вӧлӧгдаса госпитальын. Батьыс связистӧн вӧлӧма, тышъясӧн Одерӧдз воӧма. Бӧрас казьтывлӧма, Одер ю шӧрас пӧ лыа ді, фашистъяс зырны кутісны, ми дорйысям. немечыс лыа вылас тыр куйлыны колис. Сэсся пӧ ми атакаӧ мӧдӧдчим, и миян унаӧн жӧ усисны, мӧд пӧвстӧн лыа вылас куйлыны колины.
–А ыджыдджык Анатолий вокӧс 1941 вося июньын на 7 класс помалысь детинкаяскӧд тшӧтш мобилизуйтлісны, нуисны Ухта бердса Воднӧй посёлокӧ, кӧні радий перйылісны. Вокӧйлы 17 арӧс вӧлі. Сэсся сійӧс фронт вылӧ жӧ нуисны. Разведчикӧн вӧлӧма. Усьӧма Ржевсянь неылын, Ельцы кар дорын. Кызь арӧсӧдзыс весиг эз ов, нэм кежлас дас ӧкмысаӧн коли. Сійӧс казьтылӧмӧн и ассьым пиӧс Анатолийӧн нимті, – висьталіс Таисия Дмитриевна. – Миша воклы 14 арӧс вӧлі. Батьлысь ружье босьтӧма ур кыйны. Ур кусьыс содзтыр пызь вӧлі вичмӧдӧны да. Ружьеыс осечка сетӧма, патронсӧ вӧлӧм вежны кӧсйӧ, ружьеыс и лыйӧма, чуньсӧ дойдӧма. Вирыс киссьӧ, ачыс еджыдӧдз кельдӧдӧма. Мамӧ котӧрӧн сикт-сӧветӧ мунӧма. И дивӧ быттьӧ лоӧма: Маджа ю вылӧ самолёт пуксьӧма, да Мишаӧс Сыктывкарӧ больничаӧ лэччӧдӧмаӧсь. Ме карын мӧд курсын сэки велӧдчи, локті сійӧс видлыны: куйлӧ бинтӧн гартӧмӧн, а ме орччӧн пукала… И чӧв олам, сиктсаясыд рамӧсь да.
Мукӧд вокыслӧн – Валентинлӧн, Леонидлӧн, Генялӧн – асланыс олӧм жӧ. Геняыс медічӧт, куим арӧса да, пыр мам бӧрсяыс вӧтлысьӧма, сёйны корӧма. Гырысьджыкъясыс, дерт, тшӧтш сёйны кӧсйӧмаӧсь, но гӧгӧрвоӧмаӧсь нин да абу бӧрдӧмаӧсь ни абу дзайгылӧмаӧсь. Челядьлы кыдз-кӧ отсыштӧм могысь некымын килограмм тусь вӧлӧм сетӧны. Изан пӧ сійӧс, содтыштан гӧрд бобӧнянь, да няньыс чиръясьӧ. Мамыс мӧс видзлӧма да, мӧскыс и мездӧма челядьсӧ.
–Война вывсьыс Маджаысь морт дас и бергӧдчис гортас, – казьтыліс Таисия Дмитриевна. – Батьӧс гожӧм чӧж виччысим. Ме быд паракод вочаавны ветлі, гашкӧ, мися, бать воас нин да. Арӧдзыс эз лок. Висьталіс сэсся, Варшава дорын пӧ миянӧс видзисны, чайтім, гашкӧ, Асыввылӧ Япониякӧд тышкасьны мӧдӧдасны да. Сентябрь 7 лунӧ сӧмын воис гортӧ.
Уна челядя да, сыысь мыжа?
Война бӧрас жӧ странаын лытайтӧмлы, уджысь пышъялӧмлы паныд тышкасьны кутӧмаӧсь. Таисия Дмитриевналӧн мамыс висьӧм вӧсна абу вермӧма уджавнысӧ, и корӧмаӧсь сійӧс сиктсӧветӧ. Маджаса кындзи пӧ пукалӧмаӧсь сэні и Кӧрткерӧссянь воӧмаяс. Мыйӧн нӧ пӧ ме мыжа, правдайтчӧма мамыс, сы мында челядь менам да. А челядьыд нӧ пӧ кӧнӧсь? Ыджыд пиӧй война вылын пӧ уси, Миша райсельхозотделын уджалӧ бухгалтерӧн, ревизорӧн. Валентин пӧ вӧр техникум помаліс да ӧні Череповецкын военнӧй училищеын велӧдчӧ. А куимӧн пӧ танӧсь, Маджаын, школьникъяс на.
Та бӧрын шуӧмаӧсь мамыслы, мун пӧ гортад…
– Элеонора бура велӧдчыліс. 7-ӧд класс бӧрын шуӧ вӧлі, медася пӧ мӧс лысьтыны, – висьталіс Таисия Дмитриевна. – А ме сыысь дас квайт арӧсӧн ыджыдджык да, сійӧ меным кага пыдди. Шуа сылы: он мун, а водзӧ кутан велӧдчыны. Миша сэки Выльгортса чипан видзан фабрикаын нин уджаліс, и ми сёрнитчим велӧдны Элеонораӧс. Миша сетіс сылы сьӧм, мед вермас мунны Герцен нима институтас, да шуис, бӧръя вит шайт пӧ коляс, да телеграмма меным мӧдӧд – кӧть водзӧсавла, но ыста тэныд сьӧмтӧ.
* * *
– Менам олӧмӧй зэв бур да лӧсьыд вӧлі, сы вӧсна мый овнысӧ радейта, уджӧс радейта, челядьӧс радейта, – ассьыс вояссӧ казьтылігмоз кывкӧрталіс Таисия Дмитриевна. – Аслам челядьӧй нёль. Галя нылӧй шулывлас, мыйла пӧ миянӧс сы мындасӧ чужтін? Шмонитігмоз вочавидзла: а том да, ён да – кӧть быд субӧтаӧ кагатӧ вая… Челядь велӧдчисны, кык пи лётчикӧн лоисны, нылӧй инфак помавліс. Ыджыд нылӧй Мордінын олӧ, ичӧтыс Сыктывкарын 1-ӧд номера школаын велӧдліс. И школаын велӧдчысьясӧс, быдтасъясӧс, радейта. Пукалӧ со парта сайын Женечка Зорникова, сьӧкыда эськӧ велӧдчӧмыс сетчыліс сылы, но сэтшӧм мелі да шань, ки вылад весиг окота босьтны. Чайта, и найӧ менӧ тшӧтш радейтлісны. Паныдасяс кӧ ӧні вӧвлӧм велӧдчысь, сьӧлӧмын быттьӧ ёкмунлас мыйкӧ.
Олӧмас унатор радейтлӧма Таисия Дмитриевна. Тшӧтш и дзоридзьяс быдтыны, школаын уджалігӧн пӧ сэні витсё сайӧ дзоридз синтӧ вӧлі гажӧдӧ, гераньыс сӧмын 21 сикас.
Ветымын вит во сайын кор воӧма Мордінӧ, школаыс поп керкаын меститчылӧма. Сэні жӧ пӧ кыр йылас вичко вӧлі, а вичко дорас пожӧмъяс быдмисны, и ӧні на пӧ мыйтакӧ сулалӧ. Сэки классъясас 25 велӧдчысьӧн вӧвлӧма, а ӧні пӧ ставнас школаас ӧдвакӧ сёыс чукӧрмас…
– Тьӧт висьтавлывліс, сиктад пӧ уджыс сьӧкыд да, дыр овны сэні эськӧ эг вермы. А ме дыр ола, сы вӧсна мый верӧсӧй бур вӧлі, быдтасъясӧй бурӧсь, и школаын челядьӧс радейтлі. И ставныс найӧ менам сьӧлӧмӧ колисны, – татшӧм кывъясӧн помаліс гимназистъяскӧд сёрнисӧ Таисия Дмитриевна Епимахова. <>
Павел СИМПЕЛЕВ.
(Водзӧ лоӧ на.)
Снимокъясыс Людмила ИГУШЕВАЛӦН, Людмила ЛОБАНОВАЛӦН,
Милена ШУКТОМОВАЛӦН.