Кӧрткерӧс районса содтӧд тӧдӧмлун сетан шӧринысь «Сокол» котыр мӧдысь нин ветліс Байкал ты дорӧ. Кольӧм во кытшовтісны рытыввывса Сибыр, а таво мӧвпыштісны ёнджыка асывладорнас тӧдмасьны. Ас водзаныс сэтшӧм мог и пуктісны – тӧдмасьны Сибырын олысь войтырлӧн – тоф, бурят да эвенк – культура-традицияӧн да оласногӧн. А такӧд тшӧтш ас синмӧн аддзывны Байкал: кутшӧм сійӧ тӧвнас, кутшӧм пемӧс-быдмӧг эм да мыйын аслыспӧлӧслуныс.
– Россияын таво нимӧдӧны войтыръяслысь культурасӧ, и тайӧ миянлы лоис зэв кивыв, – заводитіс висьтасьны «Сокол» котырӧн веськӧдлысь да челядьлӧн мӧд мам Серафима Кудрина. – Содтӧд тӧдӧмлун сетан шӧрин оз вермы петавны челядькӧд туйӧ сідз-тадз, быть колӧ урчитны мог, мыйӧн бур лоӧ тайӧ петалӧмыс челядьлы, да и бать-мамӧс на корны лэдзлыны быдтасъяссӧ, ӧд налӧн сьӧм вылӧ ми и ветлам.
Кольӧм во ветлім дасӧд классын велӧдчысьяскӧд. А таво босьті ичӧтджыкъясӧс – 12-15 арӧсаӧс, медым петкӧдлыны Байкалсӧ, исласьны сы вывті конькиӧн, а такӧд тшӧтш и культура программа лӧсьӧді – ветлім Иркутск да Тюмень каръясӧ, сэтчӧс музейяс кытшовтім, волім и Ольхон діӧдз.
Ветлім поездӧн. Вагоныс веськаліс ӧнія кадлы лӧсялана – биотуалета и душа, уджаліс и кофе-автомат.
Проводникыс вӧлі кык вагон вылӧ ӧти. Но сэк жӧ лунтырнас квайтысь-сизимысь мыськасисны-пелькӧдчисны аньяс (тыдалӧ, клинингӧвӧй котырысь), и вӧлі зэв сӧстӧм.
Ветлім сизим лун, но кадыс коли зэв ӧдйӧ сы понда, мый ми олім кочевникъяс моз – быд лун узьмӧдчим выльлаын, сьӧрсьыным пыр вӧліны нопъясным да колана мында сёян.
Шензьӧдіс, мый таво Байкал тыыс вӧлі лым улын, восьсаиныс сӧмын вит километр гӧгӧр и эм. Та вӧсна конькиӧн исласьны ёнасӧ эз артмы, да ми вежыштім могнымӧс, унджыклаті кытшовтім да быдторйӧн тӧдмасим.
Сибырса войтыр олӧны юртаясын, ичӧтик керкаясын. Ветлысь-мунысьлы вӧзйӧны узьмӧдчыны на ордын. Татчӧссалӧн асмогасяніныс ывлаын, сёянсӧ вермасны пуны и бипур вылын. Но та вылӧ видзӧдтӧг Байкал дорӧ волысьыс пыр зэв уна. И йӧзыс дасьӧсь локны кӧть кытчӧ, медым сӧмын тӧдмасьны-нимкодясьны ты мичлуннас да аслыспӧлӧслуннас. Дерт, эмӧсь и гырысь да став коланіна керкаяс, но сэтчӧс донъясыс зептӧ бура ректасны.
Тавося экспедиция-походӧ ветлӧма квайт морт: веськӧдлысь Серафима Кудрина, Алексей Кудрин, Юлиана Караськова, Анна Тутринова, Варвара Нестерова да Ольга Карабут. Татшӧмсяма петавлӧмъясыд школаын велӧдчысьяслы – озыр куд, томулов ас синмӧн аддзылӧны степ, гӧраяс, тӧдмасьӧны вӧр-ваӧн да пемӧс-быдмӧгӧн.
Том йӧз медводз веськӧдчӧмаӧсь Тюменьӧ. Кытшовтӧмаӧсь музей-галереяяс, гуляйтӧмаӧсь шензьӧдана мича набережнӧй да Туру ю вомӧн нюжӧдӧм пода пос кузя.
Ветлӧмаӧсь Иркутск карӧ. Тайӧ важ карас водзті овлӧмаӧсь озыр купечьяс. Ӧнӧдз карас эм важся юкӧныс, и керкаясыс пӧ сэні шензьӧдӧны. Пу стрӧйбаыслысь мичмӧдӧмаӧсь ӧшинь-ӧдзӧссӧ. Талунъя лунӧдз пӧ сулалӧны кыксё вося керкаясыс, абу весиг вежыньтчӧмаӧсь. Юасьӧмаӧсь, кыдзи тадз артмӧма? Вӧлӧмкӧ, найӧс лэптылӧмаӧсь ниаысь. Пусӧ видзлӧмаӧсь-кӧтӧдлӧмаӧсь медводз ваын, мед ёнджыка на чорзяс да лоас из кодь.
Ветлӧмаӧсь и ывласа «Тальцы» архитектура да этнография музейӧ. Сэн петкӧдлӧма XVІІ-XX нэмся история, архитектура да этнография памятникъяс. Торйӧдӧма роч, бурят, эвенк да тофалар войтырлӧн культура. Челядь тӧдмасьӧмаӧсь тайӧ войтырыслӧн оласногӧн, стойбищеясӧн, шойнаӧн да уна мукӧдторйӧн.
Йи карын войнас нимкодясьӧмаӧсь вӧчӧм-сувтӧдӧм да уна биӧн ӧзъян йи скульптураясӧн.
Ветлӧмаӧсь Ольхон діса Хужирӧ. Тайӧ иныс вӧлӧма вежа. Шаманка скала дорын нуӧдлӧмаӧсь сідз шусяна жертвоприношение. Орчча ичӧтик вӧрын дзебӧны вӧлӧм шаманъясӧс.
Ёна шензьӧдӧма Листвянкаын Байкал тылы сиӧм музей. Сэні тӧдмасьӧмаӧсь историяӧн, вӧр-ваӧн, выставка-туясьӧмъясӧн. А медъёна кажитчӧма збыльвывса нерпа уялӧмыс. Вӧлӧмкӧ, музейсӧ вӧчӧма сэтшӧм ногӧн, мед тысьыс ваын тайӧ уялысьыс вермис веськавны видзӧдысьлӧн син водзӧ.
– Байкал дорӧ ме ветлі мӧдӧдысь, – водзӧ сёрнитіс Серафима Кудрина. – Но пыр чайтсьӧ, мый медводдзаысь на. Йӧзыс зэв восьсаӧсь, ёна радейтӧны сёрнитны политика йылысь, ошкӧны президентӧс, гӧрдитчӧны, мый ас кадӧ на дорӧ волӧма Александр І сар. А нӧшта тӧдмалім, мый фламинго сэтчӧ пуксьывлӧ.
Окота на ветлыны Байкал вылӧ гожӧмнас, аддзывны тӧвсяыскӧд торъялӧмсӧ. Красноярскӧ эськӧ ветлім, но кык часа экскурсияыс дженьыдӧн кажитчис, выльысь на ковмас волыны. Сэсся Тюмень озыр пӧсь ваа инъясӧн. Сэтчӧ эгӧ жӧ на веськавлӧй. Сідзкӧ, эм на мый ради Сибырӧ ветлыны.
* * *
Россия озыр быдсикас мичлунӧн да озырлунӧн. А Байкал ты – тайӧ мирса шензьӧданатор, кытчӧ окота ветлыны да ставсӧ ас синмӧн аддзывны. Ветлам? Коді мекӧд? <>
Надежда Пунегова.
Снимокъясыс Серафима Кудриналӧн гортса архивысь.