Февраль помас, кор став мирын пасйӧны Чужан кывлысь лун, Коми Республикаса юралысь бердын искусство гимназияын велӧдчысьяс да велӧдысьяс видеойитӧд пыр аддзысьлісны Калмыкияысь да Башкирияысь тшӧтшъяясыскӧд, тӧдмӧдісны ёрта-ёртсӧ ас культураӧн, медводз, войтырыслӧн ворсӧмъясӧн. Кӧть ӧта-мӧдсьыс и ылын олӧны, но казялісны и кывъясас, и ворсӧмъясас уна ӧткодьтор.
Искусство гимназияысь Камилла Терентьева висьталіс «Суседушкоӧс корӧм» йылысь. Тайӧ ворсӧмыс пӧ петкӧдлӧ комияслысь олысяясӧ, пывсянсаӧ, васаӧ, вӧрсаӧ эскӧмсӧ. Найӧ пӧ йӧзыскӧд орччӧнӧсь, и ладӧн-артӧн кӧ овны тайӧ ловъясыскӧд, найӧ мортлы нинӧм лёксӧ оз вӧчны.
Медым тыр-бура юӧртны олыся йылысь, Камиллалы медвойдӧр ковмис тӧдмӧдны калмыкъясӧс да башкиръясӧс коми керкаӧн. Кыпӧдӧны пӧ сійӧс пуысь, шӧрас тэчӧны ыджыд пач, коді и шонтӧ, и вердӧ, и бурдӧдӧ йӧзсӧ. А рытъяснас пӧ паччӧрас куйлысь зонпоснилы пӧчьяс мойдлӧны.
–Пач бокас вӧчӧны гӧбӧчӧ пыранін, лэччӧны сэтчӧ содйӧд. Гӧбӧчас и олӧ Суседушкоыс, – висьталіс Камилла. – «Суседушкоӧс корӧмсьыс» челядь ворслӧны гожӧмнас, кор верстьӧ турун пуктыны мунӧны, да найӧ ас кежаныс кольӧны. Олысякӧд аддзысьлӧм кежлӧ занавесалӧны ӧшинь, мед пемыдджык лоас, мышнас бергӧдӧны ен ӧбразъяс. Дерт, челядь полӧны олысясьыд, да быдӧн киас босьтӧ коді бедь-палич, коді укват, коді коколюка. Олысясӧ шулӧны и Суседушка-братушкаӧн, и Гӧбӧч айкаӧн, и Гӧрд гачаӧн, и Дедушкоӧн, и Чилля Ёгорӧн… Ворсны заводитігӧн гӧбӧч ӧдзӧссӧ гурйыв восьтӧны, ӧдзӧс дорас лабич вылӧ сёян пуктӧны. Кодӧскӧ олысяӧн пасьтӧдӧны – омӧльджык дӧрӧм либӧ гугӧдӧм пась вылас кышалӧны. Сэсся ӧти детинка улӧсӧ коколюкаӧн кучкалігтырйи босьтчӧ чуксавны: «Суседушка-братушка, пет жӧ, пет, видлы миянлысь сов да ва, да нянь». Сы бӧрся и мукӧдыс вӧтчӧны: «Гӧбӧч улысь пачсай айка, петав жӧ, петав, выя няньӧн вердам, пань тыр ваӧн юктӧдам. Дедушко-бедушко, петав тэ, петав! Суседушка-братанушка, чеччыв жӧ, чеччыв, петав жӧ, петав! Он кӧ петав, кӧрт коколюкаӧн клёнӧдам, клёнӧдам. Петалан кӧ, мича паньӧн паньӧдам, паньӧдам». Коколюкаа детинка чивгӧ коколюкасӧ гӧбӧчӧ, сэтысь чепӧсйӧ олыся, ставӧн повзьӧны, чилзӧны-горзӧны, пышъялӧны-разалӧны, кавшасьӧны лабич вылӧ, кайӧны паччӧрӧ.
Камиллалӧн висьтасьӧм серти, олысясӧ сёян-юанӧн – дуб да сола ваӧн, выя няньӧн, картупельӧн – гӧститӧдӧмыс мыйӧнкӧ матыс рӧдительясӧс вошйӧм-сибӧдӧм традициялы.
«Суседушкоӧс корӧмысь» кӧ ворсӧны сӧмын комияс да перымса комияс, шегйӧн печласьӧмсӧ да сы кодь жӧ ворсӧмъяссӧ тӧдӧны и мукӧд войтыр.
– Ыджыд вежӧраӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь миян бабъяс да дедъяс, ыж йӧзви лыясӧн ворсӧм лӧсьӧдлӧмаӧсь, – шегъясьӧм йылысь висьтасис Диана Расова. – Некымын мортлы сыысь позьӧ ворсны. Быдӧнлы вичмӧ дас шегйӧн. Ӧти ворсысь чукӧртӧ став шегсӧ да паськӧдӧ-разӧдӧ пызан вылӧ. Сійӧ жӧ заводитӧ печлавны ӧткодь бок вылӧ усьӧм лыяссӧ. Веськалас кӧ мӧд ногӧн куйлысь шегйӧ, водзӧ печласьны мӧд морт нин кутас. Ворсігӧн колӧ чукӧртны кыдз позьӧ унджык лы.
Комиын шегъяссӧ шуӧны столӧн, сакӧн, гатшӧн да пукӧн, а Калмыкияын веськыд бокнас вывлань усьӧмсӧ – та, гурана-мылькъянас – алц, мышнас вывланьӧ – бок, мышнас увланьӧ – чох. А пом йылас сувтӧм альчикыс (шегйыс) калмыкъяслӧн – онх. И шегсӧ найӧ комияслӧн кодь кывйӧн нимтӧны – шаhа.
– Калмыкъяс нэмсӧ скӧт видзӧны, и тайӧ петкӧдчӧ шаhа наадлhн (альчик) ворсӧмас, – висьталіс Хар-Булукса школаын велӧдчысь Айлана Андыкова. – Шегйӧн ворсӧмыс эм уна сикас: стӧча инмысьяслӧн ворсӧм (шаhалцлhн), альчик куталӧм (шyyрлhн), скӧтлы гид (хаша б рлhн) да мукӧд.
Шyyрлhн йылысь висьталісны Тамерлан Ностаев да Намин Гучиев да петкӧдлісны, кыдзи сыысь ворсӧны:
–Альчик куталӧмсьыс кӧкъямыс мортӧдз позьӧ ворсны. Вит шег-альчик босьтӧны. Кинад ӧти шег вывлань шыбитлігкості сійӧ жӧ кинас колӧ удитны чукӧртны пызан вылын куйлысь нёль шегсӧ. Сэсся кык альчик нин качӧдӧны да пызан вылас кольӧм куим шегсӧ кватитӧны. Вермысьнас лоӧ сійӧ, коді кисьыс ни ӧти альчик оз уськӧд.
Тәәлвр оллhн (тӧдмалӧмысь) ворсігӧн тырмымӧн ӧти шег.
–Кык-квайт морт сыысь ворсӧ, – висьталіс Альма Бюрчиева. – Ворсӧдысьыс кутӧ шегальчиксӧ киас да юасьӧ: «Кыдзи усяс?». Мукӧдыс вочавидзӧны: та, алц, бок, чох. Коді тӧдмалас, сійӧ и ворсӧмсӧ водзӧ нуӧдысьнас лоӧ.
Башкиръяслӧн уна жӧ аслыспӧлӧс ворсӧмыс. На пиысь ӧткымынӧн видеоконференция вылӧ чукӧртчӧмаясӧс тӧдмӧдісны Туймазы карса 6-ӧд номера школаын велӧдчысьяс. Со кыдзи ворслӧмаӧсь «Йэшерэм яулык» («Дзеб чышъян») ворсӧмысь:
– Синсӧ куньӧмӧн челядь пуксьӧны кытшӧ. Налӧн мыш сайті киас чышъяна ветлӧ ворсӧдысьыс, матыстчылӧ быдӧн дорӧ да шуалӧ: «Дзеба, дзеба ме чышъянсӧ веж пожӧм улӧ, гусьӧн пукта ме чышъянсӧ кодлыкӧ мышку саяс». Пуктас да, челядь бергӧдчӧны, корсьӧны ас сайсьыс чышъянсӧ. Код дорӧ пуктӧмаӧсь, сылы колӧ кывбур висьтавны либӧ сьывны.
Оз нин кытшӧ, а лабич вылӧ ӧти радӧн пуксьӧны «Кyмер йозок?» («Код ордын чунькытшыс?») ворсігӧн.
– Медвойдӧр бӧрйӧны «ӧшкӧс». Сійӧ пуксьӧ лабичсаяслы воча. Ворсӧдысьыс матыстчылӧ быдӧн дорӧ да быттьӧ пуктӧ сылӧн топӧдӧм соддзӧ чунькытш. Но пуктӧ сӧмын ӧтилы, сэсся юалӧ «ӧшлысь»: «Ӧш, висьтав, код ордын чунькытшыс?». Тӧдмалас кӧ, пуксьӧ сы местаӧ. Код ордын вӧлӧма чунькытшыс, сійӧ ворсӧдысьӧн лоӧ, а воддза ворсӧдысьыс – «ӧшкӧн».
* * *
Ёрта-ёртлӧн ворсӧмъясӧн тӧдмасьӧм бӧрын челядь сьылісны ас войтырыслысь сьыланкывъяс, юксисны аддзысьлӧм йывсьыс мӧвпъясӧн. Уна выльтор пӧ тӧдмалім, унаторйӧ велалім, пасйисны найӧ. Да содтісны, комияс, калмыкъяс, башкиръяс костын татшӧм аддзысьлӧмъяссӧ пӧ и водзӧ на колӧ котыртлыны.
Лидия Зварич.
Снимокъясыс Людмила Игушевалӧн да ӧтуввезйысь.