«Коми му» газет водзӧ нуӧдӧ «Рӧдвуж ордын» гранта уджтас. Кольӧм восянь Марий Элса Йошкар-Ола карын быд тӧлысь нуӧдӧны аслыспӧлӧс аддзысьлӧмъяс. Сэтчӧс олысьяс татшӧм паныдасьлӧмсӧ шуӧны, рочӧн кӧ, «Добрые завтраки». Национальнӧй шылад улӧ, пӧсь тшай юигмоз чукӧртчысьяс сёрнитӧны водзӧ вылӧ колана удж йылысь. Буретш бӧръя татшӧм аддзысьлӧмыс лои торйӧн нин аслыспӧлӧс.
«Добрые завтраки» уджтассӧ збыльмӧдӧ сэтчӧс «ИНТЕЛЛЕКТУАЛ» культура да юӧр сетан шӧрин, мыйӧн веськӧдлӧ водзмӧстчысь да енбиа ань Эльвира Куклина. Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс татшӧм аддзысьлӧмыслысь медшӧр могсӧ.
– «Добрые завтраки» дырйи сёрнитам йӧзлы колана социальнӧй проектъяс йылысь. Найӧс вермасны дасьтыны некоммерческӧй организацияяс, быдсикас котыръяс да торъя водзмӧстчысь йӧз. Быд аддзысьлӧм сиам кутшӧмкӧ темалы и быд пӧрйӧ корлам эксперт-специалистӧс, – висьталӧ Эльвира.
Мыйӧн бӧръя паныдасьлӧмыс аслыспӧлӧс? Кыдзи пасйӧ Эльвира Куклина, 2022 восӧ миян странаын сиӧма Россияса войтырлӧн культура озырлунлы. Та понда и нимкодь тӧдмасьны мукӧд сикас, торйӧн нин рӧдвужлӧн, культура-традицияӧн.
– Бӧръя «Добрые завтраки» дырйи миянӧс гажӧдіс гуслиӧн ворсӧмӧн Марий Элса заслуженнӧй артистка Людмила Плотникова. Мари шылад кындзи ыджыд козинӧн лои «Маръямоль» коми сьыланкыв. Ме ачым коми культура-традицияяссӧ бура тӧда, ӧд Коми Республикаӧ унаысь мойвиліс волыны. И эз сӧмын сылӧн юркарӧ, но и коми сикт-грездӧ. Ас синмӧн аддзылі коми йӧзлысь оласногсӧ, чӧсмаси налӧн сёян-юанӧн. Сэк нин мусмисны коми сьыланкывъяс, и уна бур ёртӧс аддзи, кодъяскӧд ӧнӧдз на ёртасям, – шуӧ Эльвира.
Эльвира шуӧ, «Маръямоль» кыв-зӧм бӧрын пӧ гӧсьтъяслы дзик пыр окота лоӧма тӧдмавны, мый йылысь сьыланкывйыс. Висьталышті пӧ налы и коми сёян-юан йылысь. Ставлы окота лоӧма видлыны сьӧла шыд. Татшӧм ёртасяна аддзысьлӧмсӧ колӧ тшӧкыдджыка нуӧдны.
Эльвира Куклина висьталіс ас войтырлӧн культура-традиция йылысь. Вӧзъям варовитыштны мари кыв вылын, тӧдмасьны национальнӧй сёянӧн, ворсӧмӧн.
Салам лийже!
Марий Элын кык государственнӧй кыв – роч да мари. Бӧръяыс юксьӧ лугӧвӧй да горнӧй вылӧ. Мари – вужвойтырлӧн кыв. Кыдзи эськӧ ӧта-мӧдӧс чолӧмалӧны Марий Элын?
Салам лийже! – Здравствуй!
Шала! – Привет!
Поро эр! – Доброе утро!
Поро кече! – Добрый день!
Поро кас! – Добрый вечер!
Кузе илет? – Как поживаешь?
Тау! – Спасибо!
Таза лийза! – На здоровье!
Чыла шотыштат перкем! –
Всяких благ тебе!
Кужу умырым да кугу пиалым! –
Долгий век и большого счастья!
Перкан лийже! –
Приятного аппетита!
Чеверын! – До свидания!
Кугече
Мари войтырлӧн медся важся языческӧй гажъяс лыдын – Кугече (марилӧн Ыджыд лун). Заводитӧмаӧсь пасйыны уна нэм сайын нин. Ӧні лыддьӧны тувсовъя гажӧн, кор муыс тырӧ урожай сетан вынӧн, керкаыд – тыр-бур олӧмӧн, а семьяыд – дзоньвидзалунӧн.
Марий Элын вежонлӧн быд лун кутӧ кутшӧмкӧ вежӧртас. Шуам, пекнича – Кугу кугарня, Кугече кече, Ташлама кече. Тайӧ лун, кор ловзьӧ вӧр-ваыс, олӧмыс. Сэки петлӧмаӧсь шонділы воча, а нӧшта нывбабаясӧс чӧсмӧдлӧмаӧсь ырӧшӧн. Аньяс юлӧмаӧсь сідз шусяна «ковш деторожденияысь», а таӧдз шулӧмаӧсь: «Юан кӧ кӧшысь ырӧш, чужтан кага».
Ворсӧмын и гажыс
Чипан колькйӧн ворслӧмаӧсь кык ног. Ӧтиыс – чипан кольксӧ пуктылӧмаӧсь ӧти радӧн да быгыльтлӧмаӧсь ӧта-мӧд вылас муӧдыс: вермысьыс босьтлӧма сылы инмӧдӧм-веськалӧм чипан кольксӧ. Кодлӧн медуна чукӧрмылӧма – сійӧ и медшудаыс. Мӧдыс – ворсігӧн тюрӧдлӧмаӧсь кольксӧ кыр-гӧра йывсянь. Жугалӧм-инмывлӧм чипан кольксӧ чукӧртлӧмаӧсь. Бара жӧ, кодлӧн медуна лоӧма – сійӧ и вермысьыс.
«Солык»
Ки чышкӧдӧн ворслӧмаӧсь кык ногӧн жӧ. Ныв-зон сувтлӧмаӧсь гоз-йӧн-гозйӧн. Медводдза зонмыс (ворсӧмсӧ нуӧдысь) кольлӧма ӧтнас да кутӧма ки чышкӧдсӧ. Том йӧз ньӧжйӧник мунӧмаӧсь улича кузя. Медбӧръя гозсьыс зонмыс босьтлӧма ворсӧдысьыслысь ки чышкӧдсӧ да сувтлӧма кажитчана ныв дорӧ. Ворсӧмсӧ нуӧдысь зонмыс (коді медводз кутіс ки чышкӧдсӧ) сувтлӧма гозтӧг кольӧм ныв дорӧ. Тадзи водзӧ вежласьӧмаӧсь. Мӧд ногыс – ныв-зон бара жӧ сувтлӧмаӧсь гозйӧн. Медводдза зонмыс (ведущӧйыс) кольлӧма нывтӧг да кутӧма ки чышкӧд. Ныв-зон ньӧжйӧн мунӧмаӧсь улича кузя. Медбӧрын мунысь нылыс да зонмыс, мунысь котырлӧн кыкнан бокас торйӧдчӧмӧн, котӧртлӧмаӧсь водзӧ. Ведущӧйыслы колӧма кутны нывсӧ, но сӧмын коді сылы кажитчӧ. Гозтӧг кольӧм зон сувтлӧма водзас да дасьтысьӧма кутны выль нылӧс.
Тані олӧ муслун
Марилӧн йӧзкостса нималана сьыланкыв – «Кече лектеш, ончалеш…». Роч вылӧ кӧ вуджӧдны, «Взойдёт солнце, выглянет…». Тайӧ сьыланкывйыс радейтчӧм йылысь, мый кадыс мунӧ, а геройлӧн (героинялӧн) абу радейтана пӧлыс, да виччысьӧ сійӧс.
Кече лектеш, ончалеш…
Кече лектеш, ончалеш,
Мардеж лектеш, пуалеш,
Канде туран носовикем кошкалеш.
Эрта, эрта умырем,
Кодеш, кодеш кумылем,
Уке мыйын йӧраталме йолташем!
Эх, йолташем, капка ончык лектын,
Канде туран носовикет
рузен ит шого!
Тыйын весе уло гын,
Мыйынат вет лийын кертеш,
Тыйын верчын чонем йула
манын ит шоно!
Тый олмапум шындышыч –
Мые вудым оптышым,
Ик олмажым налам гынат,
тый сырен от керт.
Тый весе ден шогышыч
Да весе ден кайышыч,
Мый весе ден каем гынат,
тый сырен от керт.
Кече лектеш, ончалеш,
Мардеж лектеш, пуалеш,
Канде туран носовикем кошкалеш.
Эрта, эрта умырем,
Кодеш, кодеш кумылем,
Уке мыйын йӧраталме йолташем!
Лашка да салмагинде
Марилӧн нэмӧвӧйся сёяныс – клёцкиа шыд (лашка), яя да рыська вареник, госысь вӧчӧм пуӧм калбас, шаньга, слӧя блин (команмелна), перемечи, рыська сырник (туара), пуӧм (подкинде) да пӧжалӧм (салмагинде) сӧчӧн.
Марилӧн национальнӧй кухнялы жӧ лӧсялӧ ур, сюзь, варыш, ёж, уж, гадюка яйысь, а сідзжӧ кос чериысь, кӧнтусьысь сёян.
Юанторъясысь паськалӧма пура (сур, пахта, маысь курыд юантор).
Тувсовъя шыд
Колӧ: 100 граммӧн азьгум, петшӧр да шомкор, 3 шӧркодь картупель, 1 лук.
Ставсӧ бура мыськавны. Пуӧм ваӧ пуктыны гырыся вундалӧм картупель, сэсся посньыда шӧралӧм лук да свеж коръяссӧ.
Пуӧм картупельсӧ перйыны да сюйлыны бура гудралӧм чипан колькйӧ, а сэсся бӧр пуктыны шыд пиӧ. Дась шыдсӧ вайны пызан вылӧ нӧкйӧн.
Подкогыльо
Подкогыльо – шобді пызьысь марилӧн национальнӧй сёян. Няньшом вӧсньӧдлӧны, сэсся вундалӧны том тӧлысь мыгӧр кодь торъяс вылӧ. Тыралӧны кӧч да порсь либӧ барсук яйӧн, содтӧны уна лук, а мукӧддырйи и ид да проса рок, рысь либӧ картупель.
Топӧдӧны няньшом йывъяссӧ, чӧвтӧны пуӧм ваӧ, а кор подко- гыльоясыс кыптасны – сёяныс дась. Кугече гаж дырйи найӧс пуӧны пачын.
Няньшом вылӧ: 1 стӧкан пызь, 0,5 стӧкан ва, 2 чипан кольк, сов.
Тыравны: рысь, 5-10 лук турун, 20 г мӧс вый, сов.
Перкан лийже! – Нянь да сов!
Екатерина Микушева.
Снимокъясыс Эльвира Куклиналӧн.