Кӧрткерӧссянь 60 километр ылнаын эм пӧшти эндӧм нин ичӧтик грезд – Дань. Тані абу ФАП ни лавка, ни телефон йитӧд, а ывлавыв бисӧ ӧзтывлӧны сӧмын гоз-мӧд час кежлӧ.
Синмӧ шыбитчанаджыкторъясыс Даньын – сімӧм ва башня, коді могмӧдлӧма тані олысьясӧс 80 метр пыднаысь юан ваӧн, эндӧм мӧс карта, котельнӧй да шыблас весалан станциялӧн нитшсялӧм нин стрӧйба.
Маті вӧр дорын – мазі пасека. Абу эновтӧм, «ловъя», збыльвывса, лючки-бура уджӧдан.
Кӧзяиныс – Михаил Николаевич Наконечный. Пасекаын да керка йӧрас чомъясын олӧны кык миллион мазі, кодъяс вӧчӧны нинӧмӧн ӧткодявтӧм чӧскыд ма. Дерт, посни «уджалысьяс» масӧ тшӧтш чукӧртӧны быдсикас дзоридз-турунысь, но кӧрыс!
Ярмангаяс дырйи ме видлі быдсяма масӧ, та вӧсна стӧча верма эскӧдны: видлӧм бӧрас татчӧссасӧ мукӧдкӧд он сорав. Паньыштан виж юмовторсӧ да, первойсӧ быттьӧ ма ма и эм, а сэсся сійӧ воссьӧ пармаын да видз вылын быдман став сикас турун-дзоридз кӧрнас. И со тайӧ здукас гӧгӧрвоан – мазі видзыськӧд колӧ матысяньджык тӧдмасьны-сёрнитны. Мый ми и вӧчим.
– Михаил Николаевич, мыйла шуинныд босьтчыны мазі видзны?
– Да код тӧдас. Менам ичӧтдырӧй Одессаын колис, а сэні войнаӧдзыс на дзик ставӧн мазі видзлӧмаӧсь. Батьлӧн тшӧтш пасека эм. Бабӧй висьтавліс, тӧвнас немечьяслӧн вотӧдз на путкыльтӧма некымын мазі чом, быттьӧ ставсӧ пузувтӧма, да тадз видзӧма некымын мазі котыр. Дзолядырйи пыр отсаси тайӧ уджас бать-мамлы, дед-баблы, рӧдвужлы: мыйкӧ вая, мыйкӧ нуа. Но асшӧра нинӧм эг вӧч, сӧмын аддзи, мый мукӧдыс вӧчӧны. Тыдалӧ, юрӧ тайӧ пуксьӧма, вирӧ йиджӧма, со и окота лои тшӧтш видлыны. Зэв-зэв ыззьӧдана удж.
Босьті медводз вит семья-котыр. Кӧмӧдӧмаӧсь: вузалӧмаӧсь вӧрса (дикӧй) мазі, найӧ ӧтарӧ лэблісны да усьласисны вылӧ. Сьӧкыд вӧлі, чорыда ӧд чушкӧны. Сэсся кыдз-мыйкӧ ставыс ладмис. Мыйсюрӧ небӧгысь лыддя, мыйкӧ ӧтуввезйысь корся-видзӧдла. Сідз кӧ нин шуны, велӧдӧны коді мыйӧ. Ӧтияс шуӧны, колӧ пӧ тшӧкыдджыка чомсӧ видзӧдавны, а ыджыд сяма мазі видзысьяс, мӧдарӧ, позсӧ пӧ бурджык эн вӧрӧдӧй. Тулыссяньыс арӧдзыс восьтывнысӧ сӧмын нёльысь тшӧктӧны. Тулыснас артавны, уна-ӧ мазі кольӧма, сэсся паськӧдны позтырсӧ, перйыны масӧ да лӧсьӧдны дзизгысь-дзазгысьясӧс тӧвнас узигкежлӧ – и ставыс.
А тшӧкыдджыка дӧзмӧдчынысӧ оз позь, сы вӧсна мый позъяс быд пыралӧм бӧрын мазіясыс лун 7-10 вайӧдӧны сійӧс пӧрадокӧ. Сэні ӧд быд лякӧм сись сі ас местаас. А ми маа рамкасӧ кор перъям, огӧ ӧд дзик стӧча бӧрсӧ пуктӧй: ӧтарӧ ли мӧдарӧ век нин вешйыштас. И мазілы ковмӧ гожӧмнас мала лэбзьывлӧм пыдди вайӧдны позсӧ пӧрадокӧ.
Со татшӧм гусяторъяс эмӧсь. И колӧ дугдывтӧг велӧдчыны, велӧдчыны, велӧдчыны, торйӧн нин олӧмаджыкъяслысь. Найӧ му-ва бердас матынджыкӧсь, бурджыка, пыдісяньджык ставсӧ тӧдӧны.
А ышӧдіс мазі видзны босьтчынысӧ, буракӧ, ӧти лоӧмтор. Базарын маӧн ӧти вузасьысь ошйысис, ми пӧ тьӧщакӧд мукӧдсянь отсӧгтӧг кыкӧн видзам 250 семья.
Ме дзик пыр гӧгӧрвои, мый мортыс яндысьтӧг ылӧдчӧ: та мындасӧ кыкӧнлы видзны абу вын серти, лун и вой ковмас мырсьыны-зільны. Ме жӧ ичӧтсянь тӧда, мый сэтшӧм маыс, мазі котырыс, он бара-й пӧръяв. Дерт, кутшӧмсюрӧ технология отсӧгӧн верман видзны 100-150 семья, но та дырйи колӧ нӧшта кык-куим отсасьысь, уджыс сьӧкыд да.
Со сэки и шуи аслым, мый кӧсъя сёйны збыль ма, а ог код тӧдас кӧні да мыйысь вӧчӧмӧс. Та понда и босьтчи мазісӧ видзны. Нажӧвитчыны та помысь эг кӧсйы. Окота вӧлі пыдісяньджык тӧдмасьны мазіыскӧд, сылӧн оланногнас.
Пасека вылӧ мунны пасьтася да, дзик ставыс вунлӧ, некутшӧм сё грамм оз ков, шог мӧвпыс сідз сылӧ-вошӧ.
– Тайӧс ставӧн нин тӧдӧны, кӧнкӧ, но век жӧ юала: мыйӧн бур маыс?
– Маын куим сикас сакар: глюкоза, сахароза да фруктоза, та вӧсна вир-яйлы сійӧс оз ков переработайт-ны, сійӧ оз сьӧктӧд мус ни поджелудочнӧй железа. Свеклӧысь вӧчӧм сакарыд эськӧ бур жӧ, но сійӧс переработайтӧм могысь вир-яйлы колӧ уна вын-энергия.
Лыддьывлі коркӧ небӧгысь, пӧдӧма кутшӧмкӧ судно, да ва увті уялысьяс абу вермӧмаӧсь сійӧс кыпӧднысӧ. Кокни паськӧмӧн ӧдйӧ кынмывлӧмаӧсь, а шоныднас да сьӧкыднас вӧрӧдчынысӧ абу вермӧмаӧсь.
И со тайӧ уялысьяссӧ мӧдӧдӧмаӧсь медикъяс дорӧ. Врачьяс ён-мӧдӧмаӧсь найӧс вобыд, вердӧмаӧсь маӧн, а сэсся водолазъясыд кокни паськӧмнас суныштӧмаӧсь да дзик пыр кыпӧдӧмаӧсь судносӧ. Та серти бурдӧдысьяс гижӧмаӧсь, медым пӧ мортыслӧн вӧлі бур иммунитет, колӧ сёйны тӧлысьӧн-джынйӧн быд лун 150-200 грамм ма. Сэки пӧ вир-яйыс ёнмӧ-сӧвмӧ.
Маыд сьӧкыд. Куим литра банкаӧ тӧрӧ 4,5 килограмм, ӧти литрас кило да кыксё грамм кымын. Сук вӧснаыс сьӧкыд. Кад мысти сэн витаминыс бырӧ. Торйӧн нин югыдінын, гож водзын видзигӧн. А со микроэлементыс кольӧ важ мындаыс. Та вӧсна масӧ видзны колӧ пемыдінын, 15 градус шоныдын.
– Уна-ӧ ма вӧчӧ ӧти мазі семья-котыр?
– Туялысьяслӧн арталӧм серти, ӧти семья вобыднас вӧчӧ шӧркодя 150-160 килограмм: 100-120-сӧ асьныс сёйӧны, а кольӧмсӧ кӧзяиныс босьтӧ. Дерт, позьӧ унджык перйыны, но сӧмын уна корпуса чомйын. Менам кык корпуса дас рамаа да ӧти-кык корпуса дас кык рамаа чомъяс, да ог на гӧгӧрво, мыйта содтӧд позьӧ перйыны масӧ. Мазісӧ матігӧгӧрын некод оз видз да, велӧднысӧ некодлы.
– Батьныдлысь юавны, гашкӧ?
– Сылы звӧнитчывла и институтъясӧ шыӧдчывла. Батьӧ ыджыд арлыда нин, омӧля аддзӧ. Мед гажтӧмыс дзикӧдз оз босьт, аслыс неуна вӧдитӧ – 6-10 чом сӧмын.
– Квайт семья-котырыс ӧд вель жӧ уна.
– Уна, дерт. Ӧти чомйын олӧ 100-120 сюрс мазі. Миян талун кежлӧ Перымын да Казаньын мазі видзан институтъяс эмӧсь. Перымас, ме серти, медся бур. Сэн мазітӧ ёна вӧдитӧны. Быттьӧ эськӧ ми дзик орччӧ-нӧсь, позьӧ шуны, суседъяс, но сэтчӧс вӧрас ставыс 150-300 вося нинпу, туй пӧлӧн и карын нинпу быдмӧ. Ме тшӧтш пукті некымынӧс, но найӧ дзоридзавнысӧ кутасны сӧмын 15-17 во мысти на.
Колӧ шуны, быдмӧны бура, оз кынмавны. Кык пу вайи Марий Эл Республикаысь, 6-7 восяӧсь. Морт судтаӧсь нин, кокныс ён, кызіник. Кута лача, во дас мысти дзоридзавны босьтчасны.
Чайта, воас кад, и миян карса паркъясын мӧдасны ӧнія дзик ковтӧм кустъяс пыдди быдтыны нинпу. Сыысь водзӧсыс ыджыд. Ӧти-кӧ, мичаа видзӧдсьӧ. Тшӧкыда Киров обласьтса Яранск пыр ветлывла да, казялі, сэні пода туйяс пӧлӧныс ставыс нинпу. 100 восяӧсь кымын. Пуяссӧ лӧсьыдика шырӧны-мичмӧдӧны: гӧгрӧстӧны, пирамида сяма вӧчӧны – зэв мича видзӧднысӧ. Мӧд-кӧ, весиг мазі видзысьыс кӧ миянын оз сод, нинпу дзоридзсьыс пӧльзаыс уна. Чужанінын вӧлі чукӧртам ыджыдкодь мешӧкъясӧ да чардакын видзам, заварка пыдди тшайӧ пуктам. Дзоридзыс прӧстудаысь отсалӧ, да и чӧскыд кӧра сійӧ, юигӧн сьӧлӧмыд бурмӧ.
– Матӧ уна босьтанныд?
– Воддза воӧ гожӧмыс мисьтӧм вӧлі да, маыс пӧшти эз вӧв. Вӧлыштнысӧ вӧлі, но аслыным муртса и босьтышті.
Дерт, позис горшасьыштны да пуктыны мазіяслы сы пыдди сироп, да лолӧй эз кыпты. Тшай юны сӧмын босьтышті. А со кольӧм во позис 35-40 килограмм ма перйыны, поводдяыс мича вӧлі да. Но тулыснас ош воліс, став чомсӧ жугліс.
– Ош?!
– Да, медводдзаысь волігас менам весиг кыйсян разрешенньӧӧй эз вӧв. Котӧрӧн кытшовті став инстанциясӧ, ньӧби 13.500 шайта лицензия.
– Сезон кежлӧ?
– Абу, ӧти ош лыйӧм вылӧ. И со вежонӧн-джынйӧн мысти варгыль кокаыд бара на воліс. Чомъяссӧ газет моз косявліс, дзуж да дзаж сӧмын кыліс.
– Мыйла нӧ ставсӧ пузувтіс? Ӧтисьыс маыс эськӧ сылы эз тырмы?
– Тулыснас 12-15 килограмм быд семья-котырын вӧлі. Да Микайлӧыдлы, тыдалӧ, эз маыс ков, а мазі чутікъясыс, тайӧ жӧ белок. Карабинӧн матыстчигӧн сӧмын «Ням-ам-ам-ням» да вомтырнас тяпкӧдчӧм кыліс. Ме вылӧ весиг эз видзӧдлы, кӧть сулалі 10 метр ылнаын! Тыдалӧ, чайтіс, меысь повнысӧ нинӧмла. Мый сэсся вӧчан, ковмис лыйны. Сэсся выль мазі ньӧбны… Да мед эськӧ и пӧрӧдаыс бур вӧлі. Казялінныд, пасека кузя сы дыра ветлӧдлігӧн ни ӧти мазі эз чушкы? А ӧд маска-перчаткитӧмӧсь. Тіян дырйи восьтавлі чомъяссӧ, петкӧдлі позъяссӧ – и нинӧм. Менам кызвыныс среднерусскӧй мазі.
– Уна сикас пӧрӧда на эм?
– Уна. Италияса, Кавказ гӧраса, бакфаст… Мыгӧрыс, нырыс став пӧрӧдаыслӧн торъялӧ. Миян кызвыннас вӧдитӧны среднерусскӧй мазі – Apis mellifera mellifera, мӧд ногӧн нӧшта вӧрса пемыд мазі. Сійӧ дырджык тӧвйӧ. Башкирияын кӧнсюрӧ оланпасӧн урчитӧмаӧсь видзны сӧмын среднерусскӧй.
Киров обласьтса Сӧветскӧй районын Глушонки грездӧ мазі рӧдмӧдан питомникӧ ветлігӧн метр 100-150 пасекаӧдзыс эг на воӧй, дзизгысьясыд усьласьны кутісны. Юалі, мися, дӧзмӧданныд али мый тӧдӧмӧн мыйӧнкӧ? Ме кӧ, мися, грездӧ татшӧмсӧ вая, менӧ ачымӧс вӧтласны, ставнысӧ ӧд чушкаласны. Но ладнӧ, шуи видлыны, эмсьыд абуыд век артмас. Вайи, овмӧді чомъясӧ. И мый ті чайтанныд? Бура сӧвмыны удитісны, и матӧ аслыныс заптыны, оз чушкавны ни. Чайта, сэні абу колана ног дӧзьӧритӧмаӧсь, со и усьласисны. А нӧшта мазі оз радейт одеколон да курыдтор дук, заводитӧ дӧзмӧдчыны-дзизгыны пель дорад. Овлӧ, тӧдлытӧг лямӧдан, да сійӧ чушкӧ. Тані нин аслад мыжыд. А сідзсӧ, лючки кӧ вӧдитан-уджалан, ставыс бур.
Среднерусскӧй мазіыс миян регионын зэв бура лӧсялӧ. Лунвывсаыд велалӧма помтӧм-дортӧм видзьяс кытшлавны, вӧр дорад сылы сьӧкыд. А среднерусскӧйыд – самӧй бур. Мазітӧ ме вӧдита сизим кымын во. Грездын водзыннас пӧшти эз вӧв омра гумыс да мылӧдвужйыс (видзвывса гераньыс), ӧтка-ӧтка паныдасьліс.
А ӧні татшӧмыс паськаліс: мазі отсӧгӧн турун-дзоридзыс гӧрддзасисны да рӧдмисны. Буретш мылӧдвуж да душник вӧснаыс маыс неуна пемыдджык. Гожӧмнас шоныд дырйи мазі пукалӧ фацелия вылын. Муртса ыркнитас да, тыдалӧ, оз пет нектарыс, дзизгысь-дзазгысьяс сатшкысьӧны душникӧ да ӧмидзӧ. Войвывса мазіыд тӧдӧ, кытысь мый корсьны, оз сӧмын ӧти дзоридз-турун гӧгӧр бергавны. А лунвывсаыд велалӧ ӧти сикас быдмӧгас да, весиг нектарыс кӧ абу, бара жӧ сэн гӧгралӧ.
Эмӧсь торъя таблицаяс артавны, уна-ӧ мазілы ыджыд-ӧ места колӧ масӧ чукӧртӧм могысь. Но ме татшӧмнас ог вӧдитчы, сы вӧсна мый стӧча тӧда: 30 кӧть 50 семья-котыр кӧ лӧсьӧда, вӧр-ва озырлуныс налы тырмас. Миян тані ӧмидзыс да вой туруныс зэв уна…
– Тіян эм куш ӧмидза ма?
– Маыс миян уна туруна, и ӧмидзыс сэн стӧча эм. Ӧмидза масӧ босьтӧм могысь колӧ важся керасъясӧ ветлыны, нулыны мазі чомъяссӧ. Танъясын ёна пӧрӧдчылісны, сэсся мыр бертісны, а татшӧминас ӧмидзыд рӧдмӧ. Кык-куим во мысти керассӧ ставнас тыртӧ. И тані маыс медводдза, июньын позьӧ нин чукӧртны, кытчӧдз мукӧд турун-быдмӧгыс оз дзоридзав. Дзик ӧмидза ма босьтӧм могысь колӧ тӧдӧмӧн сэтчӧ ветлӧдлыны, кӧявны-кочуйтны.
А сідзсӧ миян регионын мазітӧ вӧдитны кивыв. Дерт, оз сӧмын вӧр-ва озырлун вылӧ лача кутӧмӧн. Водз тулыснас мед мазілы вӧлі кытысь мый чукӧртны, сёр арнас колӧ кӧдзны фацелия, горчица, торйӧн нин рапс, коді майсяньыс нин дзоридзалӧ. Медся гажтӧм кадколастыс – май помсяньыс, кор вижъюрлӧн дзоридзавсис нин, а мукӧд быдмӧгыс эз на садьмы. Июнь заводитчигӧн вӧр-ваыс муртса на ловзьӧ, та вӧсна и колӧ кӧдзны дзоридз-турунсӧ арнас, мед мазі вермис кӧть нин кыськӧ корсьны-босьтны масӧ, паськӧдны семьясӧ. Корсюрӧ ковмывлӧ и отсавны: босьтан 1 литр ма вылӧ сымда жӧ ва, гудралан да кисьтан вердчанінас. Тадзсӧ сэсся маткаыс бура кольксӧ пукталӧ – суткинас 1,5-2 сюрс.
– Дыр-ӧ ӧти мазіыс олӧ?
– Нэмныс абу кузь. Августся ма-зіыс вевъялӧ сентябрь помӧдзыс лэбалыштны, сэсся водӧ узьны. Татшӧмыс олӧ 9 тӧлысьӧдз. Сійӧ некутшӧм удж эз бергӧд, сиропсӧ эз переработайт, нектар эз чукӧрт: чужис, лэбалыштіс, кокньӧдчис да водіс узьны. Тулысӧдзыс сылы, кыдз шуласны, шог ни мог, позьӧ кокниа тӧвйыны.
А со гожся мазіыд дженьыд нэма – олӧ тӧлысьӧн-джынйӧн, муртса 35-45 гӧгӧр лун. Поводдяыс кӧ мича да абу быд лун ён тӧла, вежонӧн дырджык олӧ. А ӧтторъя зэрӧ да тӧла кӧ, бордйыс ӧдйӧ бонзьӧ-летсьӧ, да мазіыс ӧдйӧджык кулӧ. Сы пыдди семья-котырыс пыр выльмӧдсьӧ, маткаыс зіля уджалӧ.
– Видзӧда да, мазі кындзи ті кролик да чипан видзанныд, понъяс эмӧсь и…
– Ме нэмсӧ видзлі кӧч кыян пон. На дорӧ муслуныс мазі дорӧ кодь жӧ важыся. Пон видзӧм могысь тшӧтш колӧ уна сьӧм. Менам уна гончӧй шедӧдлісны выставкаясын зарни да эзысь медальяс.
А нӧшта окотапырысь эськӧ видзи вӧв. Чибӧыдлӧн весиг лов шыыс муса. Коркӧ, гашкӧ, и лӧсьӧда. Войдӧр менам вӧвлі Гром нима вӧв. Ён, зумыд. Колхозысь ньӧбигӧн 630 килограмм сьӧкта вӧлі, а во джын мысти, гашкӧ, тоннаӧдз туис-быдмис да мичаммис. Град-му сыӧн гӧри, верзьӧмӧн ветлі, челядьӧс пуксьӧдлі. Йӧввыв дырйи жыннян ӧшла, грездсаяс чукӧртчасны, а ме найӧс ӧлӧда ӧдйӧ ветлӧмысь…
– Ті шуда морт?
– Дерт, шуда. Менам нёль челядь. На сайын аскиа луныс, рӧд нюжӧдӧмыс. Кык пи, ӧти внук – вужным оз ор. А мый нӧшта колӧ?
Елена Казакова.
Снимокъясыс авторлӧн.
Комиӧдіс Елена Плетцер.
Кӧрткерӧс р.