Валентина Толкунова, Олег Янковский, Александр Абдулов, Жанна Фриске, Дмитрий Хворостовский, Иосиф Кобзон, Валерий Золотухин, Ролан Быков… Позьӧ помтӧг лыддьӧдлыны. Ставнысӧ сотӧма лёк пыкӧс. И тайӧ сӧмын миян странаысь нималана йӧз. Му шар вылас пӧ быд витӧд мортлы кӧвъясьӧ тайӧ висьӧмыс. Быд кӧкъямысӧд мужичӧй да быд дас ӧтиӧд нывбаба кувсьӧны тайӧ пӧрӧссьыс. Мӧйму мир пасьтала ракӧн висьмӧма ылӧсас кызь миллион морт, джынсьыс унджыкыс кувсьӧма.
Февраль 4 лунӧ мир пасьталаын пасйӧны Онкология висьӧм-лы паныд водзсасян лун. Тайӧс вӧзйӧма вӧчны раклы паныд водзсасян войтыркостса союз, медым быдӧн тӧдіс тайӧ зэв лёк висьӧм йывсьыс. Кыдзи кӧвъясьӧ тайӧ пӧрӧсыс? Позьӧ-ӧ сыысь видзчысьны, а висьмин кӧ, верман-ӧ дзикӧдз бурдӧдчыны? Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис республикаса онкодиспансерысь главнӧй врачӧс вежысь Андрей Галин.
– Андрей Павлович, мыйла мортыслы кӧвъясьӧ тайӧ висьӧмыс?
– Медшӧр помкасӧ ӧнӧдз некод оз вермы висьтавны. Но тӧдса, мый пӧрӧсыс вермӧ вуджны кӧленаысь кӧленаӧ. Ставӧн тӧдӧны сідз шусяна Анджелина Джолилӧн синдром йылысь. Тайӧ нималана артисткаыслӧн пӧчыс, мамыс да ичиньыс кувсьӧмаӧсь морӧсас пыкӧсысь. И медым пӧръявны висьӧмсӧ, Анджелина вӧчӧма операция: морӧссьыс вундалӧмаӧсь йӧв сӧнъяссӧ. Нинӧм повзьӧдланаыс таын абу. Талун унаӧн тадзи вӧчӧны. Хирург сідз вундалӧ, мый ортсысяньыс немтор оз тӧдчы.
Генетикаысь ӧтдор висьӧмыс йитчӧма арлыдкӧд – олӧмаяс нёрпалӧны тшӧкыдджыка. Ёнджыка висьӧ куритчысь, курыд зелля да дурмӧдчантор радейтысь. Пыкӧс вермас артмыны, мортыс кӧ вӧдитчӧ радиоактивнӧй югӧр лэдзан да канцерогена сорасӧн. Дзоньвидзалунлы мӧрччӧны и диета да войтырлӧн сёян-юан традицияяс.
– А найӧ нин мыйӧн мыжаӧсь?
– Туялӧмаӧсь, мый лёк пыкӧсӧн этшаджык висьӧны странаясын, кӧні сёйӧны чери да еджыд яй. Онкология ёнджыка вужъясьӧма сэтчӧ, кӧні радейтӧны гӧрд яй. Нӧшта на госа вӧлӧгасӧ кӧ жаритӧны да тшынӧдӧны. Таысь кыз да веськыд сювъясын артмӧ колоректальнӧй рак. Нӧшта на шашлык радейтысьяслӧн вермас артмыны сідз шусяна корольяслӧн висьӧм – подагра, кор вирас содӧ холестерин.
Дерт, оз ков дзикӧдз ӧвтыштчыны гӧрд яйсьыс. Неунаӧн позьӧ сёйны, но бурджык пуӧмӧн, этшаджык солӧн, унджык град выв пуктасӧн да фруктыӧн.
– А Комиын уна-ӧ висьысьыс?
– Сідз шусяна рак регистрын талун 28 сюрс морт. Быд во казялӧны нёль сюрс выль висьысьӧс. На лыдысь 18,6 прӧчентыс – сиктса олысь, 51,3%-ыс – олӧма йӧз, 47,8 прӧчент висьысьыслы 16 арӧсысь унджык. Артмӧ, быд 100 сюрс олысьысь висьмӧма 203,7 морт (Россияын 249,5).
– Кутшӧм кар-районын медся ёна нёрпалӧны?
– Унаӧн чайтӧны, и та йылысь водзті гижлісны, мый медуна висьысьыс Ухтаын, сэні пӧ му пытшсьыс петӧ родона ва. Но уна вося туясьӧм петкӧдліс, мый тайӧ ылӧдчӧм. Позьӧ повтӧг овмӧдчыны республикаса быд пельӧсӧ.
Мӧд делӧ, мый ылі сикт-посёлокын да грездын олысьяслӧн абу позянлуныс пыдісянь донъявны дзоньвидзалунсӧ. Сэк жӧ унджыкыс оз ветлыны карӧ профосмотр вылӧ. Миянлы пӧ некор кытшлавны больничаясті, гортын юр выв тыр уджыс. А кор мортыс сьӧкыда висьмӧ, тшӧкыда овлӧ, кулӧм бӧрас нин тӧдмалӧны, мый сылӧн вӧлӧма лёк пыкӧс. Сідз, 2020 воын ракысь 1.505 кувсьӧмаысь татшӧмыс вӧлӧма 186 морт.
Карса серти сиктса олысьыс кувсьӧ 14,4 прӧчентӧн унджык. Кулысьыс торйӧн нин уна Мылдін, Изьва, Печора, Княжпогост, Емдін, Луздор, Кӧрткерӧс, Кулӧмдін да Койгорт районъясын. Этшаджык Ухта, Инта, Воркута каръясын, Удора да Усинск районъясын.
– Мортыслӧн вир-яйысь кытысь тшӧкыдджыка казялӧны пыкӧссӧ?
– Медъёна пыкӧсыс вужъясьӧ тыӧ, кыз да веськыд сювйӧ. Нывбабалы – морӧсас да кага чужтанас, а мужичӧйлы – предстательнӧй железаас.
Рак казялӧны и кучикысь, лыткаысь, лимфаысь да вирысь, вӧркысь, голяысь да щитовидкаысь.
– Андрей Павлович, шуӧны, висьӧмыс пӧ «томмӧ»…
– Комиын лёк пыкӧссӧ медсясӧ казялӧны шӧркодя 60-65 арӧсаяслысь. Но збыльысь, висьӧмыс «томмӧ», сы вӧсна мый сӧвмӧ-бурмӧ профилактика. Талун висьӧмсӧ казялӧны водзджык. Эм куим сикас профилактика. Сідз шусяна первичнӧйыс сетӧ позянлун казявны канцерогенезсӧ (пыкӧс заводитчӧмсӧ) да ёнмӧдны мортыслысь иммунитетсӧ. Энь омла висьӧмысь (рак шейки матки) 11 арӧса нывъяслы вӧчӧны мортлӧн папиллома вирусысь прививка. Тайӧ уколыс дорйӧ висьӧмысь и зонъясӧс. Та вӧсна сійӧс тшӧтш вӧчӧны татшӧм арлыда томуловлы. Тайӧ прививкасӧ пыртасны уколасян календарӧ.
Мӧд тшупӧда профилактика дырйи туялӧны лёк пыкӧсӧдз вайӧдан висьӧмъяс да рак заводитчӧмсӧ. Бӧръяыс тшӧтш овлӧ кык сикас. Ӧтинас ми вермам кыдзкӧ веськӧдлыны. Шуам, пырӧдчам дзоньвидза оласногӧ, дугӧдчам куритчӧмысь, курыд зелля юӧмысь, урчитӧм кадӧ мӧдам волыны профосмотр да диспансеризация вылӧ. А мӧднас, шуам, арлыдӧн, ми некыдз ог вермӧй веськӧдлыны. Он ӧд нӧрӧвит пӧрысьмӧмнад.
Сёрнитны кӧ ракӧдз вайӧдан висьӧмъяс йылысь, найӧс юкӧны облигатнӧй да факультативнӧй вылӧ. Облигатнӧй висьӧмыс зэв гежӧда вуджӧ лёк пыкӧсӧ (лытка висьӧм да трофическӧй гастрит). А факультативнӧй бӧрас пыр артмӧ пыкӧс (язва, вир висьӧм).
И коймӧд тшупӧда профилактикасӧ позьӧ нин шуны клиникаын бурдӧдчӧмӧн.
2019 воын ми мӧдім збыльмӧдны раклы паныд водзсасян мӧдӧд программа. Онкодиспансеръяс да поликлиникаяс нацпроектъяс серти могмӧдӧны лёк пыкӧс казялан югӧра да эндоскопия оборудованиеӧн, маммографъясӧн. Тайӧ отсалӧ кыдз позьӧ водзджык казявны пыкӧссӧ. Та вӧсна висьысьясыс и «томмӧны».
Сэсся нёрпалысьясыс мӧдісны дырджык овны. На пиысь, кодъяс вит во сайын заводитісны бурдӧдчыны, 64 прӧчентыс талун ловъя.
– Коронавирус сьӧктӧдіс тіянлысь зільӧмтӧ?
– Коронавирус вӧсна лёк пыкӧсӧн висьысьыс эз сод. Мӧд делӧ, мый онкологияысь ковмылӧ вуджӧдны коронавирусӧн висьысьӧс тайӧ пӧрӧссьыс бурдӧдан больничаӧ. Кор сійӧ мынтӧдчӧ коронавирусысь, бӧр вайӧдам онкодиспансерӧ да водзӧ нин бурдӧдам лёк пыкӧсысь. Сы вӧсна мый кык висьӧмысь ӧттшӧтш бурдӧдны оз позь, мортыслӧн вир-яйлы тайӧ зэв сьӧкыд. Но таӧдз отделениесьыс, кӧні казялісны коронавирусӧн нёрпалысьӧс, висьысьяссӧ вуджӧдӧны мӧдлаӧ да ставсӧ мыськӧны-весалӧны дезрастворӧн.
Медым онкодиспансерӧ эз веськав коронавирусӧн висьысь, выльӧн вайӧдӧм быд мортлы вӧчам ПЦР.
Сідз шусяна доброкачественнӧй пыкӧсаясӧс корам волыны сёрӧнджык.
Но коронавирус кутшӧмакӧ и отсаліс миянлы. Йӧзыс тшӧкыдджыка мӧдісны шыӧдчывны врачьяс дорӧ. COVID-19 дырйи налы гыркас, морӧсас, щитовидкаас вӧчӧны УЗИ. А тайӧ сетӧ позянлун водзджык казявны лёк пыкӧссӧ. Мортыс кӧ эз висьмы коронавируснас, код тӧдас кор на эськӧ сійӧ локтіс поликлиникаӧ.
– Андрей Павлович, а гортын кӧ куйлӧ висьысьыс, колӧ-ӧ матыссаясыслы видзчысьны лёк пыкӧс вуджӧмысь?
– Кызӧдӧм-лолалӧм, киӧн инмӧдчӧм пыр лёк пыкӧс оз вудж. Матыссаясыслы тырмымӧн видзӧдны гигиена бӧрся. Вӧдитчӧй торъя пань-тасьтіӧн, кӧм-паськӧмӧн. Кыдзи и мукӧд висьӧм дырйи. Но колӧ видзчысьны нывбабалӧн кага чужтанын пыкӧсысь да мортлӧн папиллома вирусысь. Учёнӧйяс туялӧмаӧсь, мый тайӧ висьӧмъясыс вермасны вуджны мӧдлы. Таысь налы сетӧмаӧсь Нобельлысь премия.
– Кор колӧ шыӧдчыны врач дорӧ, медым тӧдмавны, кӧвъясис-ӧ вир-яяд лёк висьӧмыс?
– Лёк пыкӧс заводитчӧмсӧ зэв сьӧкыд казявны, мортыслы сійӧ нинӧмӧн оз дӧзмӧдчы да. Пыкӧсыс вермас ыдждыны-быдмыны 8-10 во. Сӧмын та бӧрын мортыс сійӧс казялас. Та вӧсна вир-яяд кӧ мыйкӧ мӧдіс вежсьыны, помся кӧ кызанныд, мый вӧсна кӧ мӧдінныд омӧльтчыны, кучикад кӧ артмисны выль пудпасъяс либӧ важъясыс мӧдісны паськавны, вежлавны рӧмсӧ, пыр жӧ колӧ шыӧдчыны врач дорӧ.
Мукӧдыс ошйысьӧны: ме пӧ дас во нин эг шыӧдчыв врач дорӧ. Но ӧд оз весьшӧрӧ медицинаын, школа-детсадйын, сёян-юан вӧчан да нуръясян предприятие-учреждениеын зільысьясӧс быд во видлавны диспансеризация дырйи. Мукӧдыслы куим вонас ӧтчыд колӧ жӧ волыны врачьяс дорӧ. Весиг машинаӧн вонас ӧтчыд кежавлӧны техосмотр вылӧ. А мортлӧн вир-яйыс машина мотор серти кокньыдджыка вермас «жугавны».
Кымын водзджык казялан висьӧмсӧ сымын кокньыдджык сыысь мынтӧдчыны.
– А раксьыс позьӧ дзикӧдз бурдӧдчыны?
– Врачьяс туялӧмаӧсь сё гӧгӧр лёк пыкӧс. На лыдысь кызь куимсьыс позьӧ дзикӧдз бурдӧдчыны. Мукӧдсӧ, вермам сӧмын нюжӧдны некымын во.
– Россияса олысьяс мунӧны суйӧрсайса онкология клиникаясӧ. Сэні бурджыка бурдӧдӧны?
– США-ын, Германияын, Японияын да Израильын онкологиялы паныд водзсасян шӧринъясыс медся бурӧсь. Но миян диспансерын бурдӧдӧны сідз жӧ, кыдзи и тайӧ странаясса клиникаясын. Россияса онкологъяс вӧдитчӧны Европаса да Америкаса врачьяслӧн туясьӧмӧн.
* * *
Республикаса онкодиспансерын 70 во нин бурдӧдӧны йӧзӧс лёк пыкӧсысь. 1952 воын сэні вӧлӧма 25 койка. Талун онкодиспансерын сизим клиника да ӧти поликлиника юкӧнъяс, лунся стационар. Быд во диспансерас волӧ шӧркодя 6.500 морт. Бурдӧдчӧны тшӧтш Архангельск обласьтысь да Перым крайысь висьысьяс.
Лёк пыкӧслы паныд тані водзсасьӧны химия, югӧра, иммуннӧй да таргетнӧй терапия отсӧгӧн.
Николай Размыслов.