Комиын вӧр пӧрӧдӧм могысь предприятиеяс кӧртымалӧмаӧсь 6,2 миллион гектар. На пиысь 2,28 миллионсӧ босьтӧма «Монди СЛПК» акционер котыр. Водзті керасьлӧмаӧсь матігӧгӧрын, а талун предприятиесяньыс медылыс делянкаясӧдзыс кыксё гӧгӧр километр. Лун и вой республикаса лунвыв да шӧр районъясысь локтӧны кер тыра лесовозъяс. Суткинас пӧ ылӧсас 200 машина.
Но оз ков чайтны, мый став вӧрсӧ кералӧ «Монди СЛПК». Коми парма-ягысь позьӧ босьтны 32-33 миллион кубометр, а пӧрӧдӧны ӧкмысӧс. И сы лыдысь предприятиеыслӧн сӧмын коймӧд пайыс – 3,2-3,4 миллион кубометр.
Гагшорса делянкаын
Сыктыв районса Гагшор сиктдорса пӧрӧдчанінсянь «Монди СЛПК»-ӧдз 120 гӧгӧр километр. Буретш татчӧ вӧрса буса туйӧд «турунвиж» пресс-тур вылӧ вайӧдісны радио-телевидениеса, газетса да информагентствоясса журналистъясӧс, медым петкӧдлыны налы, кыдзи предприятиеыс пӧрӧдчӧ да быдтӧ вӧрсӧ.
Унджык йӧзыс ягын пӧрӧдчысьяс йылысь тӧдӧны Юрий Чулюкинлӧн да Борис Бедныйлӧн нималана «Девчата» фильм серти, кӧні Илья Ковригин (Николай Рыбников) бригадаыскӧд бензопилаӧн пилитӧны зэв джуджыд козъяс. Хлыстъяссӧ сэсся чокеруйтӧны да тракторӧн петкӧдӧны делянкасьыс.
Талун татшӧмторсӧ он нин аддзы. Кыдз висьталіс комбинатсӧ вӧрӧн могмӧдан юкӧнӧн веськӧдлысь Василий Чупров, делянка вылас став уджсӧ, кыдз шуӧны, оптимизируйтӧма. Мӧд ногӧн кӧ, тані зільӧны сӧмын колана мында йӧз да техника, нинӧм лишаланаыс, ковтӧмыс абу.
Буса туй бокын кер чукӧръяс. Торъя бунтъясын пипу, кыдз, пожӧм, коз, вӧсньыд да кыз сідз шусяна баланс. Погрузчик сӧвтӧ керъяссӧ лесовозъясӧ, быд машинаӧ торъя чукӧрысь. А вӧрсьыс сортируйтӧм нин керъяссӧ сідз шусяна магистраль вӧлӧкӧд петкӧдӧ Ponsse форвардер. Тайӧ муртса тӧдчана туйсяньыс бокӧ мунӧны пасека вӧлӧкъяс, кӧні мырсьӧ тшӧтш Ponsse харвестер. Тайӧ машинаыс вӧрсӧ пӧрӧдӧ ас водзсьыс да бокъяссьыс, кытчӧдз судзӧ манипулятор-киыс.
Харвестерлӧн удж бӧрся позьӧ видзӧдны помтӧг. Тайӧ быттьӧкӧ фантастикаысь робот. Манипулятор юрнас кабырӧн моз тшапкӧ пу дінсӧ, чилснитӧ пилаа шинаясӧн, пӧрӧдӧ, а сэсся кыскӧ валъяс костӧд. Та дырйи и увйысьӧ, и чинталӧ 4,1 метр кузьта керъяс вылӧ. Операторыс ставсӧ тэчӧ пачкаясӧ. Торйӧн кыдз, пипу, коз, пожӧм, фанера краж, пиловочник, мыйысь вӧчӧны тьӧс-плака, баланс, кодысь пуӧны кабала-картон. Бур да дона керъяслӧн дінас машинаыс резыштӧ краскаӧн.
Кыдз висьталіс Василий Чупров, харвестерӧн став уджалысьыс – велӧдчӧм, опыта специалист. Найӧс быд во чукӧртлӧны курсъяс вылӧ, медым содтыны тӧдӧмлун-сямсӧ. Кабинаас монитора да клавиатураа компьютер, кытчӧ пыртӧны колана индӧдъяс, мый серти машинаыс и чинтасьӧ. Оператор водзас абу ни руль, ни рычаг, сылӧн киясын быттьӧ компьютерӧн ворсан джойстикъяс. Го-жӧмнас кабинаас ыркыд, тӧвнас – шоныд, позьӧ уджавны тяпи да футболка кежысь.
И харвестерлӧн, и форвардерлӧн сьӧктаыс матӧ кызь тонна. Бӧръяыс сӧвтӧ ас вылас дас кубометр кер, а тайӧ дас тонна. И медым техникаыс эз вӧйлась да эз тшыкӧд-няр нитшсӧ, харвестерыс вӧсньыд пу йывъяссӧ шыблалӧ кӧлеса улас, медым туйыс вӧлі зумыдджык. Бӧрынджык сыӧн вӧчӧм «поска» туйӧдыс мӧдас петкӧдчыны-кыскасьны форвардер. Кыкнан машинаыслӧн паськыд резина кытшъяс да небыд гусеницаа шасси. Петкӧдчӧм бӧрас нитш вылас кольӧ сӧмын чегъясьӧм-нырсьӧм рос-чагъя туй.
«Монди СЛПК» талун вӧдитчӧ 31 комплектӧн, кытчӧ пырӧны харвестер, форвардер, сӧвтчан да мукӧд техника. Комын комплектнас пӧрӧдӧны став пусӧ, а ӧтиӧн керасьӧны бӧрйысьӧмӧн.
Василий Чупровлӧн висьталӧм серти, вӧрын зільӧны кык сменаӧн, сутки чӧж. Войнас пӧ весиг бурджык уджавнысӧ. Харвестерлӧн эмӧсь вына прожекторъяс, кодъяс югзьӧдӧны колана уджаланінсӧ. Дугдылӧны сӧмын рӧспута дырйи, кор туйясыс ёна няйтчӧны. Таво майнас шойччӧмаӧсь, пармаӧ кайӧмаӧсь июнь 1 лунӧ.
Смена чӧжӧн харвестер пилитӧ 200-250 кубометр, суткинас – кык пӧв унджык. 20 сантиметр кызта пуысь шӧркодя петӧ 0,3 кубометр. Артмӧ, быд сменаӧ харвестер пӧрӧдӧ 600 гӧгӧр пу.
Харвестер да форвардер часнас пилитӧны-петкӧдӧны вӧрысь 12 кубометр кер. Тайӧ кык машинаыс вежӧны важ ног уджалысь 80 мортӧс. Бензопилаӧн пӧрӧдчигӧн да черӧн увйысигӧн 7-8 морта бригада вонас керавлӧма 7-8 сюрс кубометр, а харвестер-форвардер пӧрӧдӧны кӧкъямыс пӧв унджык – 60 сюрс сайӧ.
Медым техникалысь уджсӧ немтор эз падмӧд, делянкаас сулалӧ дизломтас тыра цистерна. Ставыс автозаправкаын моз стрӧга артавсьӧ. Операторыс инмӧдлӧ карточкасӧ, та бӧрын бакас киссьӧ колана мында ломтас. Лышкыдасьны да аснаукӧн видзны некод оз вермы.
Бурджык – пипуысь
Василий Чупровлысь юалі, кутшӧм вӧрысь бурджык вӧчны кабаласӧ.
–Ӧнія технологияӧн кабала позьӧ пуны быд сикас быдмӧгысь. Россияын да суйӧр сайын эмӧсь фабрикаяс, кодъяс кабаласӧ вӧчӧны тростникысь. Позьӧ видлыны и борщевикысь, – шмонитігмоз вочавидзис специалист. – Но татшӧм сырьёыс оз тырмы миян предприятиелы.
«Монди СЛПК»-ын кабала-картон вӧчны шогмӧ быдсикас пуыс. Мед-тікӧ вӧлі квайт сантиметрысь кыз-джык. Кырсь кулян барабанас коласъясыс буретш та пасьтаӧсь да вӧсньыдджык керъясыс мӧдасны сэтысь гылавны. Оз туй и 60 сантиметрысь кызджыкыс. Чаг вылӧ керсӧ шыран машиналӧн пыраніныс буретш та пасьта. Оз пӧ шогмы и сот-чӧм вӧр. Машинаас кӧ веськалас кӧть ӧти татшӧм кер, бракуйтасны ставнас чукӧрсӧ. Кер примитанінын эм и магнита рамка. Украинаын, Белоруссияын пӧ быдмысь пуясас ӧнӧдз эмӧсь пуляяс, кӧрт осколокъяс. Миян пармаын татшӧмыс, дерт, абу, но овлӧ, кодкӧ пуас клёнгӧ кӧрттув. Татшӧм керйыс оз жӧ веськав переработкаӧ.
Василий Чупровлӧн висьталӧм серти, кабаласӧ медбур вӧчны пипуысь. Ӧд сэні пожӧм да коз серти зэв этша сирыс. А сідзкӧ, целлюлоза пуигас колӧ этшаджык химия сорас. Кабала вӧчигӧн медуна рӧскодыс буретш быдсикас химикат вылӧ.
Эм позянлун вежны технологиясӧ, но бара жӧ Комиын комбинатыслы оз тырмы куш пипуыд. Ӧд ӧні кабаласӧ вӧчӧны «Монди СЛПК»-ӧн пӧрӧдӧм вӧрысь. Таысь кындзи чагсӧ ньӧбӧны вӧр комбинатъяслысь да ичӧт предприятиеяслысь, а сэні тьӧс-плакатӧ вӧчӧны медсясӧ пожӧм-козйысь.
Туясьӧмӧн
«Монди СЛПК»-са специалистъяс пыр корсьысьӧны-мӧвпалӧны, кыдзи нӧшта бурмӧдны уджсӧ. Сёрнитны кӧ пипу йылысь, Канадаын, мукӧд странаын быдтӧны сідз шусяна триплоиднӧй пипу, кодӧс кызь-комын во мысти нин позьӧ пӧрӧдны, сэтшӧм джуджыд да кыз артмӧ. «Монди СЛПК» тшӧтш кӧсйылӧма босьтчыны тайӧ уджас, но плантация улас мусӧ абу вичмӧдӧмаӧсь. Сэсся и Россияса оланпасъяс серти оз позь тайӧс вӧчны, пипуыс лыддьыссьӧ ёг пуӧн да. И мӧдасны кӧ сійӧс рӧдмӧдны, вермасны таысь кыскыны кывкутӧмӧ…
Нӧшта босьтчылӧмаӧсь ӧти экспериментӧ. Медым делянкаас быдмис коз да пожӧм, коръя рассӧ ичӧтик участокын видлӧмаӧсь бырӧдны гербицидӧн. Но таысь эновтчӧмаӧсь. Пипу, пелысь, бадь да кыдзкӧд тшӧтш косьмӧма и пожӧм, кольӧма сӧмын коз. Сэсся и гербициднад вӧдитчӧмыс керасьӧмсьыд кык пӧв донаджык. Гектар вылас пӧ колӧ коявны 20 сюрс шайт дон химия.
Кык во сайын «Монди СЛПК»-са специалистъяс да Коми наука шӧринлӧн биология институтысь сот-рудникъяс панӧмаӧсь ӧтувъя эксперимент. Татшӧмсӧ пӧ Россияын абу на нуӧдлӧмаӧсь. Предприятиеыс аслас делянкаясын вичмӧдӧма некымын участок. Найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс: ӧти васӧдінын, мӧд косінын да с.в. Ӧтилаын керасьӧм бӧрас немтор абу вӧчӧмаӧсь, мӧдлаын садитӧмаӧсь пожӧм-коз, коймӧдлаын угоддьӧсӧ гӧрӧмаӧсь. Учёнӧйяс прибор отсӧгӧн туялӧны, муас кутшӧм минеральнӧй сорас эм, нуӧ-ӧ найӧс ваыс шорӧ, кыдзи вужъясьӧны ичӧт пуясыс да с.в. Вит во мысти вӧчасны кывкӧртӧд, кодӧс зэв ёна виччысьӧны «Монди СЛПК»-ын. А нӧшта кутӧны лача, мый учёнӧйяс индасны, кыдзи бурджыка рӧд-мӧдны-быдтыны керасын вӧрсӧ. Ӧд сьӧмтӧ та вылӧ позьӧ видзны. Но лоас-ӧ водзӧсыс?
Мед кӧйдысыс вужъясяс
Казялі, мый делянкаас харвестер оз пӧрӧд гырысь нитшсялӧм пипусӧ да пожӧмсӧ. Воддзаыс зэв ёна колӧ вӧрсӧ ловзьӧдӧм могысь. А бӧръяыс, гӧгӧрвоана, коялӧ кӧйдыссӧ. Мукӧд воас этшаджык, но быд вит во мысти пӧ пуас колльыс ӧшалӧмӧн-ӧшалӧ, а, сідзкӧ и, кӧйдысыс муас веськалӧ унджык. Усьӧ кӧ турун, нитш кор вылӧ, вермас косьмыны. Лыда вужъясьӧ. И на пиысь уна косьмӧ. Гектар вылас кӧ сюрс кӧйдыс лючки вужъясяс, зэв нин бур.
Но Василий Чупров лыддьӧ, мый кӧнсюрӧ вӧрсӧ абу быть садитны, но отсыштны пӧ колӧ. Водзті делянкаас петкӧдлӧмаӧсь ыджыд бульдозер, коді став вужсӧ чукӧртлӧма ӧтилаӧ, сэсся гӧгӧр гӧрлӧма-визьйӧдлӧма, а бӧрӧзда пыдӧсас садитлӧмаӧсь пожӧм-коз. Но кыдз тыдовтчӧма, тадз вӧчны оз ков. Пуыс оз вужъясь гуранӧ да мыльк йылӧ. Сійӧ корсьӧ пӧкатаин.
«Монди СЛПК»-лӧн делянкаӧ быд тӧв петӧ экскаватор. Кӧшнас сійӧ муӧдзыс кульӧ нитшсӧ. Татшӧм кушинъясас кӧйдысыслы кокньыдджык вужъясьнысӧ.
Мукӧд делянкаас комбинатса уджалысьяс петалӧны пуктысьны. Тайӧс вӧчӧны торъя труба отсӧгӧн. Сійӧс кокнад колӧ личкыны муас, рычаг вылӧ бара жӧ кокнад тувччӧмӧн восьтны улыс помсӧ да чӧвтны трубаас ичӧтик пусӧ. Трубасӧ перйӧм бӧрын гӧгӧрыс колӧ топӧдны, медым торфа стӧканыс сорассис муыскӧд. Кужӧмӧн кӧ пуктысьны, быд 15 секундӧн муас веськалӧ ичӧтик пожӧм либӧ коз. Нёль часӧн опыта пуктысьысь вужйӧдӧ сюрс гӧгӧр пу.
Телевидение-газетса уджалысьяс 20 минутӧн сяммисны садитны 100 коз да пожӧм.
Вӧрса «ёг турун»
–Пуктысьӧм бӧрас ми ог эновтӧй делянкасӧ. Пожӧм-козйыд быдмӧ надзӧн. Керасыс ӧдйӧ тырӧ баддьӧн, пелысьӧн, кыддзӧн да пипуӧн. Козйыс вермӧ быдмыны вуджӧр сайын да сійӧс сідзжӧ лыддьӧны вӧрса «ёг турунӧн», а пожӧмлы колӧ шонді, – висьталӧ Василий Чупров. – Та вӧсна кык-куим во мысти миян уджа-лысьяс бара волӧны делянкаас да куст шыран машинкаӧн ытшкӧны коръя рассӧ, вӧчӧны сідз шусяна осветление. Быд во тадзи ректам вит сюрс гектар. Нӧшта делянкаас кежалӧны во дас мысти. Сэки нин ковмылӧ керавны и козсӧ, кодъяс быдмӧмаӧсь орччӧн да сайӧдӧны ӧта-мӧдсӧ. Нёль метр судта пожӧм-коз костын колӧ кык метр тыртӧмин, дас метр судталы – куим нин.
Но вывтіасьны пӧ та дырйи оз жӧ позь. Бур, керасас 80 прӧчентыс кӧ лоас лыска, а кызьыс – коръя вӧр. Кыдзи и вӧрзьӧдлытӧм пармаын.
Во дас сайын Москва обласьтса лесничествоын думыштӧмаӧсь быдтыны сӧмын коз, а став коръя вӧрсӧ кералӧмаӧсь. Но кор ӧтилаын быдмӧ ӧти сяма кӧрым, лёльӧ-гагйыд пыр и рӧдмӧ. Москва обласьтса лесничествоас став вӧрсӧ йирӧмаӧсь.
Бӧртӧмын
Сыктыв участокысь вылыс складса мастер Дмитрий Андреев петкӧд-ліс, кыдзи олӧны вӧр лэдзысьяс.
Бӧртӧм посёлоксянь неылын пожӧма ягын эм паськыдіник видз. Сэні сулалӧ дас кымын сідз шусяна балок. Унджыкас олӧны, но эмӧсь и пусян-нуръясян, песласян-косьтысян да весиг душ-саунаа вагонъяс. Дизель сетӧ электричество да шонтӧ балокъяссӧ, позьӧ видзӧдны телевизор да вӧдитчыны компьютерӧн.
Вахтаӧн тані уджалӧ 43 морт, медсясӧ пӧ матігӧгӧр районъясысь, но волывлӧны и кӧрткерӧссаяс. Весиг орчча визинсаяс тані олӧны. Гортас ветлӧны сӧмын шойччан лунъясӧ.
Уджалӧны 12 часӧн. Чеччӧны 5.30 асылын, нуръясьыштӧм бӧрын час мысти нин мунӧны вӧрӧ. Пажынсӧ босьтӧны сьӧрсьыныс, ылын ветлынысӧ да. И тадзи тӧв и гожӧм…
Пожӧм-козлы ясли-сад
Визин сиктсянь неылын «Монди СЛПК»-лӧн эм питомник. Плёнкаӧн кышӧм 70 метр кузьта да 16 метр пасьта нёль, 100 метр кузьта да 25 метр пасьта кык теплица. Но помидор-ӧгурцы пыдди тані быдтӧны пожӧм да коз.
–Ставыс пансис 2006 воын, кор комбинат босьтіс кӧртымӧ выль участок. Во мысти нин тані кыптіс кык теплица, Финляндияысь ньӧбим кӧйдыс калибруйтан, торфа сорас дасьтан да пуктысян линияяс, 17 сюрс кассета, ывлаын лӧсьӧдім водзӧ быдтысян кык площадка. 2008 воын ас кӧйдысысь босьтім медводдза урожай – 427 сюрс пожӧм, а во мысти нин – 849 сюрс коз, – аслас овмӧсӧн тӧдмӧдігӧн висьталіс сэтчӧс веськӧдлысь Родомир Куликов.
Дерт, медводдзаысьсӧ артмылӧма быдторйыс. Сідз, 2010 воын жар вӧлӧма гожӧмыс да став рӧсадаыс косьмӧма. Кык во мысти нӧшта содтӧмаӧсь кык теплица, писькӧдӧмаӧсь ва скважина да быдтӧмаӧсь нин 2,6 миллион пу.
2013 воын мӧдӧмаӧсь вузасьны. Коз-пожӧм рӧсадасӧ ньӧбӧмаӧсь «Лузалес», «Севлеспил», Сыктывкарса ЛДК, ичӧт бизнесӧ нырччысьяс. Кык во мысти лэптӧмаӧсь кык ыджыдджык теплица. 2017 восянь тані быд во быдтӧны-дӧзьӧритӧны 8 миллион коз да пожӧм.
Теплицаясас пыр ӧткодь температура, автоматика урчитӧм кадӧ киськалӧ ваӧн. Питомникас уджалӧ нёль морт, но сёрнитчӧм серти кад кежлӧ босьтлӧны отсӧг вылӧ нӧшта дас витӧс, тшӧтш и велӧдчысьясӧс. Шуам, теплицасӧ выль плёнкаӧн кышигӧн. Тайӧ ыджыд уджсӧ вӧчӧны быд кӧкъямыс во мысти. Отсӧгыс колӧ и пуктысигӧн. Водзті тайӧс вӧчлӧмаӧсь июльын, сэсся мӧдӧмаӧсь майын. А таво нин заводитӧмаӧсь апрель 12 лунӧ, тулысыс шоныд вӧлӧма да.
Торфсӧ татчӧ вайӧны Великие Луки карысь, кӧйдыссӧ – Архангельск обласьтса Котласысь. Торфсӧ соралӧны доломита пызьӧн да минеральнӧй мувердасӧн, артмӧ сідз шусяна субстрат.
Талун овмӧсас квайт теплицаысь ӧтдор эм ывлавывса та мында жӧ площадка. Ичӧтик пуяссӧ сэтысь торъя линия вылын тубралӧны кӧрӧбӧ, кынтӧны да тэчӧны холодильникӧ.
Тайӧ прӧдукцияыс зэв колана. Сыла водзвыв гижӧдчӧны Перым крайса, Ленинград, Архангельск, Киров, Вӧлӧгда обласьтъясса да Карелия Республикаса предприятие-организацияяс, сы вӧсна мый быд пу вужъясьӧ да быдмӧ. Кынтӧм коз-пожӧмысла волӧны рефрижераторъясӧн.
Родомир Куликовлӧн водзӧ вылӧ эм дум-кӧсйӧм быдтыны кельыдлӧз козъяс да туя.
2016 воын питомниксӧ шуӧмаӧсь Россияын татшӧм овмӧсъяс пиын медбурӧн. Коми пармаӧ да мукӧд регионӧ садитӧм могысь татысь нуӧмаӧсь нин 50 миллион пу.
Николай Размыслов.