Тайӧ воыс Коми Республикалы гӧгрӧс тшупӧда — артмӧмсяньыс тырӧ 100 во! А мый сэтшӧмыс миянлы — Коми Республикаыс? Тайӧ миян дона чужан муным, муса чужан сикт-грездным, сыгӧгӧрса мича вӧр-ваыс да весиг сиктын быд керка-стрӧйба да чой.
Изьваысь Игорь Колесовлӧн пасйӧдъясын тайӧ торйӧн нин бура тӧдчӧ. Тӧдчӧ, мый мортыс помтӧг радейтӧ чужанінсӧ да шоныда казьтылӧ бӧрӧ кольӧм кадсӧ…
Изьваса вадор улича. Миян ичӧтдырся улича. Помсянь помӧдзыс «тыреганъясӧн»* котралігӧн ми весиг эгӧ вежӧртлӧй, мый сы пӧлӧн сё во сайын кыпӧдӧм кык судтаа керкаясыс — Россияса Войвылын пу архитектура памятникъяс. Найӧс зэв тшӧкыда аддзывла вӧтӧн: важысла сьӧдасьӧмаӧсь, дзебсьӧмаӧсь пелысяльӧмъя садйӧ, быттьӧ мыйкӧ гусятор тӧдӧны да видзӧны.
Вичко дорын эндӧм парк. Дзебсясьӧмысь да войнушкаысь ворсӧм. Ми дугдім сэн ворснысӧ, кор вӧвлӧм шойна местаын райкомса гараж стрӧйба улӧ гу кодйигӧн шабашникъяс шыблалісны сісь гортъяссӧ самосвалӧ да нуисны шыблас-ёг чукӧртанінӧ. Шой колясъяссӧ вӧлі гартыштӧма сюмӧдӧн. Зырйӧн жугӧдӧм кырсь улас тыдалісны изьватас вужвойтыр аньяслӧн паськӧм лестукъяс…
Ю воссьӧм бӧрын чукӧртчывлім парклы паныда складъяс дорын. Грузӧвикъяс кайлісны Вичко чой паныд. Сӧвтчысьяс гораа шмонитлісны-серавлісны, матькылісны-вензисны, шенасисны, паркйисны вина дукӧн. Сиктсаяс медасьлісны ректысьны уна во помся да бура тӧдісны ӧта-мӧднысӧ. Выльӧн позис веськавны сэтчӧ сӧмын блат серти, либӧ уджалысьыс кӧ коліс вывті нин ёна. Шуам, миянӧс, дасӧд классын куим велӧдчысьӧс, медавлісны, кор этша лымъя тӧв бӧрын жарысла юыс ямис-косьмис син водзын.
Изьвалӧн нэмӧвӧйся пас — вичко — век кыскис миянӧс ас дорас. Чайтсис, сэн эм мыйкӧ гусятор да гӧгӧр-вотӧмтор. И коркӧ гожся каникул дырйи Овдиенко вокъяскӧд ми шуим пыравны сэтчӧ. А таысь вермис чорыда сюравны: вичкоас вӧлі хозмаг склад да, миянӧс вермисны мыждыны государстволысь эмбур гусявны видлӧмысь. Стрӧйбасӧ гӧгӧртӧм бӧрын казялім — улысса ӧшинь-ясысь ӧтиын тассӧ помӧдз абу крепитӧма. Бать-мамлы висьталім, мый войсяньыс мунам вадорӧ вочаавны асъя кыа, да босьтчим дасьтыны колана эмбур. Ме водзвыв петкӧді посводзысь лӧм, а Андрей корсис ӧти склад дорын кӧрт шыблас чукӧрысь лӧсялана труба.
Складъясыс вӧліны уличаыслӧн ӧтар и мӧдар, позьӧ шуны, лунвыв и войвыв помас. Буретш войвыв складъяс дорас и вӧліны пионеръясӧн да сиктса войтырӧн сдайтӧм ковтӧм кӧрт чукӧръясыс. Сэтчӧ жӧ инавлім важ ветьӧк да кабала. Коркӧ пӧчӧ петкӧдіс посводзысь сымда лёк кӧлуй-ротас, мый ковмис корны суседнымӧс вӧвнас нуны сійӧс коланаинӧдз. Сэки меным вичмӧдісны пионеръяс пӧвстын медводдза места да сетісны грамота.
Ичӧтдырся нӧшта ӧти ёрткӧд, лыддьысьны радейтысь жӧ Вася Семяшкинкӧд, макулатура сдайтігӧн ми перъявлім ковтӧм кабала чукӧрысь книгаяс да корлім примитчысьлысь сетны найӧс миянлы. Мойвиліс кӧ, луннас вайлывлім гортӧ дас небӧгӧдз. А тайӧ Фенимор Купер, Джек Лондон, Марк Твен, Эмиль Золя, мукӧд нималана автор, да нӧшта на и «Нева» да «Октябрь» журналъяслӧн кыз подшивкаяс. Донъявны позьтӧм озырлун!
Войнас тшӧтшъяясысь туша-рожааджык да вынаджык Овдиенко вокъяс тассӧ, дерт, песовтісны. Пырим да писькӧдчим чугун гырничьяс вомӧн вичко шӧрын кушинӧдз. Воим, пыркнитчим буссьыс да веськӧдчим. Кывворным вошліс вель дыр кежлӧ. Медводз вомсӧ восьтіс Андрей. «Зыконско**», — сӧмын и вермис вашкӧдны Овдиенко-ыджыдыс серпасъяс вылӧ лапниттӧг дзоргӧмӧн. Ми вомнымӧс паськӧдӧмӧн видзӧдім чӧла. Сы выйӧдз шемӧсмӧдіс некор аддзывтӧмторйыс! Таӧдз вичкоын ньӧтчыд эг вӧлӧй, а тані сэтшӧм мич воссис! Ӧбразъяссӧ видзӧдалігмоз Дима кайис мӧд судтаас. Дзик ставыс — содйын быд пӧв, морт судта ӧбразъясыс — быттьӧ косӧдісны миянӧс мӧд кадӧ, сё восайся Изьваӧ. Син водзын ловзисны сэкся прихожанаыс, сисьясыс, батюшкаыс да ачыс вичкоыс, кӧні чукӧртчывлісны медся тӧдчана празд-никъяс дырйи.
Паркын жӧ, гожся вичко стрӧйбаын, вӧлі сиктса клуб. Культура керкасӧ восьтӧмаӧсь сигӧрсӧ разьӧм бӧрын. Вежоннас кыкысь сэні петкӧдлісны челядьлы сеансъяс. И ми зілим волыны дзик быд пӧрйӧ. Роулӧн мойдъяс, быдсикас мультфильмыс, челядьлы гижӧдъяс серти ки-но… Бӧръяяссьыс ме медъёна радейті «Чудак из 5 «б» фильм. Пыр волывлі сійӧс видзӧдны.
Медся ёна ми гартчим, дерт, вадор уличаын школаяс дорын. Вежа айяслӧн керкаясын вӧлі шоныд да югыд, а мӧд судтаса ӧшиньсяньыс лӧсьыда тыдаліс мича юыс. Тамара Константиновна Соколова пуксьӧдліс миянӧс да корліс петкӧдлыны школаын колана эмбур-кӧлуй. Ёрта-ёрт вылӧ син бӧжӧн кыйкъялӧмӧн ми перъявлім парта вылӧ ассьыным озырлуннымӧс: пенал-линейка, тетрадь, вуштан, букварь, чернила. Гырддзалань пӧката пу парта сайын позис пукавны гӧрбыльтчытӧг, но лыдпас-шыпас мичаджыка гижны зілигӧн нывъяс век жӧ мышкыртчывлісны. А мичаджыка гижнысӧ вель дыр эз артмы. Век чернилаа нырвомаӧсь да киаӧсь, лякӧсь тетрадяӧсь, ми велӧдчим гижны перӧӧн. Чернила доз улӧ партаын вӧлі неыджыд нёптов, коді видзис стеклӧ дозмуксӧ пӧрӧмысь.
Ыджыд перемена дырйи ме котӧрӧн вуджлі туй вомӧн да веськавлі нин гортӧ. Сэк кежлӧ ми мам-кӧд вуджим овны Изьваын вӧр дорӧ матӧджык — Ягвылӧ, но ме важ мозыс лун джынсӧ коллявлі пӧль-пӧч ордын, кӧні ичӧтсянь быдми. Пызан вылын век вӧлі нин нӧк тасьті либӧ литр джынъя банка шомйӧв, кодӧс песокавлі да кылӧдлі сійӧн еджыд нянь шӧрӧм. Юлі выя няньӧн чай да сюйлі зептӧ гоз-мӧд «юрлӧс» кампет. «Юрлӧссӧ» вузавлісны кыштӧг да, кампетыс век вӧлі ляксьӧ ӧта-мӧд бердас. Ковмывліс гартыштны сійӧс «промокашкаӧ» либӧ кутшӧмкӧ кабалаторйӧ.
Шойччан лунъясӧ школа дорын чукӧртчывлім ворсны пограничникъясысь либӧ шпионъясысь. Тані векджык ыджыдавлісны орчча керкаясысь ёртъяс — Лёнчик, Юрик, Вася да Илья, коді семьяыскӧд оліс веськыда школаын, мамыс сэні стӧрӧжа-ліс-пелькӧдчис да. Ставӧн кӧсйисны лоны пограничникъясӧн да, пудъясьлім. Кутшӧмкӧ тешкодь правилӧ серти пограничникъяс вермисны лыйлыны шпионъяслы автоматысь кӧть мый ылнасянь, а вот шпионлы коліс гусьӧник кыссьыны-матыстчыны сӧветскӧй суйӧр видзысь дорӧ да сутшкавны сійӧс финка пуртӧн. Финкасӧ ми вӧлавлім чагйысь, автоматсӧ тувъявлім рейкаысь. Шудаджыкъяслы батьясыс либӧ ыджыд-джык вокъясыс пилитлісны пӧвйысь «ППШ», «шмайсер» да «калаш».
Вадор уличасянь некымынлаті позис лэччыны ю дорӧ. Кык паськыд туй вӧлі лӧсьӧдӧма машина-тракторлы. Вичко чойӧд лэччывлісны вуджӧдчанінӧ, кысянь йӧзсӧ нулісны мӧдлапӧлӧ либӧ аэропортӧ. А со ытва дырйи Изьваӧ воысь паракод да ылі кар-посёлокысь локтысь суднояс дорӧ лэччывлісны веськыда миян керка сайӧд. Кильчӧ выланым век пукавлісны ветлысь-мунысьяс. Ва кружкасӧ бабным петкӧдлывліс налы ывлаӧдз. А пузчужӧм кагаа мамъясӧс корліс пыравны керкаӧ шойччыштны, вежны кӧтасьӧм рузум. Гырысьджык челядьӧс юктӧдлім сукар-сушкиа чайӧн…
Но медся тшӧкыда миянӧс ичӧтдырйи позис аддзывны Изьва ю дорысь. Вуграсим, подольникасим, уялім-купайтчим гожся став шоныд да весиг ыркыд лунас. Тӧвнас исласим чой йывсянь пу даддьӧн, лыйсим лым мачӧн, «Царь горыысь» ворсім.
Ном петтӧдз на гожся гежӧд шоныд рытъясӧ Тося бабкӧд да Коля дедкӧд ми петавлім пукыштны гортдорса лабич вылын. Ва вылӧ, рытъя кыа да чери гыбалӧм вылӧ чӧла видзӧдігӧн ме мыйлакӧ зіли йиджтыны вежӧрӧ тайӧ здукъяссӧ да сьӧлӧмкылӧмъяссӧ. Чайтсис, олӧмыс помтӧм, а водзын — уна шуда да нимкодь лоӧмтор. Тадзи чайтан-виччысян сӧмын ичӧтдырйиыд…
(Водзӧ лоӧ на).
Игорь Колесов.
Комиӧдіс Елена ПЛЕТЦЕР
Снимок вылын: Изьваын вадор улича 1970-ӧд вояс пансигӧн.
_________
тыреган* — изьва ногӧн, тыръедан — тюрйӧдлан гӧгыль
зыконско** — жаргон кыв, вежӧртасыс — зэв мича, бур