Кыдзи висьталіс республикаса видз-му овмӧс да потребительяслӧн рынок министерствоын скӧт видзӧм, аквакультура да племеннӧй удж кузя отделӧн веськӧдлысьӧс вежысь Иван Лапин, талун Комиын чери кыйӧны 24 ас вылӧ уджалысь да котыр.
Мый найӧс медъёна майшӧдлӧ? Кыдзи да кытчӧ иналӧны кыйдӧссӧ? Кутас-ӧ и аски ты-юыс вердны миянӧс чериӧн?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис крестьянскӧй (фермер) овмӧсӧн веськӧдлысь Валерий Чупров.
Валерий Маркелович кӧртымӧ босьтӧма Чилимдін районса Косма тыяс да Чилим юлысь юкӧнъяс. Тыясыс Архангельск обласьткӧд орччӧнӧсь. Ставыс 12,6 квадратнӧй километр пасьта. Медыджыдыслӧн кузьтаыс 14 да пасьтаыс – матӧ нёль километр. Медджуджыдінас дас нёль метр.
Юрсиктсянь тыясӧдзыс 300 километр. СССР кадӧ сэні вӧлӧма ён рыбколхоз, чери переработайтан цех, бур кӧзӧд, оланін, мукӧд стрӧйба. Матігӧгӧр сикт-грездсьыс тайӧ овмӧсас зільӧма сё сайӧ морт.
Но СССР киссьӧм бӧрын эндӧма чери кыян овмӧсыс. Валерий Чупров уджавлӧма жӧ рыбколхозас, а сэсся пырӧдчӧма минсельхозлӧн конкурсӧ да кӧртымалӧма угоддьӧсӧ. И йӧзыс локтӧмаӧсь сы дорӧ уджавны. Дерт, медсясӧ олӧмаяс нин, но эмӧсь пӧ и нелямын арӧсаяс. Быдӧнкӧд кырымалӧны сёрнитчӧм, мый серти найӧ и кыйӧны черисӧ овмӧсыслы да тшӧтш и аслыныс сёйны. И налы, дерт, вештӧны удждон.
Валерий Маркелович ты дорас лэптӧма керка, мукӧд стрӧйба, Трусовын восьтӧма вузасянін. Дерт, сы весьтӧ пӧ он ёна озырмы, но ӧд лавкаыс колӧ сикт-грездын олысьяслы.
Печора ковтысын йӧзыс медсясӧ вӧтлысьӧны саридзысь юас пырӧм дона чими, кебӧс да чир бӧрся, а Валерий Чупров кыйӧ сідз шусяна «руд» чери: сир, сын, ёкыш, ком, пелядь, кельчи, мык, ёді да налим.
Чериыс ылыс тыясын и кольӧма. Но сэтчӧдз сӧмын вертолётӧн позьӧ воӧдчыны, а тайӧ, гӧгӧрвоана, зэв дона. Валерий Маркелович казьтылӧ, водзті пӧ сьӧмсӧ эз артавлыны. Ылі тысьыс черисӧ вертолётӧн и самолётӧн нулӧмаӧсь Печораӧ да мукӧд карӧ. Вонас пӧ 180 тоннаӧдз кыйлӧмаӧсь. И талун та мындасӧ позьӧ кыйны. Тыясыс озырӧсь на, но нунысӧ нинӧмӧн.
Валерий Чупров казьтылӧ, кыдзи водзті инавлӧма. Некутшӧм водзӧс пӧ таысь эз вӧв. Аслас машинаӧн разӧдлӧма весиг орчча районъясса да каръясса лавкаясӧ. Быдлаын уна вылӧ сӧмын куим килограммӧн вӧлӧм босьтӧны.
И ӧні сылӧн овмӧссянь ичӧт юяс кузя куим лун кывтӧны пыжъяс, быдын 1.000-1.500 килограмм кыйдӧс. Татшӧм ногӧн вонас петкӧдӧны шӧркодя 30 тонна.
Но кызвын черисӧ иналӧны районас. Сыктывкарса лавкаясын 95-97 прӧчент татшӧм вузӧсыс – бокысь вайӧм. Тшӧкыда позьӧ аддзыны ывлаын вузасьысьясӧс. Ящикъяс вылӧ пес-плакаяс моз тэчӧмаӧсь сир, ёкыш, налим. Водзті татшӧмсӧ иналысьясыс ставсӧ шулӧмаӧсь «войвыв чериӧн», а ӧні пӧ тайӧ – выль «бренд» – «ставыс Чилимдінысь», кӧть эськӧ эм сэні и сэтшӧмыс, коді оз уяв войвыв юясын. Нӧшта на, Чилиысь вайӧм килоысь 600 шайта чими яндысьтӧг иналӧны чилимдінса пыдди, но 1,5 сюрсысь нин. И юркарын вузавлӧны, и весиг пӧ Чилимдінас нуӧны. Ӧд сэні чимитӧгыд некутшӧм гаж оз овлы. Гӧрд чериыд сэтчӧс олысьяслӧн пызан вылас торт пыдди.
Коми минсельхоз вӧзйӧма Валерий Чупровлы котыртны чери кыян-иналан кооператив. Татшӧм «АгроУдора» котыр эм нин Удора районын. Иван Николаевичлӧн висьталӧм серти, кооперативӧ ӧтувтчӧмыс ёна кокньӧдӧ ӧтувъя уджсӧ: черисӧ кыйӧны ӧтияс, а видзӧны, нуӧны да иналӧны мӧдъяс нин. Таысь кындзи кооперативъяс вермасны пырӧдчыны республикаса минсельхозлӧн гранта уна сикас конкурсӧ.
Валерий Чупров ӧнӧдз видзлӧма черисӧ кӧзӧдын. «Развитие сельского хозяйства и регулирование рынков сельскохозяйственной продукции, сырья и продовольствия, развитие рыбохозяйственного комплекса в Республике Коми» госпрограмма серти техника да технология оборудование ньӧбӧм могысь сылы вичмӧма 4 миллион 655 сюрс шайт. Валерий Маркелович ньӧбӧма холодильника автомашина, мотора пыжъяс да торъя холодильникъяс. Ӧні пӧ кокньыдджык нуны черисӧ Чилимдін районса сикт-грездӧ да тшӧтш и Сыктывкарӧ. Переработайтнысӧ сдайтӧ «Путина» компаниялы. И водзӧсыс пӧ «руд» чери иналӧмсьыс эм и кыйысьыслы, и «Путинаыслы». Валерий Чупров сетӧ килосӧ сё шайтысь, а мӧдыс переработайтӧм бӧрас вузалӧ витсёысь нин. И колӧ пасйыны, мый кольӧм восянь юркарса вузасянінъясӧ окотапырысьджык мӧдӧмаӧсь босьтны сир-ёкыштӧ.
Чери кыйӧмыд топыда йитчӧма поводдякӧд. Таво Печора ю дзикӧдз косьмылӧма. Чериыс прамӧя абу и пыралӧма. И кыйсьысьяс дьӧбӧ кольӧмаӧсь.
Но, кыдз тыдовтчӧ, медся ыджыд ускӧттьӧыс браконьеръяссянь.
–Кор чериыс пырӧ юясӧ кульмыны, весьӧпӧран. Кывтан ю кузяыс, а гӧгӧр мотора пыжъяс, пыжъяс. Берегас машинаяс, палаткаысь лагеръяс. Гӧгӧр бипур, чери тыра фляга да пельса. Чайтанныд, татчӧс сикт-грездса олысьяс кыйсьӧны? Россияса быд пельӧсысь, медсясӧ Кировысь, Улыс Новгородысь, весиг Москваысь волӧны! Налы веськодь рӧскодыс. А ӧд колӧ уна сьӧм. Мотора пыжыд, бензиныд и туйыс зэв дона. И немтор накӧд он вӧч. Оланпасъясным сетӧны позянлун тадзи кыйсьыны. Вежсьӧмъяссӧ пыртны вермасны сӧмын вылісянь, но, став сертиыс, сэні оз тэрмасьны тайӧс вӧчны. Содтыны инспектор лыдсӧ абу жӧ позянлуныс. Коді та вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдас? И тадзи ӧд абу сӧмын Комиын, татшӧм серпасыс и мукӧд регионын, – висьталӧ Валерий Чупров.
Водзті батьяс да пӧльяс черитӧ кыйлӧмаӧсь сюмӧд табъя да сёй грузилӧа ас кыӧм ботанӧн. Ёна дӧзьӧритӧмаӧсь кыйсян угоддьӧсӧ. Ваысь лэпталӧм бӧрас косьтылӧмаӧсь вожкаяс вылын. А талун унджыкыс кыйсьӧны Китайысь вайӧм донтӧм ботанӧн. Вӧйтасясны, сэсся лэптасны, черисӧ перъяласны да… шыбитасны гартчӧм ботансӧ. И вӧйтасны выльӧс.
–Таво миян ведомстволы вичмӧдлісны сьӧм весавны ты-юсӧ татшӧм шыблассьыс, – пырӧдчис сёрниӧ Иван Николаевич. – И мый ті чайтанныд? Медым васьыс «вунӧдӧм» ботансӧ лэптыны, колӧ, медым пыжас вӧлі некымын морт, на лыдын и инспектор. Сылы колӧ гижны кыйсян кӧлуйсӧ мырддьӧм йылысь протокол, сэсся нуны ботансӧ складӧ да видзны сэні, кытчӧдз суд оз шу, мый сылӧн кӧзяиныс абу. И та бӧрын гижны угоддьӧсӧ бырӧдӧм йылысь кабала. Теш дай сӧмын!
Валерий Чупров серти, сыӧн кӧртымалӧм тыяс вылас браконьеръяс оз пырны. Да найӧс сэтчӧ оз и лэдзны чери кыйысьясыс. И тӧданныд пӧ, налы оз ков индавны, мый да кыдзи кыйны. Асьныс пӧ мӧдісны вӧйтавны 40-50 миллиметр синма ботанъяс, кӧть позьӧ кыйсьыны и посньыдджык синмаӧн. Но ӧд тадзтӧ пӧ став посньыд черисӧ кыям да мый мӧдам сёйны аски?
Валерий Маркелович нӧшта ӧтчыд казьтыштіс йӧзлӧн горшлун йылысь. Коми да Ненеч кытш костын пӧ эм ты, кытчӧ водзті кӧдздӧдӧм бӧрын медводдза лым кузяыс весиг Архангельскысь волывлӧмаӧсь чери кыйысьяс. Керавлӧмаӧсь йӧрданъяс да кыйсьӧмаӧсь ботанӧн. Вӧла додьясӧн нулӧмаӧсь кыйдӧссӧ. И ставлы тырмывлӧма. Но та йылысь тӧдмалӧмаӧсь орчча муясын олысьяс да уськӧдчӧмаӧсь сэтчӧ. Кыйсьӧмаӧсь 70, сэсся 50 миллиметр синма ботанъясӧн. Кор воӧмаӧсь 18 миллиметрӧдз, гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый чериыс бырӧма. Та бӧрын тыыс дыр на абу «сайкалӧма».
Валерий Чупров дорӧ тшӧкыда волывлӧны чери кыйны радейтысьяс. Водзвыв пӧ звӧнитчӧны, юасьӧны, кор да кӧні позьӧ вуграсьны спиннингӧн. И татшӧмъясыс пӧ оз горшасьны, вӧр-ва вӧсна тӧждысьӧны, весиг чигарка помсӧ некытчӧ оз шыблавны.
Сылӧн овмӧсӧ кежавлӧны и инспекторъяс, но некутшӧм тырмытӧмтор абу казявлӧмаӧсь.
Николай Размыслов.
Газетлӧн локтан номерын чери рӧдмӧдӧм кузя мытшӧдъяс йылысь аслас мӧвпъясӧн юксяс Коми наука шӧринын Биология институтысь ихтиология да гидробиология котырӧн юрнуӧдысь Александр Захаров.