Март 16 лунӧ республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын «гӧгрӧс пызан» сайын чукӧртчылісны учёнӧйяс, велӧдысьяс, экономикаын, социальнӧй юкӧнын, статистикаын, регионса Общественнӧй палатаын, вичкоын уджалысьяс. Сёрниыс вӧлі «Демография» национальнӧй проект збыльмӧдӧм йылысь.
Кыдз юӧртіс республикаса правительствоӧн веськӧдлысьӧс вежысь, удж, занятосьт да йӧзӧс социальнӧя дорйӧм кузя министр Илья Семяшкин, тайӧ проектыслӧн кык медшӧр мог. Ӧти-кӧ, содтыны республикаын кага чужтӧм, а, мӧд-кӧ, кык пӧв чинтыны гӧля олысь лыдсӧ.
Илья Васильевич серти, олӧмас ставыс топыда йитчӧма, тшӧтш и индӧм могъясыс. Мыйла гозъя оз кӧсйыны вайны кагукӧс? Кызвыныс ыстысьӧны, судзсяна олӧм вылӧ пӧ сьӧмыс абу.
Республикаын вит во нин чинӧ пузчужӧм кага лыдыс. Воддза мындасьыс оз кольччыны сӧмын Ухтаын, Кулӧмдін да Княжпогост районъясын. Кольӧм во Комиын чужӧма 7.945 дзолюк, воддза воын серти 7,6 прӧчентӧн этшаджык. Сэк жӧ унджык ань ырыштчӧма чужтыны нёльӧд да унджыкӧд кагаӧс.
Илья Васильевич юӧртіс «гӧгрӧс пызан» сайын пукалысьяслы, мый семьялы «регионса капитал» вылӧ таво видзасны 340 миллион шайт. 111 семья босьтӧма нин сертификатсӧ. 362 нывбаба шыӧдчӧма сёян-юан вылӧ урчитӧм пособиела.
Ассьыныс мӧвпъяс, кыдзи содтыны кага лыд да бурмӧдны йӧзлысь олӧмсӧ, висьтасис и «гӧгрӧс пызан» сайын мукӧд пукалысьыс.
Коми наука шӧринысь демография да соцуправление лабораторияӧн веськӧдлысь Виктор Фаузер кодсюрӧӧс шемӧсмӧдіс.
–Ме эськӧ ёнасӧ эг ошйысь, мый республикаын уна чужӧ медводдза кагаыс. Генетика боксянь бать-мамлӧн, пӧль-пӧчлӧн став тырмытӧмторйыс ясыда петкӧдчӧ буретш медводдза кагаын. Бур, кор чужӧны мӧдӧд, коймӧд, нёльӧд да унджыкӧд ныв-пи, – гӧгӧрвоӧдіс ассьыс мӧвпсӧ Виктор Вильгельмович. – Кор студентъяс таысь чуймӧны, ыста найӧс видзӧдлыны энциклопедияяс. Мир пасьтала нималысь енбиа йӧзыс семьяас вӧлӧмаӧсь буретш коймӧдӧн, нёльӧдӧн да сідз водзӧ.
Лыддя, мый мырдӧн кага чужӧмсӧ содтыны оз позь. И, чайта, государствосянь став тайӧ отсӧгыс чинтас судзсьытӧма олысь лыдсӧ, но оз вермы содтыны кага лыдсӧ. Капитал-пособиенас ми медсясӧ отсалам гӧля олысьяслы, а унджык йӧзыслы некутшӧм кокньӧд оз и вичмы. Медшӧр могыс ӧні – медым чужис кӧть нин воддза мында кага.
–Но ӧд медводдзатӧгыс оз чуж мӧдӧдыс да коймӧдыс, – пырӧдчис сёрниӧ Коми наука шӧринысь Войвывлӧн социальнӧй юкӧнын, экономикаын да энергетикаын тӧжд-мог кузя институтӧн веськӧдлысьӧс вежысь Лариса Попова. – Государствоным 2006, 2007, 2011 воясын ёна нин отсаліс бать-мамлы, медым чужтісны унджык кага. Но семьялы таво вичмӧдны шуӧм отсӧгыс быд боксянь бурджык. Демография боксянь ми «гуынӧсь», ӧнія кӧленаыс этша лыда да. Пасйи эськӧ нӧшта ӧти буртор. Бӧръя кадӧдз государствосянь отсӧгыс вичмыліс сӧмын ичӧт челядя семьяяслы. Ӧні такӧд йитӧдын мӧдісны мӧвпавны и 8-18 арӧсаяс йылысь.
–Судзсьытӧма олӧмыс удж сайын, – лыддьӧ Сыктывкарса госуниверситетын экономика да финансъяс институтысь кафедраса профессор Галина Князева. – Экономиканым, позьӧ шуны, миян абу. Кутшӧм удждон, занятосьт йылысь сідзкӧ позьӧ сёрнитны?! Унджык вотыс мунӧ Москваӧ. Колӧ сӧвмӧдны ичӧт бизнес, мед йӧзыс вермисны нажӧвитчыны. Но том йӧзлӧн видзӧдлас серти, вузасян юкӧнын, кафе-ресторанын да мукӧд нуръясянінын вывті нин уна зільысьыс. А бизнесӧ мукӧд туйвизьсӧ найӧ мыйлакӧ оз аддзыны.
Ӧні уналаын восьталісны пеллет-брикет вӧчан цех. Но сэні зільысьяс оз тӧдны, кытчӧ инавны дась прӧдукциясӧ. И унаӧн нин ӧвтыштчисны таысь. Артмӧ, ичӧт бизнеслы сетісны сьӧм, но сэсся вунӧдісны сы йылысь, а колӧ ӧд водзӧ отсавны, индавны-туйдны-велӧдны.
Кӧсйи эськӧ казьтыштны «Северное сияние» регионъяскостса проект, кодӧс мӧдасны збыльмӧдны Кулӧмдін районын. Сійӧ бур боксянь нин петкӧдліс асьсӧ Архангельск обласьтын. Сэні ӧти сиктын лӧсьӧдісны музей да сы бердын туристъясӧс могмӧдан ичӧт предприятиеяс, кӧні зільӧны матігӧгӧрса сикт-грездын олысьяс.
Татшӧм ногӧн вӧчасны и Кулӧмдін районса Помӧсдін, Вӧльдін, Пожӧг сиктъясын да на гӧгӧрса грездъясын. Проектсӧ збыльмӧдӧ «Серебряная тайга» фонд. Сэтчӧс специалистъяс во сайын нуӧдісны ТОС-ясын водзмӧстчысьяскӧд семинар да чуймисны, сы мында выль мӧвп вӧлӧма налӧн юраныс да. Майын экспертъяс отсаласны лӧсьӧдны проектъяс, кодъяс пиысь бӧръясны куим медбурсӧ. Словакияысь Machaon International котыр Евросоюзлӧн грантъяс весьтӧ куим во чӧж мӧдас отсавны сикт-грездсалы видзны вужвойтырыслысь важ оласногсӧ, традициясӧ, медым наӧн тӧдмасисны туристъяс. А та могысь тайӧ сикт-грездас воссяласны ичӧт предприятиеяс.
Галина Алексеевна казьтыштіс и Елена да Геннадий Тимченкояслӧн благотворительнӧй фондкӧд ёртасьӧм йылысь.
–Ӧні пенсия вылӧ петӧны зэв на збой, сюсь да водзмӧстчысь йӧз, кодъяс ёртасьӧны компьютеркӧд, – висьталіс экономика наукаса доктор. – «Активное поколение» проект серти фондас волӧма Комиысь 40 шыӧдчӧм, и на лыдысь збыльмӧдісны витӧс. Быдӧн вылӧ вичмӧдлісны 150 сюрс шайтӧн. Сідз, «Моя деревня» проект серти фондыс отсаліс пасйыны Удора районса Сёльыб грездлысь 300 во тырӧм.
–Бизнес да ас вылӧ уджалысь лыдыс Комиын чинӧ. Налысь лыдсӧ вермис эськӧ кутшӧмакӧ содтыны «Налог на профессиональный доход» эксперимент, код серти сідз шусяна самозанятосьтын зільысьяслы торйӧн лӧсьӧдӧны вот мынтанногсӧ, – лыддьӧ Комиын предпринимательяслысь право дорйысь уполномоченнӧй Игорь Бобков. – Но миян республика эз веськав кызь регион лыдас, кӧні босьтчасны тайӧ экспериментас. Гашкӧ, гожӧмнас веськалам.
–Важӧнкодь нин ми вӧзйылім Удж кодексӧ пыртны гортсянь уджалӧм йылысь содтӧдъяс, – водзӧ висьталіс Игорь Янович. – Но сэки сыысь ӧвтыштчисны. Талун со коронавирус вӧсна унаӧс ыстӧны зільны гортсяньыс, а та йылысь оланпасъяс абуӧсь. Талун эськӧ сійӧ жӧ челядя мамъяссӧ позис уджӧдны гортаныс.
–Да, бизнеслы абу кокньыд, – пырӧдчис сёрниӧ Коми Общественнӧй палатаын комиссияӧн веськӧдлысь Максим Синякин. – Сёрнитны кӧ сійӧ жӧ пеллет-брикет йывсьыс, тайӧ ломтассӧ зэв ёна виччысьӧны Россияын да тшӧтш и Европаын. Сы вӧсна мый найӧс вӧчам зэв бур вӧрысь. Но омӧль туйяс вӧсна огӧ вермӧй нуны коланаинӧ. Та вӧсна татшӧм предприятиеяссӧ восьталӧны Киров обласьтын.
Кага чужтӧмыс эськӧ содіс, вӧлі кӧ том гозъялӧн бур оланін. Но талунъя ипотека некыдз оз ыззьӧд найӧс мӧвпыштны мӧдӧд да коймӧд кагук йылысь.
–Сӧвет власьт дырйи зэв зумыд вӧлӧма Войвывса экономикаыс, – висьталіс удж, занятосьт да йӧзӧс социальнӧя дорйӧм кузя министрӧс вежысь Александр Хохлов. – Сійӧ кадсяньыс миянлы колис кык буртор. Уджалысьлы вештӧны кык вонас ӧтчыд шойччыны ветлан туйсӧ да отпуск дорас содтӧд сетӧны 16 либӧ 24 лун. Татӧг Войвылысь ставӧн пышъясны. Гӧгӧрвоана, сійӧ жӧ Кировса предприятиеӧн веськӧдлысьлы бурджык, кор мортыс 44 пыдди шойччӧ сӧмын 28 лун.
Лыддя, мый мукӧдлаас уджалан местаяссӧ колӧ восьтыны сӧмын сы вӧсна, медым йӧзыс аддзисны, мый на вӧсна тӧждысьӧны, медым ышӧдны найӧс эскыны бурас. Татшӧм проектсӧ мӧдам збыльмӧдны Емдін районса От гӧраын, Кӧжмудорын да Ильяшорын.
Кага чужтӧмыд абу быд пӧрйӧ судзсяна да озыр олӧм сайын. Сійӧ жӧ Норвегияын, Швейцарияын оз тшыгъявны. Но сэні чужӧ мирас медся этша кага. Сідз шусяна чужан коэффициентыс 1,2.
Россияын ӧні унаӧн оз кӧсйыны уджавны. И весиг оз курыд зелля вӧсна. Ми быдтім сідз шусяна профессиональнӧй уджтӧмалысьясӧс. И чайта, миян ведомстволӧн йӧзлы отсалан программаясыс нӧшта на ыззьӧдӧны йӧзсӧ та вылӧ. Суйӧрсайса ӧткымын странаын йӧзыслы мынтӧны нин сьӧм, медым пукалісны гортас, быдтісны челядьӧс да эз дӧзмӧдчыны государствоыслы. Регыд и ми воам сэтчӧдз.
–А, гашкӧ, оз и ков та мында кокньӧд-пособиеыс? Гашкӧ, бурджык йӧзыслы 10-30 прӧчент содтыны удждонсӧ? – вӧзйис вежа бать Максим (Стыров). – Ӧд весиг ӧткымын государственнӧй предприятиеӧн веськӧдлысьлӧн удждоныс радӧвӧйыслӧн серти 16-17 пӧв унджык. Ёна торъялӧ и пенсия.
Чайта, медся омӧльторйыс сыын, мый йӧзыслӧн абу ӧтувъя могыс, туйвизьыс. Кор вит морт сёян-юантӧг веськалӧны сьӧд вӧр шӧрӧ, найӧ отсасьӧны ӧта-мӧдныслы, кыскӧны ас выланыс, оз кӧ вермы кодкӧ муннысӧ. И тадз ставӧн спаситчӧны. А кор найӧ витнанныс пукалӧны озыр дачаын да нуръясьӧны пражитӧм яйӧн, кутшӧм вермас налӧн лоны ӧтувъя тӧжд-мог.
Унаӧн асьныс мыжаӧсь гӧль олӧмсьыс, лэдзчысьӧмаӧсь юӧмӧ да. Татшӧмыс чужтас кагасӧ да сетас детдомӧ. Колӧ, медым дзолюкыс чужис эз бать-мамыслы пособие ради, а ӧта-мӧднысӧ налӧн радейтӧм помысь.
Ми тані сёрнитам демография, кага лыд содӧм йылысь, а тайӧ часнас республикаса больничаясын 4 чужтӧм на мортӧс мамъясыс виисны ас пытшканыс.
«Гӧгрӧс пызан» сайын пукалысьяскӧд скайп пыр сёрнитіс и Емдін районысь занятосьт шӧринӧн веськӧдлысь Наталья Азизова.
–Миян районын 213 уджтӧмалысь, а удж вылӧ корсьӧны 316 мортӧс, – юӧртіс Наталья Владимировна. – Но став уджалан местаыс Зӧвсьӧртын, Микуньын, Айкатылаын. Вӧвлӧм лесопунктъяслӧн посёлокъясын, сикт-грездын, кӧні водзті вӧліны совхоз отделениеяс, инасьны некытчӧ. Медым сэтысь йӧзыс дзикӧдз эз пышйыны, колӧ лӧсьӧдавны кӧть нин кутшӧмкӧ ичӧтик предприятие-котыръяс.
Китайысь мудер Конфуций шулӧма: кӧсъян кӧ мортсӧ вердны ӧтчыд, сет сылы чери. А кӧсъян кӧ, медым сійӧ нэм чӧжыс вӧлі пӧт, велӧд кыйны черисӧ.
Миян олӧмын и збыльысь ставыс топыда йитчӧма. Казьтышта ӧти шмонь. Мыйла пӧ юан курыд зеллясӧ? Да олӧмыс сэтшӧм… А мыйла олӧмыс сэтшӧм? Да дучка-юа…
Николай Размыслов.