Кӧин-ошкыд вельмис…
Бӧръя кадӧ кӧин-ош йылысь телевидение-радио пыр юӧръяс лунысь-лун повзьӧдлӧны республикаса олысьясӧс. То кутшӧмкӧ сиктысь ли грездысь кӧинъяс косявлӧмаӧсь понйӧс, сӧмын бӧжсӧ пӧ кольӧмаӧсь, то кӧнкӧ пӧ неылын шӧйтӧ ош. Сыктывкарын нин кардиошӧрин, мелькомбинат да весиг Куслытӧм би дорысь кодкӧ аддзылӧма «кӧинӧс». Ӧтуввезйын йӧзӧдӧны и видео, кӧні туй кузя либӧ керкаяс костӧд котралӧны вӧрса руд шышъяс.
А збыль-ӧ тайӧ кӧинъяс? Мыйла вӧрса звер вельмӧма, оз нин пов мортысь да номсасьӧ понъясӧн? Кыдзи таысь видзчысьны? Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ февраль 17 лунӧ республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын «веськыд йитӧда» телефон пыр сёрни нуӧдігӧн вочавидзисны республикаса вӧр-ва видзан министерствоысь, вӧралысьяслӧн да чери кыйысьяслӧн котырысь специалистъяс.
На дорӧ шыӧдчыліс Койгорт районысь Койдін посёлокса администрацияӧн веськӧдлысь Леонид Черничкин. Сійӧ юӧртіс, мый налӧн районын кӧинъяс дзикӧдз вельмӧмаӧсь, быд вой волывлӧны олан керкаяс дорӧ. Уськӧдчылӧма ӧти звер и сылӧн пон вылӧ, курччалӧма, но, тыдалӧ, выныс абуджык тырмӧма. Ыджыд понйыс да, кӧинтӧ вӧтлӧма, но мӧд лунас дойяссьыс кувсьӧма.
Леонид Черничкин дӧжнасис и, мый посёлокын кӧинӧс лыйны оз позь. Колӧ пӧ шыӧдчыны полицияӧ, мукӧд службаӧ. А вӧрса шышыд ӧд оз мӧд виччысьны, кор некымын дас километр сайысь воасны ружьеа йӧз да лыясны сійӧс. Со и корис посёлокса администрацияӧн веськӧдлысь та боксянь отсӧг. Нӧшта вӧзйис ыстыны ыджыд опыта специалистӧс, коді эськӧ велӧдіс районса вӧралысьясӧс тышкасьны кӧинъяскӧд.
Кыдз висьталіс минприродыысь отделса консультант Владимир Турьев, ӧні найӧ помалӧны тӧвнас звер-пӧткаӧс арталан удж. Кӧиныс пӧ абу уна да, майшасьны нинӧмла. Татшӧм жӧ пӧ серпасыс орчча Архангельск обласьтын, Карелияын, Из сайын. Инта, Усинск, Вуктыл да Печора гӧгӧрын ни ӧти кӧинӧс абу казялӧмаӧсь. Медуна татшӧмыс Чилимдін, Изьва, Удора да республикаса лунвыв районъясын. Ылӧсас пӧ 1.200 лов. Казьтыштіс, 1990-ӧд воясын пӧ налӧн лыдыс содлӧма кык сюрсӧдз.
–Коми наука шӧринысь Биология институтса учёнӧйяслӧн видзӧдлас серти, тырмымӧн, мед республикаын вӧлі 600-700 кӧин, – висьталіс Владимир Иванович. – Медым кутчысьны та мындаас, куим воӧн быд во колӧ лыйны 200 кымын лов. 2006-2008 воясӧ бырӧдлӧмаӧсь 600 зверӧс. Сэки весиг самолётсянь лыйлӧмаӧсь 100 сайӧ кӧинӧс. Водзті вӧдитчӧмаӧсь и быдсикас пагӧданторнас. Ӧні лёк зеллянад звертӧ бырӧдны оз позь. Минприродылӧн приказ серти позьӧ кыйсьыны капканӧн да лыйлыны снегоходсянь.
–Кӧин-ош кыйӧмысь кызь сюрс шайт – тайӧ зэв бур сьӧм, та мындаыс вештас вӧралӧм вылӧ рӧскодсӧ, – лыддьӧ Владимир Турьев. – Республикаса юралысь Сергей Гапликов таво премияяс мынтӧм вылӧ шуӧма вичмӧдны сизим миллион шайт.
Минприродыысь отделӧн веськӧдлысь Анатолий Павловлӧн висьталӧм серти, кӧин-ош тшӧкыдджыка мӧдісны петавлыны вӧрысь, ӧти-кӧ, сёян тырмытӧм вӧсна. А, мӧд-кӧ, таын мыжа и ачыс мортыс. Кар-сикт гӧгӧрын зэв уна шыбласыс да.
Кӧинъяссӧ пӧ ӧні позьӧ юкны кык пельӧ. Ӧтияс, кыдзи и налӧн важ «кӧленаясыс», олӧны ылі вӧрын да морт оланін дорӧ оз матыстчыны. Мӧдъяс лоӧмаӧсь сідз шусяна синантропнӧй пемӧсъясӧн. Мӧд ногӧн кӧ, морткӧд орччӧн олысьясӧн, кыдзи и гулю, рака да крыса. Шуам, ӧти кӧин гӧгӧрвоас, мый йӧра бӧрся толаӧд вӧтлысьӧм дорысь кокньыдджык судзӧдны чеп йылын пукалысь «яй». И велӧдас татшӧм ногӧн «кыйсьыны» ассьыс пиянсӧ. Медводдзасяньыс кӧ лыйисны татшӧм мудер кӧинсӧ, и мукӧдыс эськӧ эз кужны усьласьны понъяс вылад. Тадз жӧ веляммӧ ош. Казялас кӧ сиктдорса шыблас чукӧрысь шогмана сёянтор либӧ дача градйӧрысь чӧскыд вотӧс, недыр
мысти вайӧдас сэтчӧ пиянсӧ да велӧдас тадзи перйыны кынӧмпӧт.
Анатолий Алексеевич пасйис, мый кӧинъясӧс дзикӧдз бырӧдны оз позь, но колӧ вӧчны ставсӧ, медым вӧрса звер поліс мортысь.
–Таво нин вӧралысьяс кыйисны 30 сайӧ кӧинӧс, – пырӧдчис сёрниӧ вӧралысьяслӧн да чери кыйысьяслӧн республикаса котырӧн веськӧдлысьӧс вежысь Дмитрий Дробато. – На лыдысь квайтсӧ – минприродылӧн приказ серти. Неважӧн на Сыктывдін районса Кӧмъяр посёлокӧ волісны бокысь специалистъяс да кыйисны сизим кӧинӧс. Кольӧм вежонӧ бара шедӧма вит лов. Верстьӧ ай кӧинӧс лыйӧмаӧсь юркарса шыблас полигон дорын, куимӧс Княжпогост да ӧтиӧс Койгорт районъясын.
Таво вылӧ Комиын сетӧмаӧсь кӧинӧс лыйны 200 сайӧ путёвка налы, кодъяс кыйӧны и мукӧд звер-пӧткасӧ. Налы позьӧ кыйны кӧинсӧ февраль 28 лунӧдз, вӧралан кад помасьтӧдз. Во гӧгӧр позьӧ лыйлыны кӧинъясӧс минприродылӧн приказ серти. Но татшӧм позянлуныс лоас сӧмын вӧралан овмӧсысь да опыта кыйсьысьяскӧд торъя сёрнитчӧм серти.
Дмитрий Сергеевич майшасьӧ, регионын пӧ ыджыд опыта профессионалыс, кодъяс сяммӧны кыйны кӧинсӧ, лыда.
–Томъясӧс вермисны эськӧ велӧдны олӧма вӧралысьяс, – висьталӧ Дмитрий Дробато. – Менам тӧд вылын эмӧсь нин том йӧз, кодъяс дасьӧсь кӧть талун мунны сійӧ жӧ Койгорт районас. Аскӧдныс найӧ ваясны гӧрд лестукъяса некымын километр кузьта гез. Но и сэтчӧс вӧралысьясыслы колӧ водзвыв туявны кӧинъяссӧ, аддзыны налысь узьланінсӧ, медым гӧрд лестукъяса гезсӧ нюжӧдӧмыс эз ло весьшӧрӧ.
Кор кыла, мый кӧнкӧ кӧинъяс сёйӧмаӧсь вит понйӧс, юрӧ пыр и воӧ мӧвп, мый йӧзыс асланыс веськодьлун вӧсна воштісны нёль кока отсасьысьяссӧ. Тӧдса кӧ нин, мый матігӧгӧрас шӧйтӧны кӧинъяс, мыйла оз позь йӧртны-дзебны понсӧ гидӧ либӧ веранда вылӧ?
Сёрнитны кӧ ошъяс йылысь, найӧс лыйлӧм йылысь приказсӧ мӧдасны кырымавны сӧмын сэк, кор вӧрса кӧзяиныс вермас лёктор вӧчны мортлы. Сідз, февраль 12 лунӧ Ухта бердса «Еджыд ӧшмӧс» ООО-лӧн вӧралан овмӧсын мӧдӧма шӧйтны ош. Ачыс садьмӧма али вӧр пӧрӧдысьяс шызьӧдӧмаӧсь, некод оз тӧд, но сійӧ жӧ лунас Микайлӧтӧ лыйӧмаӧсь.
Дмитрий Дробато серамсорӧн казьтыштіс и карса «кӧинъяслӧн» шӧйтӧм йылысь видео.
–Менам суседлӧн понйыс ыджыд да руд, дзик кӧин кодь. Ме пыр сійӧс ӧлӧда, мися, некытчӧ эн лэдз, лыясны, – висьталӧ Дмитрий Сергеевич. – Гӧгӧрвоны, пон али кӧин, вермасны сӧмын экспертъяс зверлысь кусӧ видлалӧм бӧрын. Да и восьлас сертиыс опыта вӧралысьыд гӧгӧрвоас, мыйсяма пемӧс.
Кольӧмвося зэра гожӧмыс морт оланінлань вӧтлӧма и кыньясӧс. Тундраын бырӧма шыр, и кыньяс локтӧмаӧсь «кыйсьыны» Воркута карса уличаяс вылын шыблас контейнеръяс дорӧ. Карса администрация абу на шуӧма лыйлыны-бырӧдны кыньяссӧ. А медым насянь некодлы эз вудж бешенство висьӧм, кыньяслы шыблалӧны вакцинаа сёян.
«Веськыд йитӧда» телефон пыр сёрнитысь специалистъяс вӧчисны кывкӧртӧд: кӧинъяс, ошъяс да кыньяс асьныс вешъясны кар-сикт дорысь, оз кӧ кутны вермыны судзӧдны сэні кынӧмпӧт.
Бӧръявыв юалі экспертъяслысь, кымынысь миян республикаын кӧин-ош уськӧдчыліс морт вылӧ?
Кыдз висьталіс Владимир Иванович, сылӧн уджыс нелямын сайӧ во нин йитчӧма вӧр-вакӧд. Тайӧ каднас пӧ Комиын ошъяс кувтӧдзыс дойдалӧмаӧсь куим мортӧс. И быд пӧрйӧ таысь мыжа вӧлӧма ачыс мортыс. Ош уськӧдчас, ті кӧ матыстчанныд сылӧн сёянінӧ, веськаланныд ошпиян да мам костас либӧ лыянныд сылы да ранитанныд. Кольӧм во ошъяс тшыгъялӧмаӧсь, но та вылӧ видзӧдтӧг морт вылӧ налӧн уськӧдчӧм йылысь минприродыӧ некутшӧм юӧр абу волӧма.
А кӧин пӧ ни ӧтчыдысь абу уськӧдчылӧма морт вылад. Бӧръяысьсӧ татшӧм неминучаыс вӧлӧма 1950 воын Киров обласьтын. Весиг ранитчӧм кӧин пӧ пышйӧ-сайӧдчӧ йӧзысь.
А кыдз нӧ, мися, гӧгӧрвоны Удора районса Ёдва посёлокын шуштӧм лоӧмторсӧ?
Казьтыштам, кольӧм во август 4 лунӧ сэні вошӧма вӧлі дас нёль арӧса нывка. Рытнас мунӧма вузасянінӧ, а сёрӧнджык сылысь шойсӧ аддзӧмаӧсь шыблас чукӧр дорысь. Йӧзыс чайтӧмаӧсь, нывкасӧ пӧ курччалӧма кутшӧмкӧ звер, став сертиыс – кӧин. Минприроды сэк пыр жӧ йӧзӧдіс дас кӧинӧс да куим ошкӧс лыйӧм йылысь приказ.
Следствие панӧма «халатносьт» кузя уголовнӧй делӧ. Недыр мысти нин посёлоксяньыс неылын лыйӧмаӧсь кӧинӧс. Шойсӧ ыстӧмаӧсь экспертиза вылӧ. Кывкӧртӧдсӧ абу на вӧчӧмаӧсь, туясьӧны на пӧ.
Но ыджыд опыта вӧралысь-экспертъяс пасйисны, мый Ёдваын неминуча кузя уна на гӧгӧрвотӧмторйыс. Абу ясыд, кыдзи вӧчӧмаӧсь сідз шусяна генетика кузя экспертизасӧ. Пинь туй да дуль сертиыс пӧ позьӧ нин вӧлі тӧдмавны, коді уськӧдчис нывка вылас. И мыждыны пӧ таысь кӧинӧс водз на.
Сэк жӧ кольӧм во понъяс курччалӧмаӧсь республикаын куим сюрс мортӧс.
Николай Размыслов.