Кольӧм нэмын 60-ӧд воясӧ республикаын быдлунъя олӧмыс тӧдчымӧн вежсис — ӧти бӧрся мӧд керка-патераясӧ «овмӧдчалiсны» серпаскудъяс. Телеэкранъяс сэки лӧзъюгыдӧсь вӧлiны, сэсся лоины уна рӧмаӧсь.
Такӧд ӧттшӧтш миян олӧмын позтысис серпаскуд дорӧ чорыд йитӧд, абу кӧ нин аслыспӧлӧс дом. Збыльысь ӧд, миян пиысь унаӧн оз нин вермыны овны телевидениетӧг, серпаскудсӧ чуткӧны водз асывсяньыс, уна каналысь ӧні позьӧ бӧрйыны став коланасӧ да.
Но бурторйысь кындзи бӧръя воясас зэв ясыда кутiс тыдавны и насянь воысь уна аслыспӧлӧс нелючки, тырмытӧмтор.
Вайӧдам татчӧ Альберт Ванеевлысь ӧти кывбур. Окота пасйыны, мый миян нималана кывбуралысьным олӧм помланьыс гижис ас дорас кыскана уна кывбур, кытысь тыдалӧ талунъя олӧмсӧ садь юрӧн донъялӧм. Лыддьӧй:
Аски мый миян юр вылӧ усяс?
Лоас Выль воыс югыд ли сьӧд?
Кодыр юралысьяс абу сюсьӧсь,
Водзвыв некодi нинӧм оз тӧд.
Кывкӧртӧдыс ясыд: мыйӧн телевидениеӧн веськӧдлысьяс «вердасны» миянӧс, сiйӧс и «сёям». Дерт, тайӧ медводз инмӧ Россияын медшӧр каналъяслы, кодъяслысь уджтасъяссӧ позьӧ повтӧма нимтыны долбокудйӧн. Тайӧс унаӧн нин ас кучикнас кылӧны, ӧд татшӧм кудйыс ас водзас кутӧ кык мог — медводз ылӧдлыны видзӧдысьясӧс олӧмас ёсь мытшӧд-гӧрӧдъясысь, сэсся дурмӧдны быдсяма телешоунас, ворсӧмнас, конкурснас, сенсация йылысь помасьлытӧм мойднас. Мӧд могыс политикалы инмӧ. Телевидение пыр оз петкӧдлыны Россияын ёсь гӧрӧдъяссӧ, сэк жӧ вывтi уна юӧрыс да сёрниыс мудор сайын мытшӧд-падмӧг йылысь. Мед тӧдiм, мый сэнi, ок, абу ставыс лючки-бур.
Дӧнзисны нин сэтшӧм кывъяс, кыдзи брекзит, импичмент, виж жилетъяс, Трамп, Украина, Сирия… Торйӧн нин «пожналӧны» орчча Украинаӧс, политикъяс рытывбыд да войбыд вид-чӧны-вензьӧны, торйӧн нин мӧд телеканалсаяс.
Сӧмын тай олӧмыс матӧ быд лун сюйсьӧ тайӧ шыльыда лӧсьӧдӧм балаас — ыджыд канмуаным ӧтторъя мыйкӧ киссьӧ, сотчӧ, вӧйӧ, усьӧ, тшӧкыда овлӧ быдсяма неминучаыс. Сӧмын на йылысь паськыдасӧ оз сёрнитны, зільӧны ӧдйӧджык ву-нӧдны. Сідз, кольӧм во Сибырын гожӧмбыд сотчис вӧр, но та йылысь ыджыд сёрниыс эз вӧв.
А кутшӧм серпасыс миян Коми Республикаын? ӧти буртор тыдалӧ ясыда: «Юрган» да «Коми гор» Россияын индӧм ӧтувъя нырвизьӧ оз на пырны, найӧ пӧртӧны олӧмӧ миян дiнмукӧд, республикакӧд йитчӧм могъяс. Та понда ми ассьыным телеуджтасъяссӧ видзӧдам окотапырысь, политинформацияыс сэнi абу уна да. Кызвыннас «Коми гор» да «Юрган» пыр тӧдмалам республикаса выльторъяс.
Но телевидениеӧн веськӧдлысьяслӧн «пожна-лӧмыс» век жӧ тӧдчӧ. Татчӧ вайӧдам ӧтитор: орчча обласьтын ёг чукӧртанiн лӧсьӧдӧм вӧсна вен-тыш йылысь некутшӧм юӧр ни репортаж эз вӧвлы. Дерт, кодкӧ пуктылӧ татшӧм тассӧ журналистъяс водзӧ, оз кӧ нин кӧртвомав.
А кутшӧмӧсь нӧ миян телевидениеын коми кывъя уджтасъясыс? Лӧсялӧны-ӧ йӧзлӧн корӧмъ-яслы, ӧнiя кадлы? Кыв шутӧг, аттьӧ позьӧ нин шуны сыысь, мый бӧръя гудыр кадас найӧ эз тупкысьны, эз бырны. Медся дыр нин комиӧн юргӧ «Коми гор» телерадиокомпания. Перестройка кадӧ коми уджтаслӧн лыдыс вель ёна содлiс, эфирӧ петан кадсьыс вӧлi босьтӧ матӧ джынсӧ. Но сэсся XXI нэмын нин Россия Федерация шӧринсянь республикаса телевидениелысь эфир кадсӧ тӧдчымӧн чинтiсны, ӧд дзоньнас мӧд каналыс кольӧма Россия шӧринлӧн эмбурӧн. Та вӧсна и роч, и коми кывъя уджтасыс лои зэв этша: тайӧ «Вести-Коми», субӧта-вежалунъясӧ кывкӧрталана передачаяс (ставыс рочӧн). Комиӧн кольӧма сӧмын кык уджтас — 15 минута «Вести-Коми» выльторъяс да «Ас му вылын». Выльторъясӧн тӧдмӧдан уджтасас став репортажас сёрнисӧ сетӧны рочӧн, оз нин нинӧм комиӧдны. Таысь шогӧдӧ: артмӧ, комиӧн сёрнитысьыс республикаын сӧмын некымын тележурналист и кольӧма.
Сэсся ӧнi тайӧ кык коми уджтассӧ позьӧ ви-дзӧдны сӧмын асывнас, 9 чассянь. Петавлӧ эськӧ асывнас и «Финно-угорский мир» уджтас, но сiйӧ юргӧ мыйлакӧ век рочӧн.
Телевидениеын уджалысьяс шулывлӧны, позьӧ пӧ став коми уджтассӧ видзӧдны и ӧтуввез пыр, кор пӧ кӧсъян. Но тайӧ оз бырӧд ӧти юалӧм: а мыйла рочӧн дасьтан уджтасъяссӧ позьӧ кокниа видзӧдны рытнас да шойччан лунӧ? Артмӧ, быттьӧ коми йӧзлы рытнас оз нин ков видзӧдны-кывзыны чужан кывъя уджтас, концерт да кино. Сӧвет кадӧ тай вӧлi татшӧм позянлуныс, вӧлi весиг «Рытъя аддзысьлӧмъяс» уджтас, кодӧс кужӧмӧн нуӧдліс тележурналист Галина Маркова.
Чӧвтлам синнымӧс «Юрган» телерадиокомпания вылӧ. Тайӧ каналыслы сьӧмыс воӧ Коми Республикаса кудйысь да, Россия Федерациялӧн кузь киыс миянӧдз оз на судз.
2001 воын «Юрган» телеканалсӧ подулалысьяс коми кывъя уджтасъяс дасьтӧмсӧ первойсяньыс пуктылiсны рочӧн юрганаяс дорысь улынджык тшупӧдӧ. Лыдпасъясыс татшӧмӧсь: коми кывъя петасъяслӧн кадыс став уджтас лыдас 25-30 прӧчентысь абу унджык. Татшӧм ногӧн, ми вермам нимкодясьны сӧмын некымын уджтасӧн, тайӧ 10-15 минута «Талун», «Вочакыв» да «Миян йӧз», «Юрган» да ми. Со и ставыс. Дерт, овлӧны концертъяс, документа кинояс да с.в., сӧмын шочиника. «Юрган» каналсалӧн бӧръя бур воськолӧн вӧлi выль коми сьыланкывъяслысь «Василей» гаж петкӧдлӧм. Став коми войтырыс нимкодя видзӧдӧмаӧсь.
Такӧд тшӧтш роч кывъя уджтасыс некымын пӧв унджык, тырмымӧн синтӧ сюйлыны газетъ-ясын йӧзӧдан телеуджтасӧ. Та йылысь ми гижлiм Алексей Рассыхаевкӧд торъя статья (Коми «Юрган», кодлы юрган? ӧӧ Арт. 2016. 2 №. 178-182 л.б.). Кольӧм каднас серпасыс ёнасӧ эз вежсьы. Дась-тӧмаӧсь сӧмын «Финноугория» выль уджтас, вӧчӧмаӧсь «Финно-угорский мир» дорӧ 10-12 минута клон, нуӧдӧны уджтассӧ мыйлакӧ рочӧн жӧ.
А коми кывъя мукӧд уджтасыс кутшӧм? «Талун» уджтас сетӧ видзӧдысьяслы республикаын лоӧмторъяс кузя ӧтувъя серпас. Синмӧ шыбитчӧ роч «Время новостей» да коми кывъя «Талун» уджтасъяслӧн ӧткодьлуныс, унджык петасыс торъялӧ сӧмын нуӧдысьяслӧн кывйӧн, став репортажыс дзик ӧткодь. А ӧд «Талуныс» юргӧ коми йӧзлы, вужвойтырлы, кодъяс асвежӧртӧмнас, культуранас, психологиянас торъялӧны мукӧд кывъя йӧзысь. Коми кывъя став уджтасыс дженьыд када, 15 минутысь абу кузьджыкӧсь. «Вочакыв» видзӧдiгӧн унаӧн казялӧмаӧсь, мый сылы сетӧма зэв ичӧт пельӧс, кытчӧ тӧрӧны сӧмын кыкӧн – Пивкин ӧльӧксан нуӧдысьыс да сылӧн гӧсьтыс. Унджык йӧза вензяна-сёрнитана (ток-шоу сяма) некутшӧм уджтас абу.
Зэв гежӧда овлӧны и шылада концерт, кывбур лыддьӧм да с.в. Колӧны тшӧтш коми сериалъяс, выль документа да ворсана фильмъяс, спектакльяс, концертъяс. Дерт, талунъя серпассьыс тшӧтш гажтӧм босьтӧ, торйӧн нин тӧдӧмӧн, мый коми журналистъяс эськӧ кокниа вермисны коми уджтасъяссӧ вӧчны, ковтӧм рочасьӧмсьыс ӧтдорт-чыны. Сэтшӧма кӧ нин кӧсйӧны ставсӧ рочӧн юӧртны, позьӧ ӧд пыртны титръяс, кыдзи вӧчӧны Удмуртияысь, Мордовияысь, Карелияысь телеуджъёртъясыс. Но мыйлакӧ «Юрганын» да «Коми горын» таӧ оз босьтчыны. Мый торкӧ? Мукӧд муясын серпасыс ёна бурджык: шуам, Финляндияын швед кывъя телевидениеыс ёна вынаджык, кӧть шведыс сэні став олысь пиас сӧмын 6 прӧчент (300.000 сюрс гӧгӧр морт). Сэнi жӧ быд лун вой шӧр кадӧ петӧ саам кывйӧн сёрнитысь сӧмын 2.000 мортлы 15 минута торъя уджтас.
Кыдзи аддзам, «Юрганын» уджалысьяслы водзӧ сӧвмыны уджас позьӧ и колӧ, дерт, выль позянлунъяс корсян туйын.
Некымынтор пасъям телеуджтасъясын коми кывйӧн вӧдитчӧм йылысь. Та йылысь унаысь нин гижлi, торйӧн нин коми кыввор ӧтдортӧм йылысь: шуам кӧть, Чери кыйысьлӧн лунӧ нуӧдiсны поплавока удочкаӧн чери кыйӧм кузя ордйысьӧм, Сёрнитчӧм серти, дзоньталасны таво школалысь крыша («Талун»). Унаысь вынсьӧдӧм нин коми улича ним пыдди шуасны важ моз: Сыктывкарын Сысольскӧй шоссе вылын олысьяс важӧн нин виччысьӧны, кор налӧн микрорайонын воссяс бурдӧдчан амбулатория.
Талун журналистъяслы кывсӧ бурмӧдны ёна кокниджык, ӧд став коми кывкудсӧ пыртӧма ӧтуввезйӧ да наӧн зэв ӧдйӧ позьӧ вӧдитчыны компьютер пыр, оз нин ков лукйысьны кыз небӧгъ-ясын. Сӧмын вӧдитчӧны-ӧ?
Нӧшта ёнджыка пельтӧ вундӧ коми грамматикалысь индӧдъяс торкалӧм. Абу ӧд гусятор: выльторъяс юӧртан тележурналистъяс зэв тэрмасьӧмӧн унатор комиӧдӧны роч кывйысь, тшӧкыда пыдi-сянь мӧвпышттӧг. Та понда налӧн уна сёрникузя абу коми руа, шуам кӧть, лыдакывъяс бӧрын эмакывсӧ дзик лӧсявтӧма пуктывлӧны уна лыдӧ: Дзоньнас пенсияяс содасны 68.447 льготникъяслӧн («Талун»).
Сiдзи и казялан асалан вежлӧгӧн вывтiасьӧм (театрлӧн касса, университетлӧн ректор, вылын, вылӧ кывбӧрӧн печласьӧм (уджавны почта вылын, уджавны повесьт вылын, Ми ставсӧ вӧчам сынӧд вылын (акробатъяс йылысь сюжетысь) («Талун»). Бӧръя сёрникузяас лӧсялӧ эськӧ зэв дженьыд ывлаын кыв.
Мыйлакӧ журналистъяс дзикӧдз дугӧдчисны пыртны сёрниас мӧд колян кад, сы пыдди век гижӧны ӧти колян кадын: Середалы паныда войӧ Ухта карын Кӧрт туй улича вылын виччысьтӧг ыпнитiс да сотчис «Газель» автобус. Коми мортыд эськӧ шуис «ыпнитӧма да сотчӧма». Неминучасӧ ӧд журналистыс ас синнас эз аддзывлы.
Телевидениеӧ воӧны том йӧз, кодъяс, тыдалӧ, оз аддзыны коми да роч кыв костын торъялӧмсӧ, та вӧсна зэв тшӧкыда вӧчӧны рочысь мисьтӧминик калька, шуам, Сувтлам реклама вылӧ, Кольччӧй миянкӧд, Аски лунвыв районъясын усяс неыджыд лым… Некор на олӧма коми йӧзлысь ме эг кывлы ни неыджыд лым, ни ыджыд лым кывтэчассӧ, тайӧ артмӧма рочысь мускыльтӧм небольшой снег кывтэчасысь. Век коми мортыд шулiс аски лымъялыштас, лым усьыштас либӧ лым петалас. Татшӧмторсӧ подулалӧм могысь позяс вайӧдны зэв уна видлӧг. Но та йылысь, чайта, колӧ сёрнитны торйӧн.
* * *
Бур, мый миян чужан республикасянь да юркарсянь серпаскудъяс пыр разалӧны коми кывъя телеуджтасъяс. Но миянлы абу веськодь, мыйӧн «вердӧны» да кутшӧм кывйӧн сёрнитӧны журналистъяс. Окота лача кутны бурланьӧ вежсьӧмъяс вылӧ, телекомпанияясас ӧд велӧдчӧм коми йӧз уджалӧны. Мед эськӧ найӧ асьныс эз кольны асланыс удж дорӧ веськодьӧн.
Цыпанов Йӧлгинь.