Кольӧм войнаяс дырйи салдатъяс казялӧмаӧсь, ӧтилаӧ пӧ снарядыд кыкысь оз инмыв. Та вӧсна смела позьӧ сайӧдчыны взорвитчӧмысь артмӧм гуас.
Быд тӧлысь Комиын телефон пыр ылӧдчысьяслы ылӧсас нелямын морт вуджӧдӧны 9-10 миллион шайт.
Кыдз шуласны, быд утюгсянь нин та йылысь дӧжналӧны. «Коми му» газетын та йылысь тайӧ менам кӧкъямысӧд гижӧд нин. Миянысь ӧтдор и мукӧд газет, телевидение-радио, ӧтуввез быд лун йӧзӧдӧны татшӧм юӧрсӧ, полицияса сотрудникъяс профилактика могысь кытшлалӧны патераяс, подъездын ӧшалӧны ӧлӧдана листовкаяс.
Но, кыдз шуласны, уналы юраныс кӧть майӧг ёсьты. Звӧнитӧ «банкысь безопасносьт службаса уджалысь», «право дорйысь сотрудник», и мортыс вунӧдӧ став ӧлӧдӧмсӧ, котӧртӧ банкӧ, босьтӧ сьӧм да вуджӧдӧ «гусялӧмысь доръян тшӧт» вылӧ. А збыльвылас, ылӧдчысь зептӧ. И мый шемӧсмӧдӧ, унаӧс бӧбйӧдлӧны мӧдысь дай коймӧдысь…
Кыдзи талун миянӧс ылӧдлӧны, да кутшӧм ногӧн таысь видзчысьны? Кор нин йӧзыс мӧдасны гӧгӧрвоны, мый найӧс яндысьтӧг бӧбйӧдлӧны?
Та йылысь вӧлі сёрни республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын.
Сыктывкарын УМВД-са уголовнӧй розыск юкӧнысь юӧр да телекоммуникация отсӧгӧн вӧчӧм мыж туялан отделениеысь старшӧй оперуполномоченнӧй Алексей Трефилов:
–Юркарын неважӧн полицияӧ шыӧдчис 29 арӧса мужичӧй. Сійӧ кыкысь ӧтуввез пыр нажӧвитчӧма «биржаын» и кыкнанысяс воштӧма уна сьӧм. Недыр мысти звӧнитӧма «юрист» да кӧсйысьӧма перйыны вошӧм инвестициясӧ. Но та могысь пӧ колӧ «специалистъяслы» мынтыны 450 сюрс шайт, сэсся нӧшта корӧмаӧсь вуджӧдны «ылӧдчысьясысь доръян тшӧт» вылӧ миллион.
Мужичӧйыд тӧдтӧм «юристлы» ыстӧма 800 сюрсысь унджык шайт. Нӧшта кӧсйӧма босьтны банкысь кредит, но сэтчӧс уджалысьяс ӧлӧдӧмаӧсь да тшӧктӧмаӧсь шыӧдчыны полицияӧ.
Сыктывкарын жӧ киберпреступникъяс кыкысь бӧбйӧдлӧмаӧсь 77 арӧса нывбабаӧс. Таӧдз сійӧ «инвестицияӧн» воштӧма уна сьӧм. Недыр мысти звӧнитӧма «биржаса сотрудник» да 23 сюрс шайтысь кӧсйысьӧма перйыны воштӧмасӧ. Та бӧрын корӧма нӧшта содтӧд, но нывбабаыд бӧръявыв гӧгӧрвоӧма жӧ, мый сёрнитӧ ылӧдчыськӧд.
Олӧма нӧшта ӧти нывбаба воштӧма уна сьӧм. Сылы тшӧтш кӧсйысьӧмаӧсь косӧдны воштӧмасӧ, но та могысь колӧ пӧ уджыштны. Аньыд некымын лун ветлӧдлӧма республикаса районъясті, чукӧртӧма вермытӧмаяслысь, олӧма йӧзлысь сьӧм да банкомат пыр ыстӧма индӧм тшӧт вылӧ.
Ӧти мужичӧй кык тӧлысь сёрнитӧма «ФСБ-са сотрудниккӧд», коді тшӧтш кӧсйысьӧма перйыны водзтіджык воштӧм сьӧмсӧ, но та могысь пӧ колӧ мынтысьны…
Гӧгӧрвоана, мортыс кӧ воштӧ уна сьӧм, лов вылас сылы зэв сьӧкыд. И кор кодкӧ кӧсйӧ отсавны да бӧр перйыны воштӧм нажӧткасӧ, сійӧ став ӧлӧдӧмсӧ вунӧдӧ.
Но «ФСБ-са сотрудникъяс» та дырйи вӧзйӧны мортыслы оз сӧмын косӧдны сылысь сьӧмсӧ, но и отсавны сэтшӧм жӧ бӧбйӧдлӧм войтырлы. «Гуся операция» дырйи колӧ пӧ ветлыны индӧм керка-патераӧ да босьтны сьӧм, а сэсся вуджӧдны тшӧт вылӧ. Татшӧм ногӧн бӧбйӧдлӧм мортыс ас коддьӧмыслы отсасьӧм пыдди ачыс вӧчӧ мыж, лоӧ курьерӧн.
Тшӧкыда бӧбйӧдлӧм мортлы вӧзйӧны банкса сылӧн картаӧ, а сэсся мӧдлаӧ вуджӧдны йӧзлысь чукӧртӧм сьӧмсӧ. Эн пӧ пов, тайӧ «Центробанклӧн тшӧт», сьӧмыс сэтысь некытчӧ оз вош, тадз пӧ тэ отсалан косӧдны сьӧмсӧ ылӧдлӧм войтырлы. Банкса аслас картаӧн ылӧдчысьӧс нимтӧны дропӧн.
Сыктывкарын УМВД-са следственнӧй управлениеысь юӧр да телекоммуникацияӧн вӧдитчӧмӧн вӧчӧм мыж туялан юкӧнӧн веськӧдлысь Олег Чарков:
–Став татшӧм мыжсьыс Россия Федерацияса Уголовнӧй кодексысь 187-ӧд статья серти кыскасны уголовнӧй кывкутӧмӧ.
Но сьӧкыдджык мыж вӧчӧны сідз шусяна биодронъяс. Найӧс нин 20 во кежлӧ вермасны пуксьӧдны УК-ысь 205-ӧд статья серти. Ӧтчыдысь бӧбйӧдлӧм мортлы тшӧтш вӧзйӧны бӧр косӧдны воштӧм сьӧмсӧ, но таысь пӧ ковмас сотны, взорвитны, жугӧдны кутшӧмкӧ стрӧйба, техника да с.в. Мӧд ногӧн кӧ, вӧчны теракт либӧ диверсия.
Сідз, неважӧн Сыктывкарысь 19 арӧса ныв мессенджер пыр ыстӧма код тӧдас кодлы 2 миллион шайт. Недыр мысти звӧнитӧмаӧсь тӧдтӧм йӧз да кӧсйысьӧмаӧсь бӧр косӧдны сьӧмсӧ, но та могысь вӧзйӧмаӧсь сотны полицияса машина, велӧдӧмаӧсь вӧчны «Молотов коктейль». Нылыд ставсӧ вӧчӧма, кыдзи тшӧктӧмаӧсь, и ӧні сылы ковмас дыр пукавны сутшкасьысь сутуга сайын.
Наян йӧзыд лунысь-лун сюсьмӧны, корсьӧны выль ылӧдчанног. Кодкӧ пӧ жугӧдӧма «Госуслугитӧ», аккаунттӧ, тіян нимсянь пӧ босьтӧны кредит, колӧ пӧ вежны домофонтӧ, либӧ помасис сотӧвӧй телефон операторкӧд сёрнитчӧм да с.в. И быд пӧрйӧ корӧны юӧртны ыстӧм СМС, банкса карта номер, вӧзйӧны телефонад лӧсьӧдны индӧм программа-приложение да уна мукӧдтор.
Колӧ быдӧнлы сюркнявны пель саяс, мый банкса уджалысь некор оз мӧд корны юӧртны номер, пароль да код. Унджык юӧрыс налӧн эм нин. Найӧ и сідз аддзӧны, кытчӧ да кор муніс сьӧмыд, либӧ мыйта воис тшӧт вылад. А бӧкӧвӧйлы телефон пыр некутшӧм юӧр оз позь сетны. И погона йӧз оз корны тіянӧс отсасьны «гуся операцияын». Збыльысь ковманныд кӧ, тіянӧс пӧвесткаӧн корасны волыны. Звӧнитӧ кӧ «ФСБ-са, МВД-са сотрудник», эн сёрнитӧй, смела пуктӧй трубкатӧ.
Сыктывкарын ВТБ Банкса юкӧнӧн веськӧдлысь Ольга Шолохова:
–Тіянлы кӧ звӧнитӧны татшӧм могӧн, дугдӧй сёрнитны да асьныд звӧнитӧй банкас либӧ ветлӧй да тӧдмалӧй, коді кӧсйӧ босьтны тіян нимсянь кредитсӧ.
Банкса телефонсӧ индӧма картаад, либӧ сійӧс позьӧ тӧдмавны банкса официальнӧй сайтысь. Но эн звӧнитӧй телефон пыр, кодӧс тіянлы ыстас код тӧдас коді.
Казьтышта, тавося март 1 лунсянь позьӧ вӧчны сьӧмӧн вӧдитчӧм вылӧ сідз шусяна самозапрет. Сійӧс позьӧ вӧчны «Госуслуги» пыр либӧ банкын. Позьӧ лӧсьӧдны став сьӧм вылад либӧ кутшӧмкӧ юкӧн вылӧ. Самозапрет улас оз веськавны сӧмын ипотека, авто да велӧдчӧм вылӧ кредит.
Талун кӧ кырымаланныд кабаласӧ, аскисянь сьӧмтӧ лоас сьӧкыд босьтны. Самозапретсӧ позьӧ и киритны. Но тайӧс вӧчны верман сӧмын банкӧ волӧмӧн. Талун кӧ тайӧс вӧчан, сьӧмтӧ сетасны кык лун мысти. Бӧбйӧдлӧм морт та каднас, гашкӧ, палялас-сайкалас.
41-ӧд номера федеральнӧй оланпас серти банк вермӧ 48 час кежлӧ дугӧдны сьӧм вуджӧдӧмсӧ, тайӧ тшӧтыс кӧ тӧдса кыдз ылӧдчана.
Психолог, Сыктывкарын УМВД-са общественнӧй сӧветӧ пырысь Илья Соболев:
–Ясыд вежӧра верстьӧ морт медсясӧ лоӧ «субъектӧн». Сійӧ ачыс веськӧдлӧ олӧмнас, сьӧмӧн, этшнас да с.в.
Но, овлӧ, мортыс воштӧ тайӧ «субъектносьтсӧ», асьсӧ. Медсясӧ тайӧ том либӧ олӧма йӧз, а сідз жӧ нималана да озыр войтыр. Бӧбйӧдлӧны горшасьысьӧс, полысьӧс, мыжаӧс да слабӧс. Ылӧдчана «вугырӧ» вермас пысасьны гӧтырыскӧд юксьӧм, уджсӧ воштӧм морт, коді омӧля узьӧ, сійӧс кӧ ӧтарӧ личкӧ кутшӧмкӧ стресс. Казялӧма, кокньыда позьӧ ылӧдлыны радейтысь, шуда либӧ ловнас усьӧм, скӧр да повзьӧм мортӧс. Татшӧмыс оз вермы водзсасьны бӧбйӧдлысьыдлы паныд да ставсӧ вӧчӧ сылӧн индӧд серти.
Бӧбйӧдлысьяс – зэв бур психологъяс. Найӧ оз сетны мортыслы сайкавны, ставсӧ тшӧктӧны вӧчны зэв ӧдйӧ, кодкӧ дорӧ шыасьтӧг. Мортыс таысь нӧшта на шӧйӧ-вошӧ. Тшӧкыда ылӧдчысьыс эскӧдӧ мортсӧ, сӧмын тэ пӧ верман отсавны мукӧдыслы перйыны воштӧм сьӧмсӧ. Та вӧсна пӧ тэ дорӧ и шыӧдчим. Мортыдлӧн таысь нӧшта на юр вежӧрыс бергӧдчӧ.
Тшӧтш вӧзъя медводз нӧрӧвитлыны да сайкавны. Кӧть мед кутшӧм чинаӧн эз висьтась звӧнитысьыс, эн полӧй дугӧдны сёрнисӧ.
Ті кӧ удж бӧрад мудзинныд, да кодкӧ звӧнитӧ, вӧзйӧ мыйкӧ вӧчны, эн полӧй дугӧдны сёрнисӧ, эн тэрмасьӧй мыйкӧ ӧдйӧджык вӧчны, нӧрӧвитлӧй 20-30 минут. Та каднас Му шарыс оз бергӧдчы. Тіянӧс кӧ тэрмӧдлӧны, повзьӧдлӧны, сідзкӧ, став сертиыс, кӧсйӧны бӧбйӧдлыны. Звӧнитысьыслӧн сёрниысь кӧ мыйкӧ эз во сьӧлӧм вылад, кутшӧмкӧ кыв кӧ повзьӧдіс, кусӧдӧй телефонтӧ.
Тшӧкыдджыка видзӧдӧй ас пытшканыд. Ми абу кӧрта бетонысь. Та вӧсна колӧ тӧдны, кыті тіян рыж да вӧсньыд. Ӧд сэті медводз вермас орны…
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.