Варгыль кока ичӧтик тупыльсӧ Ылыдздінса юралысь Андрей Попов казялӧма овмӧдчӧминлань туй вылысь нелямын кыкӧд километрын.
Ва лэдзан трубадорса канаваын шӧйтысь ошпиыс вӧлӧма дзик слаб, а мамыс некӧн абу вуджрасьӧма-тыдалӧма.
Андрей Попов Мылдінын олысь Николай (тадзи сійӧс нимтӧны ёртъясыс) Гусейнкӧд вайӧмаӧсь дзолюкӧс Мылдінӧ да сетӧмаӧсь Комиын вӧр-ва видзан министерствоса вӧвлӧм специалистлы.
Мӧдыс йитчылӧма Тверь обласьтын сирӧта-ошпиянӧс мездан шӧринсакӧд, да сэтчӧ и мӧдӧдӧмаӧсь варгыль кокаӧс.
Талун ошпи сэн ёнмӧдчӧ-олӧ, а ылӧсалӧмӧн ноябрын сійӧс ваясны чужан Мылдін районас да лэдзасны вӧрӧ.
–Дерт, полім, мый мамыс кӧнкӧ матын шӧйтӧ, – висьталіс Андрей. – Видзӧдалыштім гӧгӧрбок неуна, виччысьыштім, а сэсся матыстчим, перйим гурансьыс да гартыштім вольпась эжӧдӧ. Сійӧ муралыштіс миян вылӧ, тіралыштіс, а сэсся гӧгӧрвоис, тыдалӧ, мый повнысӧ нинӧмысь, да ланьтіс. Дзик ӧд дзоля кага кодь, сэтшӧм жаль вӧлі.
Тадзи пансьӧма ичӧтик ошпилӧн кузь туйыс.
Торопецӧ тэрмасьӧмӧн
Мыйкӧдыра сійӧ олыштӧма регионса вӧр-ва да гӧгӧртас видзан министерствоса вӧвлӧм уджалысь Виктор Сергеев ордын, коді и йитчылӧма ведомствоса специалистъяскӧд.
А найӧ нин шыӧдчӧмаӧсь Тверь обласьтын сирӧта-ошпиянӧс мездан шӧринӧ – тайӧ дзик ӧти организацияыс 30-ысь унджык во нин дӧзьӧритӧ-быдтӧ, дасьтӧ асшӧра олӧм кежлӧ да лэдзӧ вӧрӧ ичӧтӧн мамтӧгыс кольӧм ошпиянӧс биология наукаса доктор, Россияса заслуженнӧй эколог Валентин Сергеевич Пажетновӧн уджъёрт-учёнӧйясыскӧд лӧсьӧдӧм методика серти.
–Зонкаыс мусаник, дзоляник, дзоньвидза да дзик плюш чача кодь, но дикӧй звер, – сӧмын и пасйӧма Виктор.
И со нин венӧма кык сюрс километр кузьта туй. Мылдінысь ичӧтик Топтыгин воӧма Тверь обласьтса Торопец карын ош детсадйӧ. Сылӧн ставыс бур. И, кыдз петкӧдчӧма, мылдінсаяс сы кузя сорсьӧмаӧсь. Та йылысь да уна мукӧдтор миянлы висьталіс шӧринас зільысь Екатерина Пажетнова. Биолог Пажетнов семьяса коймӧд кӧленаын нин сійӧ дас воысь дырджык отсалӧ ошпиянлы быдмыны-сӧвмыны.
Ӧкмыс да ӧти
–Екатерина Сергеевна, кыдзи-мый нин сэні миян ичӧтик путешественникыс олӧ-вылӧ?
–Видзӧдӧмпӧрйӧ, тайӧ вӧлӧма нывка. Ёна видлавны-видзӧдавны асьсӧ сійӧ миянлы эз лэдз. Кӧть и дзоля на, сійӧ дикӧй пемӧс, киӧ босьтны оз сетчы. Нимтім Кираӧн – регион нимсьыс медводдза шыпас сертиыс. Олӧ торъя вольерын да вильшасьышталӧ.
–И дыр-ӧ сійӧ ӧтнасӧн лоӧ?
–Водзӧ вылӧ ӧні нинӧм висьтавны ог на кужӧй. Татшӧм арлыднас ошпиянсӧ ӧтлаӧднысӧ сьӧкыд, найӧ лӧсясьӧмаӧсь нин ас костаныс, и выльястӧ оз примитны. Вермасны чорыда косясьны-дойдавны. Ӧтлаӧднысӧ найӧс колӧ зэв на дзолядырйисӧ, а кымын быдмӧны, сымын сьӧкыд. Ӧти кывйӧн, кутам думайтны. А сэтчӧдз Кира торъя дӧзьӧр улын, вердам мукӧдсьыс тшӧкыдджыка, мед ӧдйӧджык сӧвмас.
–Котырас кымын варгыль кока?
–Ӧкмыс да Кира.
–Кытысьӧсь мукӧдыс?
–Дина – Псков обласьтысь, воис март пансигӧн. Лун кык-куим мысти нин воисны Тверь обласьтысь Маня да Мила. Куим ошпи Калуга обласьтысь, нӧшта куим – Костромаысь.
–Арлыднас ёна торъялӧны?
–Ӧтыдждаӧсь кымын, нёль тӧлысьысь петӧмаӧсь. Ошпияныд векджык чужӧны январын, гежӧда – декабрь помын ли февраль пансигӧн.
–И быдӧнлӧн аслас ӧбича-этш?
–Дерт! Кодкӧ лӧниник, кодкӧ вильыш да косьӧ пырысь, кодкӧ ӧткӧнджык олӧ, а кодлыкӧ котырын гажа да лӧсьыд.
–Кира ыджда ошпи вермис эськӧ ас кежсьыс овны вӧрас?
–Эз. Туясьӧм серти, мамсӧ воштӧм бӧрын ошпиян сизим тӧлыссяӧн сӧмын асшӧра овны вермӧны. Но ми лэдзам вӧрас найӧс муртса сёрӧнджык, мед тырвыйӧ ёнмасны да госсӧ чӧжасны тӧв кежлас. Нӧшта на мед и олыштасны вӧрын торъя вольеръясын.
–Тіян ӧти видеоын петкӧдлӧма ошпиян пажын. Кымын пемӧс, сымда и сёян доз. Найӧ ӧнӧдз тадзи нуръясьӧны? И мыйӧн?
–Рок. Выльӧн воӧмалӧн сійӧ кизьӧриник на – Киралы колӧ на велавны татшӧм сёянас. А мукӧдыслӧн – сукджык. И водзӧ на сукмас. Медбӧрын тасьтіӧ пыдди кутам роксӧ пуктыны веськыда муас. Дерт, кор найӧ вольер мӧдар помасӧсь лоӧны. Быд тулыс ми куим-нёль гектарӧ кӧдзам зӧр, мед ошпиян йирсисны-чӧсмасисны сэні асьныс, либӧ ытшкам да вольерӧдзыс ваям. Зӧрйыс зэв пӧтӧса, да ошпиян ӧдйӧ быдмӧны-сӧвмӧны.
Мед Топтыгин йӧз дорӧ оз велав
–Карса олысьяслы, туристъяслы, кӧнкӧ, зэв окота аддзывны шӧринад плюш чачаяс кодь быдтасъястӧ?
–Дерт, унаӧн окотитӧны син пӧвнас кӧть видзӧдлыны. Но ми ошпиянсӧ некодлы ог петкӧдлӧй, туристъяслы ни журналистъяслы. Мӧд ногыс найӧ велаласны йӧз дорас. Но ми котыртлам быдсикас велӧдан аддзысьлӧм-чукӧртчылӧм, экскурсия, лекция. Волывлӧны быдса котыръясӧн, семьяясӧн, биология кружок нуӧдысьяс вайӧдлӧны ассьыныс быдтасъяссӧ. «Сӧстӧм вӧр» да «Ошпи-сирӧтаясӧс мездан шӧрин» НКО-яс шойччӧдӧны челядьӧс «Ошпиян» экошкола» гожся лагерын. Тадзи нин важысянь артмис: ӧти котырыс экологияӧн тӧдмӧдӧ, а мӧдыс быдтӧ-дӧзьӧритӧ дзоля ошпиянӧс. Гожся полевӧй школа-практика тшӧтш Валентин Сергеевичлӧн водзмӧстчӧмӧн нуӧдсьӧ.
–Мый медся тшӧкыда юасьӧны тіян гӧсьтъясыд?
–Кыдзи пӧ асьнытӧ кутанныд дзолюкъяссӧ сывъялӧмысь, меліалӧмысь, найӧс ворсӧдӧмысь? А ми тайӧс ог вӧчӧй, мед эз велавны йӧз дорас, ӧд ошкыд – ыджыд да ён хищник, коді вермас кувтӧдз дойдавны. На дырйи ми ог сёрнитӧй, мед морт гӧлӧссӧ оз кывны, вердігӧн кышалам торъя паськӧм, чужӧмнымӧс вевттям москит сеткаӧн, зілям не инмӧдчывны наӧ.
Тайӧс кӧ ог вӧчӧй, некутшӧм реабилитация оз ло: ошпиыс велалас йӧз дорӧ, а татшӧм пемӧссӧ вӧрӧ лэдзны оз нин артмы.
–Век жӧ инмӧдчывнысӧ ковмылӧ?
–Кор зэв на ичӧтикӧсь, татӧг некыдз. Ӧд колӧ сулеяысь нёньӧдны-вердны, чышкавны-мыссьӧдны, кынӧмас массаж вӧчны, мед сювйыс лючки уджалас. А быдмыштасны да, огӧ вӧрӧдӧй.
–Дзолюкъясыс курччасьӧны?
–И курччасьӧны, и парсасьӧны. Пиньныс петас да, кык тӧлыссяӧн кымын, вель чорыда курччасьӧны. Но уна во уджалӧмнад ми водзвыв нин тӧдам, кор вермасны тайӧс вӧчнысӧ, да видзчысям доймалӧмысь.
–А верстьӧ ошсӧ асьныд вӧр-ваысь аддзылінныд? Збыльысь-ӧ сыысь колӧ повны?
–Аддзылім, и эг ӧтчыдысь. Паныдасигас колӧ кужӧмӧн асьтӧ кутны, медым лёка ставыс эз по- мась. Ошкыд уськӧдчӧ морт вылӧ, кор аддзӧ, мый сылы кӧсйӧны лёк вӧчны. А медым видзчысьны сыкӧд паныдасьӧмсьыс, колӧ гораа юӧртны сылы ас йывсьыд, шыавны. Шуам, нопъяд ичӧтик жыннян пысавны, ёртъясыдкӧд сёрнитны да с.в.
Пажетновъяслӧн радейтана удж
–Екатерина, а кыдзи ті финанс серти специалист пыдди лоинныд ош кузя специалистӧн?
–Да, медводз велӧдчи финансистӧ, мӧд образованиеӧй – вуджӧдчысь, а коймӧд сертиыс – биолог. Сідз тай олӧмӧй бергӧдчис. Сергей верӧсӧй уна во нин мездӧ ошпиянӧс. Сылӧн батьыс, мир пасьта нималана учёнӧй Валентин Сергеевич Пажетнов, кольӧм нэмся сизимдасӧд воясӧ на медводдзаяс лыдын босьтчис туявны сирӧта-ошпиянлысь оласногсӧ, медым тӧдмавны, позьӧ оз кыдзкӧ дасьтыны найӧс вӧр-ваын асшӧра олӧмӧ, вермасны-ӧ найӧ мамтӧгыс велавны таӧ. Сійӧ йӧзӧдіс некымын монография, дасьтіс ошпиянӧс быдтан-сӧвмӧдан методика. Туясьӧмыс петкӧдліс, мый наын тайӧ ставыс эм генетика тшупӧдын, и ошпияныс вермасны асшӧра овны, сӧмын колӧ видзыштны налы лӧсяланаинын. Мӧд ногӧн кӧ, медым велӧдны дзолюкӧс кавшасьны пуӧ, колӧ сетны сылы татшӧм позянлунсӧ. Буретш та вӧсна найӧс и видзам вӧрса вольеръясын, кӧні ошпиян велӧдчӧны корсьны сёян быдмӧг-вуж, гут-гаг, тӧдмалӧны, мый налы лӧсялӧ да оз. Валентин Сергеевичӧн дасьтӧм методикаыс збыльысь уджалӧ. Сылысь уджсӧ ӧні водзӧ вӧчӧны Сергей пиыс, Василий внукыс да, дерт, тшӧтш и ме, Сергейлӧн гӧтыр. Талун кежлӧ вӧрӧ лэдзӧма ичӧтсяньыс мамтӧг кольӧм 317 ош. Найӧс векджык бергӧдам сійӧ регионас, кысянь воисны.
–Тайӧ сэтшӧм тӧдчана – ыстыны ошписӧ чужанінас?
–Наука серти – да. Мед генетикаыс эз торксьы. Мӧд помкаыс – миян странаын ошкыс быдлаын тырмымӧн, та вӧсна дзик нинӧмла содтыны кӧнкӧ лыдсӧ мырдӧн, искусственнӧя. Кыдз шуласны, кӧн олан, сэн и колан.
–Тіян уджныд вель дона сувтӧ. Мый сьӧм весьтӧ кутчысьӧ шӧринныд?
–Государствосянь отсӧгыс миянлы оз вичмы. Миян асшӧра некоммерческӧй котыр, и уджалам сӧмын бур йӧзсянь сьӧма отсӧгӧн. Кыдзи позьӧ миянлы отсавны, гижӧма шӧринлӧн ӧтуввезйын https:ӦӦorphan-bear.orgӦmakedonate лист бокын.
–Вексӧ тадзи вӧлі?
–Эз, уна во миянлы отсавліс IFAW пемӧс доръян войтыркостса фонд. Сыӧн вичмӧдӧм сьӧм вылӧ дӧзьӧритім ошпиянсӧ. А сэсся 2018 воын фондыс муніс Россияысь, и ми лоим юридическӧй лицоӧн. Медым водзӧ нуӧдны уджнымӧс, ковмӧ йӧзлысь сьӧм корны.
–Мишукъяскӧд ставыс гӧгӧрвоана. Найӧ тіян вый пиын туплясьӧны. А ті асьныд кыдзи оланныд?
–Зэв бура! Весиг удобствоястӧгыс лӧсьыда овсьӧ. Шоныд ни ва оз во – пач ломтам пескӧн, васӧ юам юкмӧсысь. Интернет да связь шогмытӧмӧсь. Тшӧкыда и биным кусласьӧ, ӧд олам тӧла да вежласяна поводдяаинын. Матысса вузасяніныс кызь километр сайын да, вежоннас ӧтчыд волывлӧ автолавка. Став коланасӧ ньӧбалам 45 километр ылнаын Торопецын. Туйыс войдӧр тулыс-арнас тшыкліс, мунны он письт, а кольӧм во юкӧнсӧ асфальтируйтісны. Ӧтиладорсянь тайӧ бур, а мӧдарсяньыс – йӧзыслы кокниджык воӧдчыны миянӧдз да, вӧр-ваыслы абу ёна бур.
Миян ичӧтик ылі грездын вит олан керка и эм. 99 прӧчент олысьыс – Пажетновъяс. Кӧкъямысдасӧд воясын Валентин Сергеевич Светлана Ивановна гӧтырыскӧд корсьӧмаӧсь ош оласног туявны лӧсяланаин да, Бубоницы грездыс воӧма сьӧлӧм вылас. Сэки быранвыйын грездас олӧмаӧсь сӧмын кык пӧрысь морт. А коркӧ тані вӧлӧма 40 овмӧс, клуб, пошта, лавка да мукӧд стрӧйба. Кольӧма тай сійӧ кадыс…
–Татшӧм ылі пельӧсад овны вермӧ сӧмын уджсӧ помтӧг радейтысь морт. Ме прав?
–Ми пӧся радейтам ассьыным грезднымӧс. Тані шензьӧдана мича вӧр-ва, и сійӧс нинӧм вылӧ ог вежӧй. Уджнымӧс тшӧтш радейтам, да и сійӧ важӧн нин абу удж, а оласногным.
–Сӧмын эн висьталӧй, мый воинныд Москваысь да сэтчӧ бӧр оз кыскы.
–Сідзи и эм да. Татчӧ овны локтӧмсянь ни ӧтчыдысь эг жалит, мый муні юркарсьыс. Дерт, сэні эм и бурыс, шуам, ӧнія медицина, бур образование. Но ме ог гажтӧмтчы Москваысь. Мукӧддырйи удж-мог кузя ветлывла, но сӧмын кык-куим войколӧн – и бӧр. Гортӧ. Миян ошпиян дорӧ!
Елена Савина.
<> Комиӧдіс Елена Плетцер. Снимокъясыс ПажетновъяслӦн гортса архивысь.