Мӧйму республикаын став вӧчӧм мыжсьыс 40 прӧчентыс йитчӧма буретш IT-технологияӧн вӧдитчӧмкӧд. Та дырйи мыжыс кӧ чиныштӧма 3,7 сюрсӧдз, йӧз зептысь, мӧдарӧ, кыскӧмаӧсь унджык сьӧм. Регионса олысьяс код тӧдас кодлы вуджӧдӧмаӧсь 1,3 миллиард сайӧ шайт. Таво нин январсянь апрельӧдз йӧзыс воштӧмаӧсь 380 миллионысь унджык шайт.
Кыдзи талун миянӧс ылӧдлӧны да кутшӧм ногӧн таысь видзчысьны? Кор нин йӧзыс мӧдасны гӧгӧрвоны, мый найӧс яндысьтӧг бӧбйӧдлӧны?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын вочавидзис Сыктывкарын УМВД-са уголовнӧй розыск юкӧнысь юӧр да телеком-муникацияӧн вӧдитчӧмӧн вӧчӧм мыж туялан отделениеӧн веськӧдлысь Андрей Кокшаров.
–Андрей Александрович, медся тшӧкыда кутшӧм ногӧн йӧзыс воштӧны ассьыныс сьӧмсӧ?
–Кыдзи и водзті, йӧзыс сьӧмсӧ воштӧны медсясӧ «банкъяскӧд» йитӧдын, вузасигӧн-ньӧбасигӧн да «биржаын» озырмӧдчигӧн-ворсігӧн.
Кыдз шуласны, быд утюгсянь нин та йылысь дӧжналӧны. Но звӧнитӧ «банкысь безопасносьт службаса уджалысь», «право доръян сотрудник», и мортыс вунӧдӧ став ӧлӧдӧмсӧ, котӧртӧ банкӧ, босьтӧ став сьӧмсӧ да вуджӧдӧ «гусясьӧмысь доръян тшӧт» вылӧ. А збыльвылас, ылӧдчысьлӧн зептӧ.
Водзджыксӧ пӧръявлӧмаӧсь медсясӧ олӧмаясӧс да пӧрысьясӧс. Талун татшӧмыс ылӧсас коймӧд пайыс. Ӧні «лэчкӧ» веськалӧны и студент, и наукаын зільысь, и весиг банкын уджалысь да челядь.
Неважӧн Сыктывкарын полицияӧ шыӧдчӧма 65 арӧса ань. Сылы звӧнитӧма «Росфинмониторингысь» ныв да юӧртӧма, мый нывбаба ним вылас банкын кӧсйӧны босьтны уна миллион шайта кредит. Йита пӧ тіянӧс «банкса безопасносьт службакӧд». Сёрниас пырӧдчӧма мужичӧй, корам пӧ отсавны туявны кузь киасӧ. И со нин «ФСБ-са сотрудник» повзьӧдчӧ, онӧ кӧ пӧ отсалӧй туявны гусясьысьсӧ, асьнытӧ кыскасны уголовнӧй кывкутӧмӧ. Аньыс неважӧн вузалӧма патерасӧ да та йылысь, тыдалӧ, и висьталӧма «операторыслы». Та бӧрын нин «специалист-оператор» сирасьӧма да вӧзйӧма восьтыны выль «безопаснӧй тшӧт», кодӧс некод нин оз вермы «жугӧдны». Кутшӧмкӧ кад кежлӧ пӧ вуджӧданныд сэтчӧ сьӧмтӧ, а кор банк туялас гусясьысьсӧ, позяс бӧр важас ставсӧ вуджӧдны. Аньыд, дерт, татшӧм юӧрсьыд повзьӧма-весьӧпӧ-рӧма да ставсӧ вӧчӧма вӧтын моз. Лӧсьӧдӧма сьӧм вуджӧдан программа да «дзебӧма» ылӧдчысьясысь 3,5 миллион сайӧ шайт. Кутшӧмкӧ кад мысти некымынысь звӧнитлӧма «операторыслы», но некод абу вочавидзӧма. Сӧмын та бӧрын шыӧдчӧма полицияӧ.
Татшӧм ногӧн «экспертъяс» ёрта-ёртсӧ вежлалӧмӧн вит час бӧбйӧдлӧмаӧсь Ухтаысь 76 арӧса нывбабаӧс да тшӧктӧмаӧсь вуджӧдны индӧм тшӧт вылӧ 600 сюрс шайт. «Гуся тшӧтӧ» 528 сюрс шайт «дзебӧма» и Сыктывкарысь 54 арӧса мужичӧй.
Кокньыда позьӧ ылавны и ӧтуввез пыр ньӧбасиг-вузасигӧн. Сэні зэв уна бӧбйӧдлан сайтыс. Телефон пыр мортыслы воӧ ӧтуввезйын сідз шусяна фишинг ссылка, мӧд ногӧн кӧ, ылӧдчана адрес. «Мынтыны» кнопка личкӧм бӧрын сійӧ чайтӧ, мый вештысис колана услугаысь. Но збыльвылас та бӧрын сылӧн картаӧн вӧдитчӧ нин бокӧвӧй морт. Гӧгӧрвоана, тшӧт вывсьыд вошас став сьӧмыс, а сэсся и тӧвар-услуга вӧзйысьыс, и сайтыс.
Сідз, Сыктывкарысь 22 арӧса том морт думыштӧма ньӧбны выль iPhone 16. Вуджӧдӧма «вузасьысьыслы» 72 сюрс шайт, но корӧмаӧсь вештыны став донсӧ да содтыны нӧшта 55 сюрс. Юркарысь 43 арӧса мужичӧй-коллекционер вӧлӧм чукӧртӧ важ сьӧм. Аукцион сайтысь аддзӧма кӧрт деньга чукӧр да кӧсйӧма ньӧбны. «Вузасьысьыс» лотсьыс корӧма 60 сюрс шайт. Ухтаса олысь машинаыслы гожся шынаясысь ыстӧма 50 сюрс шайт. Усинскын кык олысь татшӧм ногӧн ӧтуввез пыр кӧсйӧмаӧсь ньӧбны выль шкап-диван да ыстӧмаӧсь 110 сюрс шайт. Усинскысь 23 арӧса мужичӧйлы холодильникъяс дзоньталӧм могысь ковмӧмаӧсь фреона баллонъяс, наысь вуджӧдӧма «вузасьысьыслы» 60 сюрс шайт. Ухтаысь ань кӧсйӧма мичмӧдны патерасӧ орхидеяясӧн. Соцсетьын пенсионеркалы петкӧдлӧмаӧсь мича дзоридзьяс. Бӧрйӧма шогманасӧ да мӧдӧдӧма 11 сюрс шайт.
Гӧгӧрвоана, сьӧм ыстӧм бӧрын татшӧм «вузасьысьлӧн» аккаунтыс пӧдласьӧ.
Бӧръя кадӧ унаӧн воштісны сьӧмсӧ биржаын да инвестиция отсӧгӧн «нажӧвитчигӧн». Мортыслы звӧнитӧны да вӧзйӧны ньӧбны кутшӧмкӧ компаниялысь акцияяс. Либӧ мортыс ачыс ӧтуввезйын веськалӧ наян «брокер-шулер» налькйӧ. Сылы петкӧдлӧны ӧтуввез пыр таблицаяс, графикъяс, кыдзи «донсялӧны» тайӧ акцияясыс. Горш мортыд нӧшта на ыззьӧ да некымын миллион шайт дон «ньӧбӧ» содтӧд акцияяс. Но кор кӧсъяс босьтны «нажӧвитӧмсӧ», вошас и сайтыс, и «брокерыс», и, дерт, став сьӧмыс.
Сыктывкарысь 45 арӧса нывбабалы окота лоӧма ньӧбны дона акцияяс, ӧтуввезйысь аддзӧма шогмана «биржа» да ыстӧма сэтчӧ ас йывсьыс анкета. Недыр мысти сыкӧд йитчӧма «куратор» да вӧзйӧма регистрируйтчыны суйӧрсайса сайтын, лӧсьӧдны телефонас мобильнӧй приложение. Аньыд аслас тшӧт вылӧ пуктӧма 10 сюрс шайт. Недыр мысти нин сылы тшӧт вылас «войтыштӧ-ма» 5 сюрс. Татшӧм нажӧткасьыд, дерт, вытьыс воссьӧма. Кык тӧлысьӧн аньыд пуктӧма 3 миллион шайт. Та могысь нёль банкысь босьтӧма кредит, удждӧма суседкаыслысь. Виччысьӧма, сьӧмыс няньшом моз кыптас-содас, но «кураторыс» дугдӧма вочавидзны.
Емдін районысь 72 арӧса мужичӧйлы телефон пыр вӧзйӧмаӧсь нажӧвитчыштны «биржаын». Пуктан пӧ 10 сюрс шайт, нажӧткаыд лоас 150 прӧчент. Мужичӧйыд вуджӧдӧма 40 сюрс шайт, а сэсся нӧшта содтӧма 50 сюрс. Кор кӧсйӧма босьтны прӧчента нажӧткасӧ, сылы вӧзйӧмаӧсь корсьны выль «инвесторъясӧс» да ышӧдны найӧс пуктыны сьӧм. Сӧмын тадзи пӧ позяс босьтны нажӧткатӧ. Мужичӧйыд ыззьӧдӧма кык тӧдсаӧс, кодъяс вуджӧдӧмаӧсь «биржаас» 170 да 220 сюрс шайт.
Юркарысь 35 арӧса мужичӧй пуктӧма акцияясӧ 40 сюрс шайт. «Финанс консультантыс» кӧсйысьӧма ыджыд прӧчента водзӧс. Мужичӧйыд босьтӧма кредит да содтӧма нӧшта 198 сюрс. Тадзи жӧ бӧбйӧдлӧмаӧсь Интаысь 34 арӧса мужичӧйӧс. Водзӧс пыдди сійӧ воштӧма 224 сюрс шайт.
–Спецоперацияӧн, дерт, повзьӧдчӧны жӧ?
–А кыдз нӧ?! Усинскысь 72 арӧса мужичӧйлысь татшӧм ногӧн кыскӧмаӧсь миллион шайт. Пенсионерлы мессенджер пыр звӧнитӧма «Росфинмониторингса» сотрудник. «Госуслугитӧ» пӧ «жугӧдӧмаӧсь». Медым немтор эн воштӧй, ыстам пӧ SMS код. Тайӧ лыдпасъяссӧ юӧртӧм бӧрын ылӧдчысьяс восьтӧмаӧсь аккаунтсӧ да тӧдмалӧмаӧсь морт йывсьыс став колана юӧрсӧ. Сэки нин йитчӧма «ФСБ-са сотрудник», тіян тшӧт вылысь пӧ вуджӧдӧмаӧсь Украинаса террористъяслы сьӧм. Ми пӧ ӧні туясям, та вӧсна некодлы оз позь юӧртны операция йывсьыс. Недыр мысти бара звӧнитӧмаӧсь, ми пӧ сяммим туявны сьӧм вуджӧдысьсӧ, и террористъяс колисны дьӧбӧ, но тіян 990 сюрс шайтныд «скомпрометируйтчӧма», та вӧсна сьӧмсӧ колӧ вуджӧдлыны «безопаснӧй тшӧ-тӧ». Та могысь олӧма мортлы тшӧктӧмаӧсь ньӧбны выль телефон, лӧсьӧдны сьӧм вуджӧдан программа, а водзӧ, гӧгӧрвоана, сылӧн став чӧжӧсыс вошӧма. Сӧмын та бӧрын мужичӧй висьталӧма та йылысь тӧдсаыслы, коді и ыстӧма сійӧс полицияӧ.
«Госизменаӧн» повзьӧдӧмаӧсь и юркарысь 23 арӧса аньӧс. «ФСБ-са сотрудник» юӧртӧма, ті пӧ отсаланныд сьӧмӧн ВСУ-лы. Тшӧктӧма став чӧжӧссӧ «дзебны» выль тшӧтын. Бур, том аньыдлӧн вӧлӧма сӧмын 53 сюрс шайт. Та мында и воштӧма. Висьталӧма та йылысь уджъёртъясыслы, найӧ и мӧдӧдӧмаӧсь сійӧс полицияӧ.
–Водзті вӧлі бӧбйӧдлӧны ДТП-ӧ веськалӧм рӧдвужӧн. Эмӧсь на татшӧм эскысьясыс?
–Сыктывкарын татшӧм ногӧн олӧма йӧзлысь кыскӧмаӧсь 4,5 миллион шайт. Сӧмын ӧти нывбаба абу удитӧма сетны курьерлы сьӧмсӧ, «аварияӧ веськалӧм» нылыс гортас воӧма сыысь водзджык да.
–А кыдзкӧ выль ногӧн ылӧдчӧны?
–Пошта кудйӧ мӧдісны шыблавны ЖКУ услугаысь вештысян ылӧдчана квитанция. Сійӧ дзик жӧ сэтшӧм, но QR-код пыр мынтысигӧн сьӧмыс мунӧ оз услуга сетысьыслы, а код тӧдас кытчӧ.
Ылӧдчӧмӧн вӧзйӧны вежны электросчётчик. Та могысь став кабала документсӧ позьӧ пӧ лӧсьӧдны ӧтуввезса приложениеын, кытчӧ пырны колӧ ыстӧм ссылка кузя.
Бӧръя кадӧ тшӧкыда мӧдісны бӧбйӧдлыны челядьӧс.
10 арӧса нывка гижасьӧма ӧтуввезйын. Ӧти сайтын вӧзйӧмаӧсь нажӧвитны ворсан валюта да бонусъяс. Та могысь «консультантыс» тшӧктӧма босьтны мамыслысь телефонсӧ. Сы отсӧгӧн мамыслӧн ӧти картаысь перйӧмаӧсь 78 сюрс шайт, а мӧдсьыс – 45 сюрс.
Татшӧм ногӧн жӧ 9 арӧса нывка ворсігас сылы ыстӧм QR-кодъяс отсӧгӧн пӧль телефонсьыс кытчӧкӧ вуджӧдӧма 168 сюрс шайт.
Ыджыд Вермӧмсянь 80 во тырӧмкӧд йитӧдын ылӧдчысьяс корӧны ветеранъяслысь банкса тшӧт, карта номер да кӧсйысьӧны вуджӧдны сьӧма отсӧг.
Колӧ быдӧнлы сюркнявны пель саяд, банкса уджалысь некор оз мӧд корны юӧртны номер, пароль да код. Унджык юӧрыс налӧн эм нин. Найӧ и сідз аддзӧны, кытчӧ да кор муніс либӧ мыйта воис тшӧт вылад. А бокӧвӧйлы телефон пыр некутшӧм юӧр оз позь сетны. И погона йӧз оз корны тіянӧс отсасьны «гуся операцияын». Збыльысь ковманныд кӧ, тіянӧс пӧвесткаӧн корасны волыны. Звӧнитӧ кӧ «ФСБ-са, МВД-са сотрудник», смела пуктӧй трубкатӧ да эн сёрнитӧй.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокыс авторлӧн.