Пӧрысь, а важкодь тэ пельк на, быдӧнысь тэрыб да яр.
Шуӧны, нывбаба пельпом ас вылас кутӧ Му шар.
(С.А.Попов. «Машук» поэма)
Ылі 1921 воын Кирӧ Васька Ӧлексан вайӧдӧма гортас сусед Карип Ёгор Якӧлысь томиник, раминик Наста нывсӧ гӧтыр вылӧ. Овмӧдчӧмаӧсь ӧти семьяӧн Кирӧ Васька да Епим Домна бать-мам ордас. Шань, уджач, зіль семьяын ӧта-мӧд бӧрся чужасны вит ныла-пиа: Мария (1923), Василей (1925), Епим (1927), Галина (1929), Петя (1933).
Кирӧ Васька дед вӧлӧма зэв киподтуя, пуысь вӧчлывлӧма чача кодь куран-вила, коса пу, додь да овмӧсын мукӧд коланатор, кужлӧма и кӧртысь дорччыны. Вӧлӧма востер кыйсьысьӧн, пыр отсавлӧма гӧльджыка олысь йӧзлы, ӧд шань сьӧлӧма, удж вылӧ зіль семья олӧма бура: быдтӧмаӧсь нянь, вӧчлӧмаӧсь выль му-видз, ӧд карта тыр скӧт!
Дзолясянь и челядьсӧ велӧдӧмаӧсь быдтор вӧчны. Мария казьтывлӧма: «Ме, вит арӧса, вылас пукалӧмӧн вӧтла вӧлӧс, самӧй Пома шор дорын вӧчам выль му…».
Некутшӧм уджысь абу повлӧмаӧсь, став уджсӧ бергӧдлӧмаӧсь. Йӧзыд тай Кирӧ Васька котырлысь бурлунсӧ абу жӧ вунӧдӧмаӧсь: кор кулачитны семьясӧ кӧсйӧмаӧсь, сиктсаяс ӧтвылысь дорйӧмаӧсь да, абу сэсся кулачитӧмаӧсь.
Но ӧти бӧрся мӧд шог кутӧма кусньӧдлыны Кирӧ Васькалысь семьясӧ. Первой гымньӧв лыйӧмысь кувсьӧма Домна гӧтырыс… 1936 воын 31 арӧсӧн кага вайӧм бӧрын висьмӧм понда кувсьӧма Наста моньыс… Кольӧмаӧсь мамтӧг вит челядь: медыджыдыслы — Мариялы — дас куим арӧс, медічӧт Петялы — сӧмын куим… Став гортгӧгӧрса нывбаба уджыс ӧшйӧма Мария пельпом вылӧ. Школаын пӧ сӧмын нёль лун велӧдчи, колӧ кагаястӧ видзны да.
Сэсся и батьсӧ, Александр Васильевичӧс, грамотаа мортӧс, ыстасны Шойнатыӧ уджавны бухгалтерӧн. Батьыс сьӧрсьыс лэччӧдас кык посниджык челядьсӧ — Галинаӧс да Петяӧс. Гортӧ колясны пӧрысь Кирӧ Васька дед да куим челядь. Мария мамным висьтавліс, кыдз пачас пессӧ сюявлӧмаӧсь: «Епим пачас пырас, а ыджыдджыкъяс мыччалӧны, мед бура пукталас».
Позьӧ шуны, челядьӧн на Машалы ковмӧма уджавны колхозын, а 1938-1939 воясся тӧлын мӧдӧдӧмаӧсь нин Чубйӧ вӧр пӧрӧдны. Мамным быдмӧма ён да уджач, ошкыштасны кӧ пӧ, нӧшта на азымджыка уджала (ичӧтсянь зільӧмыд сэтшӧмнас вӧчӧма!).
1941 вося июнь 22 лун… Война. Сиктысь пӧшти став верстьӧ мужиксӧ да бурлак зонсӧ мобилизуйтӧмаӧсь дорйыны Рӧдинанымӧс.
Мариялысь батьсӧ 1941 вося октябрын нуӧмаӧсь война вылӧ, а 1942 вося январь помын Александр Васильевич пӧгибнитӧма. Дзебӧмаӧсь Ленинград обласьтса Погостье станция дорын. «Коми Республикаса Паметь небӧглӧн» 1 томын (548-ӧд лист бок) сы йылысь пасйӧма: «Мишарин Александр Васильевич, 1904 г.р., уроженец с. Большелуг. Рядовой. Погиб в бою 30.01.1942 г. Захоронен в Ленинградской обл. ст. Погостье Октябрьской ж.д.».
2016 воын Маша, Вика да Устинья правнучкаясыс ветлӧмаӧсь дзебанінас, пуктӧмаӧсь гу вылас чужан сиктысь нуӧм мутор.
Пи вылас похоронка воӧм бӧрын шогыс личкӧма арлыда мортӧс, Кирӧ Васькаӧс, олӧм пыкӧднас кольӧма Мария. Уна тӧжд да дой вичмӧма сылы: война кадся сьӧкыд удж, тшыгъялӧм да кынмалӧм, ичӧтджык чой-вок да дед вӧсна шогсьӧм, но некор абу усьлӧма сьӧлӧмнас.
Ог нин пӧ вӧлі чайтлы, кор сюрас пӧттӧдз сёйны нянь да узьны. Но том нылыд оз сетчы: «Дышӧдчысь либӧ вермытӧм йӧзыд ёна тшыгъявлісны, а ме пыр видзлі мӧс. Турунсӧ ваявлі нӧбйӧн Рӧманысь сизим километр сайысь да кысь сюрас — бадь пиысь да мый да… Вӧдиті град выв пуктас — тӧв кежлӧ косьтылі сёркни, морков вӧлӧга да витамин вылӧ… Луннас уджалі колхозын скӧт дорын, а войяснас сплавлы кылім ньӧрйысь гез. Петя вок школа бӧрас ваявліс ньӧрсӧ, а рыт-войяснас чоя-вока кылім ньӧргез. Висерын ньӧргезсьыс сетлісны сизим гӧгрӧс нянь тупӧсь. Сійӧ ёна миянлы отсавліс мездысьны тшыгъялӧмысь. Да и став гортса уджсӧ ковмыліс вӧчны рыт-войнас. Сьӧкыд вӧлі и кӧм-пасьӧн. Кӧмкот вурлісны весиг кукань куысь, гач да юбка – мешӧкъясысь, сюмӧдысь кылісны нинкӧм либӧ сапӧг кодьӧс. Бур, мый миян вӧлі «Зингер» вурсян машина. Сійӧ отсаліс и война бӧрын».
Платтьӧястӧ Мария видзӧдлӧ вӧлӧм да пыр и сяммӧ вурны, важмӧм-киссьӧм кӧлуйсьыд кужлӧма лӧсьӧдны вылькодьӧс…
Война кадӧ жӧ Шойнатыысь вӧлӧн ваявлӧма пошта да ломтас. Сетлӧмаӧсь пистолет и быдсӧн, коскын пӧ ӧшаліс кобураын: кӧин-ошкыд уна йывмылӧма сэк.
Сэсся 1944-1945 воясся тӧлын бара на Чубйын уджалӧма. Уна том ныв-зон кер дорад мырсьылӧмаӧсь сэк, да и война помасьӧм бӧрас на: коді пӧрӧдчӧ-увйысьӧ, коді вӧлӧн кыскалӧ керсӧ ю дорӧ, а тулыснас да гожӧм заводитчигас ставӧн сплав вылынӧсь. Война каднад сплав вылад коскӧдзыс келавны кӧдзыд ваын ковмылӧма и Машалы. Уна и кынмӧм пӧ сюрлі, но уджалім.
1944 во помын кувсяс Кирӧ Вась дед, да Петя лэччас Сыктывкарӧ: карын вӧлӧма Епим вокыс. Тайӧ кадӧ Василей вокыс вӧлӧма нин фронт вылын, десантнӧй войскаын: «Мишарин Василий Александрович, 1925 г.р., уроженец с. Большелуг. Призван Сторожевским РВК в феврале 1943 г., рядовой. Демобилизован в 1946 г.» («Книга Памяти Республики Коми», 5 т., стр. 420).
Война бӧрын Василий Александрович уджалӧма Сыктывкарын МВД-ын, УФСИН-ын, вӧлӧма безопасносьт техника кузя инспекторӧн. Воӧма майорӧдз. Кувсьӧма 1991 воын.
Епим 15 арӧсӧн мунлӧма велӧдчыны Затонса речнӧй училищеӧ да нэм чӧжыс уджалӧма паракодъяс вылын, бӧръя кадсӧ — Коми Республикаса правительство новлӧдлан теплоходса капитанӧн. Трагическӧя пӧгибнитӧма удж вылас 1984 воын.
14 арӧса Галина чойсӧ бать ёртъясыс босьтӧмаӧсь уджавны Шойнатыӧ, велӧдчӧма секретар-машинисткаӧ. Бӧрынджык уна во зільӧма Интаын. Пенсия вылӧ петӧм бӧрас олӧма 1997 воын кувсьытӧдзыс верӧс рӧдинаас — Белоруссияын.
Петя вокыс велӧдчӧма ФЗО-ын, уджалӧма СМЗ-ын фрезеровщикӧн, сэсся кыптӧма комсомол да компартия визьӧд. Пётр Александрович Мишарин кык созыв вӧлӧма СССР-са Верховнӧй Сӧветын депутатӧн. Кувсьӧма 2007 воын.
Верӧс сайӧ Мария мунлӧма сёрӧн: медводз сувтӧдӧма кок йылӧ чой-воксӧ да вӧлись лӧсьӧдӧма ассьыс семья.
Верӧсыс, Николай Степанович Лапшин, водз кольӧма мам-батьтӧг, олан керкатӧг. Уна тшыг да кынмӧм сюрлӧма быдмигас, но некутшӧм уджысь абу повлӧма. Верстяммыштӧм зонмыд лоӧма электрикӧн да ветлӧдлӧма республикаса сиктъясӧд, кӧні 1950-ӧд воясӧ босьтчӧмаӧсь нюжӧдны электричество. Тадзи Николай 1957 воын веськалӧма Ыджыдвиддзӧ.
Менам мам-бать тӧдмасьлӧмаӧсь тадзи. Мария ӧшинь улын Николай нюжӧдӧма би да вӧзйысьӧма Маша дорӧ пажнайтны. Сэки том морт гӧгӧрвоӧма, мый нылыд уджач, рам, тӧлка, шань, да и мӧска…
Тадзи чужӧма выль семья. Мария уджалӧма совхозын разнорабочӧйӧн. Николай электрикалӧма, сэсся киподтуя да тӧлка морттӧ корӧмаӧсь школаӧ завхоз-электрикӧн. Олӧмаӧсь зэв ӧтсӧгласӧн. Чужӧмаӧсь челядь: Валерьян (1958), Василий (1961), Павел (1962), Валентина (1964), Галина (1967).
Вит челядь чужтӧм-быдтӧмысь мамӧс наградитӧмаӧсь «Медаль материнстваӧн», уна вося бур уджысь 1970 воын В.И.Ленин чужан лунсянь 100 во тырӧмкӧд йитӧдын сетӧмаӧсь медаль, а 1975 воын — «Ветеран труда» почёт ним да медаль.
Ми, челядь, некор эг кывлӧй бать-мамлысь шум-зык. Олісны ӧта-мӧдсӧ пыдди пуктӧмӧн да радейтӧмӧн. Мам вӧлі мунӧ удж вылас пемыднас на да локтӧ пемыдӧн, а гортын вит челядь, скӧт. Рытнас мукӧддырйи сёйигас вӧлі унмовсьӧ мудзӧмысла. Ми, челядь, кыдз вермим, отсасим гортгӧгӧрса удж вӧчны, а гожӧмнас турун пуктыны, арнас урокъяс бӧрын картупель керны.
Весиг пенсия вылас петӧм бӧрас мам-батьлы сюрліс удж: гожӧмнас семьяӧн совхозлы пуктылім турун сійӧ местаяссьыс, кытчӧ оз сибав техника, а зорӧдӧ воӧм турун примитлісны мерайтӧмӧн. Дерт, став уджыс вӧлі ки помысь: ытшкам гӧрбуш косаӧн, куртам пу куранӧн, косьмӧм турунсӧ юралам да нӧсилкаӧн матыстам зорӧд дорӧ, бать да ыджыдджык пиян зорӧд чӧвтӧны…
Арнас мам, кӧть пенсия вылын нин вӧлі, совхозлы картупель ӧктыны на ветлывліс, картупель мешӧкъяссӧ мыськавліс да дӧмліс, а кор кад вӧлі, семьяӧн турипув вотлім сёйны и сдайтны, косьтӧм тшак тшӧтш сдайтлім… Тӧвнас мам томдырся пӧдругаясыскӧд картупель бӧрйыны ветлывліс совхоз хранилищеӧ, пекарняысь мешӧк пыркӧдліс. Кор вӧвъяс на вӧліны, дӧмліс конюшняысь сийӧс-завод. Пенсияыд ичӧт, а колӧ ныв-питӧ вердны, пасьтӧдны-кӧмӧдны.
Мариялӧн шаньлуныс вӧлі пыдӧстӧм, бурлуныс мерайттӧм, зільлуныс да уджачлуныс помтӧм. Аслас олӧмын некор некодкӧд эз зыксьыв, некод йылысь лёк кыв эз шулы. Быдӧнлы, мыйӧн вермис, отсавліс: кодлы бур кывйӧн, кодлы мыйкӧ вурны, кодлы пӧжасьны. Корлісны пӧжасьны свадьба да гуасьӧм-кодралӧм кежлӧ, армияӧ колльӧдны да служба вылысь вочаавны, гӧгрӧс чужан лун пасйыны — пыр отсавліс.
Став сьӧкыдлуныс олӧмсьыс, тыдалӧ, топыда мӧрччӧма — 69 арӧсӧн эновтіс таладоръюгыдсӧ, а Николай верӧсыс Мария бӧрся мӧд вонас муніс мӧдаръюгыдас…
Муӧдз копыр тіянлы, дона мам-бать, миянлы олӧм сетӧмысь! Югыдін да шоныдін!
Миян мам-бать ставнымӧс велӧдісны, бур туй вылӧ веськӧдісны.
Валерьян олӧ Ыджыдвиддзын. Тоня гӧтырыскӧд быдтісны кык пи — Васяӧс да Костяӧс. Кыкнанныс помалісны пединститут, но лоины ас вылӧ уджалысьясӧн. Эм нин нёль внучка.
Василий олӧ Затонын, ас керкаын. Луиза гӧтырыскӧд быдтісны ныла-пиа. Внук-внучкаӧс отсалӧны быдтыны Степан пиыслы. Аня ныв уджалӧ Усинскын врачӧн.
Павеллӧн куим пи да ӧти ныв, квайт внук-внучка. Илья пиныс велӧдчис стоматологӧ, олӧ Сосногорскын. Мӧд пи, Коля, зільӧ нефть переработайтан юкӧнын, коймӧдыс, Дима, — ас вылӧ уджалысь, а Устинья нылыс — архитектор. Павел 42 во чӧж уджаліс обувщикӧн, вурис йӧзлы шоныд, небыд пими, дзоньталіс кӧмкот.
Валентиналӧн семья оліс Удораын. Андрей верӧсыскӧд — ас вылӧ уджалысьяс. Быдтісны кык ныв да пи. Маша нылыс — акушерка, олӧ да уджалӧ Санкт-Петербургын, Вика олӧ Сербияын, айтишник. Ӧні Валентина отсалӧ быдтыны внучкасӧ, а неважӧн Валентина бать-мам керкасяньыс неылӧ стрӧитіс ас керка.
Бать-мам керкаас ола ме, налӧн медічӧт нылыс, Галина, ас вылӧ уджалысь. Быдті Альберт пи. Ыджыдвиддзын шӧр школа помалӧм бӧрын Альберт велӧдчис госслужба академияын, сэсся Будапештын помаліс университет да ӧні олӧ Венгрияын, уджалӧ переводчикӧн.
Ми, чой-вок, миян нин челядь да внукъяс, чукӧртчылам бать-мам керкаӧ, шоныда казьтывлам найӧс, висьталам ныв-пилы дед-баб да миян сӧвман-быдман кад йылысь, мед оз вунӧдны найӧс, мед тӧдасны Гаврил Иван Карлам Кирӧ Васька Ӧлексан Марьялӧн олӧм йылысь да водзӧ паськӧдасны шань коми рӧдсӧ.
* * *
Казьтылӧмсӧ 2025 вося февральын гижис да снимокъяс сетіс Мария Александровна Лапшиналӧн ичӧт нылыс — Галина.
<> Лӧсьӧдіс гижӧдсӧ Ольга Ивановна Мишарина, Ыджыдвидз школаын «Сиктлӧн история» музейын уджавлысь, сиктса ветеранъяс сӧветӧ пырысь.