Повтӧг пырӧдчӧ быдлаӧ. Ӧдйӧ вӧчӧ лӧсялана кывкӧртӧд. Кывкутӧ мукӧдыс вӧсна. Тӧдӧмысь, буретш татшӧм помшуӧм позис эськӧ вӧчны тестъяс отсӧгӧн миян талунъя гӧсьтлӧн сям-ӧбича кузяыс.
Тыш-косьса ветеран, пытшкӧс делӧяс службаса полковник Виталий Шкоропадалӧн опытыс зэв ыджыд: Ухта карса милицияын уджалігӧн мыж вӧчысьяслы паныд тыш, ФСИН тэчасын служитӧм, Чечняса кык кампания, СВО. Мужичӧйӧс пасйӧма «За службу Родине», «Защитнику Отечества», «Участнику контртеррористической операции на Кавказе», а сідзжӧ «За отличие в службе» куим тшупӧда медальясӧн. Сыкӧд аддзысьлім Аймуса Геройяс лун водзвылын.
«Восьтӧй, милиция!»
Виталий Иванович чужӧма Молдавияса Рышканы карын.
Ичӧтдырсяньыс вӧлӧма смел да кывкутысь. Семьяас медыджыд кага, школаын велӧдчигас на дӧзьӧритӧма куим чоя-вокасӧ, кор бать-мамыс абу вӧлӧмаӧсь гортас.
Армияын служитӧм бӧрын сьӧкыд 1990-ӧд воясӧ вуджӧма овны Тюмень обласьтса Нижневартовск карӧ. Медводз зільӧма мусир перъянінын, сэсся труд урок велӧдысьӧн.
Кызь ӧти арӧсӧн вочаалӧма муса пӧвсӧ – Валентинаӧс, да ӧтлаасьӧмаӧсь.
1997 воын, кор быдмӧма нин Денис пиук, да гӧтырыс нӧбасьӧма мӧдӧн, семьянас вуджӧмаӧсь Ухтаӧ, кӧні олӧмаӧсь Валентина Васильевналӧн бать-мамыс.
Виталий Иванович удж корсьӧм кузяыс дыр абу майшасьӧма: мунӧма сэтчӧ, кӧні колӧмаӧсь уджалысьяс – ОВД-са патрульно-постӧвӧй службаӧ.
Уджъёртъясыскӧд тшӧтш патрулируйтӧма-кытшлалӧма Ухтаса уличаяс, ветлӧма корӧм-вызов серти лӧньӧдны кухняса «боксёръясӧс».
1990-ӧд вояс мӧд джынйыс вежӧрас тшупӧма котырӧн мыж вӧчӧмъясӧн, вузасьысьясӧс дзескӧдӧм-рэкетӧн, ывлавывса косясьӧм-лыйсьӧм-вензьӧмъясӧн да, дерт, тшӧтш и милициясаӧс йӧзӧн пыдди пуктытӧм-кедзовтӧмӧн. Та понда весиг гортса зык-вен вермӧма помасьлыны ускӧттьӧ-трагедияӧн.
Коркӧ код юра мужичӧй абу лэдзӧма гортас гӧтырсӧ, да мӧдыс чукӧстӧма отсӧг вылӧ пӧрадок видзысьясӧс.
Корӧм серти воӧм Виталий Иванович тотшкӧдчӧма ӧдзӧсас: «Восьтӧй, милиция!». Ӧдзӧсыс гурйыв воссьӧма, и юӧмсьыс дурмӧм-ярмӧм кӧзяиныс уськӧдчӧма патрульнӧй вылӧ черӧн…
Виталий Шкоропадалӧн сьӧрсьыс вӧлӧма табельнӧй ӧружие, но сійӧ век жӧ шуӧма видлыны кӧртвомавны кампужитчысьӧс сытӧг.
Бӧрыннас косясьысьыс аттьӧалӧма, бур пӧ, мый эн лый.
–Ӧкмысдасӧд воясад милицияад уджыд вӧлі сьӧкыд. Удждоныд ичӧт, а криминалыс уна, и коліс на кужны варовитны татшӧмъясыскӧд аддзысьлігӧн.
Та вӧсна милицияад сэки зілисны ассьыныс уджсӧ помтӧг радейтысь войтыр, – висьталӧ редакцияса гӧсьт.
Коймӧд судтасянь… ӧшиньӧд
Виталий Иванович велӧдчӧма Эжваса милиция школаын да помалӧма сійӧс 2003 воын гӧрд диплома лейтенантӧн. «Восӧ шойччы да вузӧ сэсся пыран», – шуӧмаӧсь сылы. Но том морт абу нюжмасьӧма – дзик пыр веськӧдчӧма Санкт-Петербургса университетӧ. Тӧлка-вежӧра сотрудникӧс ОВД-са веськӧдлысьяс индӧмаӧсь-вуджӧдӧмаӧсь уголовнӧй розыскӧ. Сэні уджалігас Виталий Иванович туялӧма уна сикас мыж. Ми корим казьтыштны вежӧрас медся тшупӧм лоӧмторъяссӧ.
–Кутшӧмкӧ ань соцработникӧн висьтасьӧмӧн вӧлӧм ылӧдлӧ пӧчӧясӧс, вӧчтӧм на услугаӧн могмӧдӧмысь сьӧм пычкӧ-босьтӧ, а сэсся вошӧ. Ме гӧгӧрбок донъялі юӧръяссӧ да кывкӧрталі: тайӧс вӧчӧ оз Ухтаын олысь. Шуим корсьысьны воӧмаяс пӧвстысь да тӧдмалім, мый «Тиман» туй морт керкаӧ овмӧдчӧма кутшӧмкӧ нывбаба. Сыктывкарса уджъёртъяс юӧртісны, мый сэні тадзи жӧ нажӧвитчӧ-озырмӧдчӧ тӧдтӧм ань. Чужӧм-мыгӧрнас и киподтуйнас – дзик «миян» кодь. Дерт, кутім сійӧс да «гож водзӧ петкӧдім». Ӧти лунӧн сійӧ вевъявлӧма ылӧдлыны олӧма вит мортӧс, ставсӧ эрдӧдім 50 бӧбйӧдлӧм, – казьтылӧ мужичӧй.
Нӧшта ӧти лоӧмтор йитчӧма патера-оланінысь гусясьӧмкӧд. Мужичӧй да ань висьтасьӧны вӧлӧм гозъяӧн. Мужичӧйсӧ тшапкӧмаӧсь лавкаын, кор сійӧ видлӧма шышнитны прилавок вывсьыс футболкаяс. А асывнас служба вылӧ мунігас Виталий Шкоропада аддзӧма кузь киаӧс: йӧз курткаа, сійӧ лӧсьӧдчӧма уйкнитны дежурнӧй часьтсьыс. Кватитӧма сійӧс шошаӧдыс да пыртӧма следователь жырйӧ. Нем виччысьтӧг мӧдыс нетшыштчӧма да… чеччыштӧма коймӧд судтасянь ӧшиньӧдыс. Виталий Иванович – бӧрсяньыс. Кварталсӧ кытшалӧмаӧсь да аддзӧмаӧсь пышъялысьсӧ… лӧп-шыблас чукӧртан бакысь.
«Пӧсь» кад
–Кык сюрсӧд воын ачым вӧзйыси Чечняӧ. Аддзылітӧді эськӧ, мый «пӧсь» точкаас ветлыны бӧрйӧны гӧтыр-челядьтӧмъясӧс. А ме сэтчӧ эг лӧсяв. Виталий, тэ нӧ пӧ кытчӧ мӧдӧдчин? Тэнад жӧ гӧтыр да кык челядь. А ме воча шуи, мися, мыйла мирнӧй йӧзсӧ, тшӧтш и менсьым семьяӧс, кутас дорйыны кодкӧ, а ог ачым?!. Ӧти кывйӧн, босьтісны. МВД-са своднӧй отрядӧн мӧдӧдчим вежны Чечняӧ медводдзаӧн мунӧм милиционер-уджъёртъясӧс.
2000 вося март. Взводса командир Виталий Шкоропада сотрудникъясыскӧд сулалӧмаӧсь Шелковскӧй районса Коби дорын блокпостӧн. Видзӧмаӧсь правопӧрадок. Колӧ шуны, своднӧй отрядыслы медводдза блокпостъяссӧ вӧчӧмаӧсь Виталий Ивановичлӧн эскиз-серпас серти (срочнӧй службадырся опытыс отсалӧма). Чечняын сэки кадыс вӧлӧма «пӧсь» – регыд сэні медводдзаысь на колӧма бӧрйыны Россияса президентӧс. Тшӧкыда блокпостъясӧ юӧртлӧмаӧсь, сэтшӧмтӧ участокын пӧ дасьтысьӧны вӧчны теракт. Со милиционеръяс и ветлӧмаӧсь ӧтиласянь мӧдлаӧ, туясьӧмаӧсь-видзӧдалӧмаӧсь гӧгӧрбок, кӧнъясынкӧ и мина перъявлӧмаӧсь. Медбӧрын бӧрйысьӧмыс мунӧма лючки.
А быдлунъя службаыс вӧлӧма – видлавны-шобны машина-йӧзсӧ. Аддзывлӧмаӧсь-мырддьылӧмаӧсь и боеприпас. Виталий Ивановичлӧн висьталӧм серти, ӧружиеыс пӧ сэки вӧлі матӧ быдӧнлӧн, весиг 10-12 арӧса челядь киас патронӧн котравлісны. Ковмылӧма мырддявны.
Виталий Шкоропада ӧнӧдз шоныда казьтылӧ федеральнӧй войскаӧ вуджӧм Дудаевлӧн вӧвлӧм спецназысь зонъясӧс. Найӧ пӧ шы сертиыс вермисны висьтавны, кутшӧм самолёт лэбӧ, да весиг эрдӧдны гражданскӧй паськӧм кышалӧм боевикъясӧс (пельпомас зыртӧм-нёльсмунӧм, паськӧмсӧ лӧсьӧдышталӧм, корсьысян син-видзӧдлас сертиыс да с.в.).
Олӧмӧн пудъясьӧм
Ӧтчыд Виталий Иванович уджъёртыскӧд пудъясьӧмаӧсь олӧмнас – шуӧмаӧсь ас кежсьыныс, бронетехникаӧн колльӧдтӧг ветлыны Моздокӧ ньӧбны да вайны гӧра-кӧдза кежлӧ кӧйдыс. А боевикъяс сійӧ кадас абу вугралӧмаӧсь, быд ногыс падмӧдӧмаӧсь-торкалӧмаӧсь мирнӧй олӧмсӧ, тшӧтш и колоннаяссӧ лыйлӧмаӧсь.
–Ми петім туйӧ бронетехникаӧн колльӧдтӧг 13 КамАЗӧн. И пӧпуттьӧ дзик быд блокпостын миянӧс сувтӧдлісны да кӧсичаас чуньнас бергӧдлӧмӧн юавлісны: «Ті нӧ мый, смертникъяс?! Овнытӧ дышӧдіс? Сы ылнаӧ бронетехникатӧг?!». Чуймӧдана, но тайӧ вӧлӧма медся лӧсялана петан туй. Войковтім ми Моздокын сідз шусяна частнӧй секторын. Садьми, а миянӧс видзӧ-дӧзьӧритӧ том чеченеч, КамАЗса шопер: «Тэныд колӧ на узьыштны – туйыс кузь». Тыдалӧ, уджъёрткӧд повтӧм-писькӧс-лунсьыным шоперъяс пыдди пуктісны миянӧс.
Сӧвтчим да петім бӧр туйӧ. Пӧпуттьӧ став постас лэдзисны нем юасьтӧг: водзын ни бӧрын «кӧрӧбкаыс» кӧ абу, сідзкӧ, нинӧм коланасӧ ог нуӧй. Ӧти туйкостын аддзим лыйлӧм колонна, муртса 20-30 минут сыкӧд коставсьӧма… Паметьӧ кольӧма, Дагестанса Кизлярын да Хасавюртын миян дорӧ матыстчывлісны верстьӧ и челядь. Кысянь кытчӧ да мыйла мунам тӧдмалӧм бӧрын кинымӧс кутлісны, аттьӧ пӧ, зонъяс, тіянтӧг эськӧ кыснымӧс нюжӧдім…
Вӧрӧг пӧвстын, дзугйын
–2001-ӧдын ме бара ветлі Чечняӧ. Ярегаысь уджъёрткӧд сэки збыльысь дзугйӧ веськавлім. Толстой-Юртса администрацияӧн веськӧдлысьыс корис колльӧдны сійӧс Старые Атагыӧ старейшина дорӧ ветлігӧн. Сылӧн вӧлі ӧти телохранитель, а миянӧс босьтіс сьӧрсьыс пулемётчик да автоматчик пыдди. Туяс ми витысь вежлім машинасӧ (ставыс сьӧдӧдӧм-тонируйтӧм ӧшинь-стеклӧа). Старые Атагыын дорті журъялісны и важся легковушкаяс, и тыра КамАЗъяс, и «Ниваяс», и боевикъяслӧн камуфляжа шоперъясӧн рулитан джипъяс.
Сэки ми кылім асьнымӧс вӧрӧг пӧвстын, асланым милицияыд ӧд сэн эз вӧв, отсавны некодлы. Сэтчӧссаяс кӧ тӧдмалісны, мый ми бокӧвӧйяс, ловйӧн эськӧ эг кольӧй. Дерт, аскӧдным гранатаяс вӧліны да, кокниа эськӧ эг сетчӧй. Век жӧ ставыс бурӧн помасис. Бӧрыннас чина мортыд кинымӧс кутыштліс: «Татшӧм йӧзтӧ ме пыдди пукта!». Пызан на лӧсьӧдліс кафеын.
Толстой-Юртад милицияса быдсямасӧ аддзылӧмаӧсь-тӧдлӧмаӧсь. Сэтчӧс войтыр эскытӧмпырысь на вылӧ видзӧдӧмаӧсь, а кодсюрӧ и лёк кывъясӧн шыбласьӧмаӧсь. А со зонкаясыс сибӧдчӧмаӧсь-ёртасьӧмаӧсь. Тошка Виталий Шкоропада чеченечлань мунӧма да, «Тэ збой, тэ – ас», – шулӧмаӧсь. «Ме роч», – пыксьӧма мужичӧй. Сэки зонъяс вайӧдӧмаӧсь лэдзалӧм вӧв: «Пуксьы!». Миян геройным верзьӧмаӧн чибӧсӧ кыккокйыв чеччӧдӧма (снимокыс весиг эм). «Тэ збыльысь миян!» – кывкӧрталӧмаӧсь томулов.
Лёкыслы туйсӧ потшны
–2006 воӧ МВД-ысь вуджи УФСИН-ӧ. Угрозыскын уджалігӧн кывкуті УФСИН-са оперативнӧй тэчаскӧд йитӧд вӧсна да бура тӧді сэн уджсӧ. Сэки ёнджыкасӧ веськӧдлан удж бергӧді, сэсся лои оперуполномоченнӧйӧн, водзӧ – старшӧй опер-уполномоченнӧйӧн. 2017 воын семьяӧн вуджим Сыктывкарӧ. 2023 воын полковникӧн петі пенсия вылӧ.
Позис эськӧ вочасӧн «быдмыны»-воӧдчыны главкӧдз, но пансис-ӧддзис Донбассын торъя военнӧй операция. А военкор Владлен Татарскийӧс виисны да, гӧгӧрвои – мыйкӧ колӧ вӧчны. Чечняӧ ветлігӧн моз жӧ шуи: «Ог кӧ мун сэтчӧ, дугда ачымӧс пыдди пуктыны. Лёкыслы туйсӧ кӧ ӧні он потш, сійӧ паськалас-содас»… Пенсия вылӧ петӧм кузя кабала-документнас ёна тэрмаси да, удостоверенньӧсӧ весиг гӧтырӧй босьтіс. Сійӧ кадас ме тӧвзи нин ЛНР-лань.
Ичӧтсяньыс быдтыны патриотӧн
2023 вося майын Виталий Иванович кырымалӧма военнӧй служба йылысь контракт да, индӧмаӧсь отделениеса командирӧн. Тӧдсаясыс ӧлӧдӧмаӧсь, сэн пӧ ӧпаснӧ. Но угрозыскын да УФСИН-ын уджалігӧн мужичӧй уна мытшӧд-падмӧг венӧма, быдсикас йӧзкӧд паныдасьлӧма, да сійӧс нинӧм нин абу повзьӧдлӧма.
–Тыш-кось нуӧданінын орччӧн вӧліны быдсикас йӧзыс, но налӧн тӧрытъя олӧмыс вӧлі кольӧма важас. Медся тӧдчанаыс вӧлі налӧн этш-ӧбича-кужанлуныс да чорыд дисциплина, мый вӧсна ме и кывкуті. Передӧвӧяд бура тыдалӧ, коді мый дон сулалӧ. Сійӧ аслыспӧлӧс лакмуса кабала кодь. Шуам, кодсюрӧлы позис лӧня кургыны-овны-уджавны «гражданкаын», но найӧ сьӧлӧм-лов корӧм сертиыс бӧрйисны СВО – тайӧ и эмӧсь збыль патриотъяс, – юксьӧ видзӧдласнас Виталий Шкоропада.
Гӧгӧрвоана, СВО-са служба йывсьыс паськыда висьтавны ӧні оз на позь, но вомъёртным шуӧ, сэн пӧ Чечня дорсьыд ёна сьӧкыд, «адсьыс на ад» пыр ковмис мунны. Тайӧ пӧ дзик мӧд пӧлӧс операция. Великӧй Отечественнӧй дырйи моз жӧ сэн уна мина, артиллерия да, дерт, быдлаӧ судзсян-воӧдчан дронъяс.
–Сэн быд здук колӧ лоны дасьӧн, ӧд кывкутан орччаясыд вӧсна, – висьталӧ Виталий Шкоропада. –Коркӧ верман мездыны йӧзсӧ, а корсюрӧ и мӧдарӧ… Ен отсӧгӧн, ме коли ловйӧн да бергӧдчи гортӧ. Сэн зэв бура гӧгӧрвоан, кутшӧм вӧсни сі йылын кутчысьӧ олӧмыс да мирыс. Тэныд паныда – ас кодьыд жӧ йӧз, славяна. Но налӧн вежӧрыс дзик гудыртчӧма да, мустӧмтӧны став рочсӧ. Оз ӧд весьшӧрӧ памятник-монументъяс кисьтыны-жуглыны – кӧсйӧны вуштыны паметьсӧ…
Ӧні кӧ нинӧм ог вежӧй, ог колана ног быдтӧй-воспитайтӧй том войтырӧс, код на тӧдас, мый лоӧ аски. Талун вербуйтысьяс мынтысьӧмӧн ышӧдӧны-йӧткалӧны миян томуловӧс лёклань, асланьныс. Колӧ мый вынысь водзсасьны талы паныд, ичӧтсяньыс быдтыны ныв-зонмӧс патриотъясӧн.
«Ышӧдӧй зонъясӧс!»
Талун Виталий Иванович зільӧ регионса «Боевое братство» общественнӧй котырӧн юрнуӧдысьӧс вежысьӧн да веськӧдлӧ Олимпиада кежлӧ спортсменъясӧс дасьтан Эжва районса школаӧн. Сыӧдз спортшколасьыс унаӧн мунӧмаӧсь, но вочасӧн учреждениеӧ воалӧны выль тренеръяс.
Вомъёртным водзмӧстчӧ «Защитники Отечества» фондӧн котыртӧм уджын. Торйӧн кӧ, сылӧн вӧзйӧм серти спорт стрӧйбаас медводдзаяс лыдын вичмӧдлӧны СВО-ӧ пырӧдчысьяслы залъяс. Татшӧмторсӧ вочасӧн пыртӧны и мукӧд учреждениеын.
Виталий Шкоропада ас пайсьыс вӧчӧ став позянасӧ томуловӧс дзоньвидза оласногӧ, тшӧтш и ёрта-ёртӧс пыдди пуктыны-гӧгӧрвоны да мӧда-мӧдлы отсасьны ышӧдӧм могысь.
–Окоп-блиндажын служба нуысьяслы гуманитарнӧй отсӧгыс талун зэв колана да тӧдчана. Кӧсъя аттьӧавны став волонтёрсӧ, тшӧтш и школаын велӧдчысьясӧс, землякъяслы отсалӧмын водзмӧстчӧмсьыс. Ышӧдӧй миян зонъясӧс, гижӧй налы шоныд письмӧяс, ӧд салдатъяс олӧны мирнӧй олӧм йылысь дум-кӧсйӧмӧн. Найӧ сэні пудъясьӧны олӧмнас, медым ми тані вермим овны бура да лӧня, – кывкӧрталіс сёрнинымӧс Виталий Иванович.
<>Елена Музыкант. Снимокъясыс авторлӧн да Виталий Шкоропадалӧн архивысь.