«Коми муын» телефон пыр ылӧдчӧм йылысь тайӧ менам квайтӧд гижӧд нин. Миянысь ӧтдор и мукӧд газет, телевидение-радио, ӧтуввез быд лун йӧзӧдӧны татшӧм юӧрсӧ, полицияса сотрудникъяс профилактика могысь кытшлалӧны патераяс, подъездын ӧшлӧны ӧлӧдана листовка. Татшӧм кабаласӧ разӧдісны и бӧрйысян участокӧ волысьяслы. Но, кыдз шуласны, уналы юраныс кӧть майӧг ёсьты.
2022 воын кӧ йӧз зептысь кузь киаяс гуӧмаӧсь 480 миллион шайт, мӧйму республикаын олысьяс телефон пыр ылӧдчысьяслы вуджӧдӧмаӧсь миллиард (!) шайт. IT-технология отсӧгӧн вӧчӧм мыжыс воддза воын серти содӧма 37,8, а артавны кӧ сьӧмӧн, 130 прӧчент.
Кыдзи талун миянӧс ылӧдлӧны да кутшӧм ногӧн таысь видзчысьны? Кор нин йӧзыс велаласны да мӧдасны гӧгӧрвоны, мый найӧс яндысьтӧг бӧбйӧдлӧны?
Та йылысь нӧшта ӧтчыд сёрнитісны республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын.
Сыктывкарын УМВД-са полицияӧн веськӧдлысьлысь удж вӧчысь Артём Махмутов:
–Сыктывкарын телефон-компьютер отсӧгӧн мӧйму вӧчӧмаӧсь 2.790 мыж.
Тавося кык тӧлысьӧн IT-технология отсӧгӧн бӧбйӧдлӧмаӧсь 424 мортӧс, мӧйму тайӧ каднас та мында жӧ кымын вӧлі – 427. Но кольӧм воын кӧ кык тӧлысьӧн ылӧдчысь зептӧ йӧзыс вуджӧдісны 33, таво нин – матӧ кык пӧв унджык – 63 миллион шайт. Быд лун миян дорӧ шыӧдчӧ 11-16 морт, кодъяс отсалӧмаӧсь тӧдтӧм йӧзлы ректыны ассьыныс тшӧтсӧ, банкса картасӧ да с.в.
Медунаӧс бӧбйӧдлӧны «банкса уджалысь», «МВД, ФСБ, следственнӧй управление, прокуратура да мукӧд тэчасысь сотрудникъяс».
Морт дорӧ кодкӧ шыӧдчӧ ним-вичнас, ӧлӧдӧ, ӧні пӧ зэв уна быдсикас ылӧдчысьыс да, колӧ видзчысьны. И мӧдыс эскӧ сылы. А «банкын уджалысьыд» водзӧ мудеритӧ, со пӧ тіян тшӧт вылысь кодкӧ кӧсйӧ босьтны сьӧмсӧ. Йита пӧ тіянӧс миян «безопасносьт службакӧд». Сёрниӧ пырӧдчӧ мужичӧй да майшасяна гӧлӧсӧн юӧртӧ, тіян тшӧт вылысь пӧ банкса кутшӧмкӧ сотрудник видлӧма босьтны сьӧм, но абу вермӧма…
Спецоперация заводитчӧм бӧрын йӧзсӧ мӧдісны повзьӧдлыны и Украинаса войскалы «отсӧг сетӧмӧн». Ті пӧ асланыд тшӧт вылысь вуджӧданныд налы сьӧм. Он кӧ пӧ тӧдӧй та йылысь, сідзкӧ, кодкӧ мӧд тайӧс вӧчӧ тіян нимсянь, и сійӧс колӧ кутны. И со нин «полицияса сотрудник» повзьӧдчӧ, он кӧ пӧ отсалӧй туявны гусясьысьсӧ, асьнытӧ кыскасны уголовнӧй кывкутӧмӧ. Та бӧрын нин «специалист-оператор» шӧпкӧдӧ-висьталӧ, мый быть колӧ восьтыны выль «безопаснӧй» тшӧт, кодӧс некод нин оз вермы «жугӧдны», да кутшӧмкӧ кад кежлӧ вуджӧдлыны сэтчӧ сьӧмтӧ, а кор банк туялас гусясьысьсӧ, позяс важас ставсӧ бергӧдны.
Мортыд, дерт, татшӧм юӧрсьыд весьӧпӧрӧ да оз нин гӧгӧрво, мый вӧчӧ. И со нин сылы телефон пыр висьтавлӧны кутшӧмкӧ номер, тшӧт, кытчӧ позьӧ «дзеблыны» сьӧмсӧ. И ачыс тшӧтш юӧртӧ карта номерсӧ, кодсӧ да с.в.
Сыктывкарын олӧма да пӧрысь йӧзӧс повзьӧдлӧны неминучаӧ веськалӧм рӧдвужнас. Шуам, верӧсыд, гӧтырыд, пиыд, нылыд пӧ кодӧскӧ кувтӧдзыс талялӧма да, сы вылӧ панӧны уголовнӧй делӧ. Но позьӧ на пӧ дорйыны матыссатӧ мыждӧмысь да некымын во кежлӧ дзескыдінӧ пуксьӧдӧмысь. Тырмымӧн пӧ следовательыслы курьеркӧд мӧдӧдны сьӧм.
Бӧбйӧдлӧм йӧзлысь сьӧмсӧ медсясӧ чукӧртӧны тыр арлыдтӧмаяс, ныв-зонлӧн талун тайӧ «кокньыд» нажӧтка. Мӧйму татшӧм ногӧн йӧз зептысь ректӧмаӧсь 480 миллион шайт.
Ӧтуввез пыр ньӧбасиг-вузасигӧн кольӧм во юркарса олысьяс воштӧмаӧсь 543 миллион шайт. Сэні зэв уна бӧбйӧдлан сайтыс. Шуам, кодкӧ кӧсйӧ ньӧбны запчасьт, санаторийӧ путёвка, самолётӧ либӧ поездӧ билет. Телефон пыр сылы вӧзйӧны вуджны кутшӧмкӧ мессенджерӧ да ыстӧны ӧтуввезйын сідз шусяна фишинг ссылка, мӧд ногӧн кӧ, ылӧдчана адрес. Мортыс восьтӧ тайӧ ссылкасӧ да пыртӧ сэтчӧ банкса картасьыс став юӧрсӧ. «Мынтыны» кнопка личкӧм бӧрын чайтӧ, мый вештысис колана услугаысь. Но збыльвылас та бӧрын сылӧн картаӧн вӧдитчӧ нин бокӧвӧй морт. Гӧгӧрвоана, вошӧ тшӧт вывсьыс став сьӧмыс, а сэсся и тӧвар-услуга вӧзйысьыс, и сайтыс.
Медым тіянӧс эз бӧбйӧдлыны, колӧ зэв сюся видзӧдлыны домен нимсӧ. Ылӧдчанаыс быттьӧ дзик жӧ сэтшӧм, но сэні эмӧсь содтӧд шыпас, лыдпас да мукӧдтор. Медым сьӧмыд эз вош, ставсӧ колӧ вӧчны сідз шусяна оригинал сайтын.
А медся бур, некодлы кӧ некытчӧ он вуджӧдӧй сьӧмтӧ!
Сыктывкарын УМВД-са уголовнӧй розыск юкӧнысь юӧр да телекоммуникация отсӧгӧн вӧчӧм мыж туялан отделениеысь старшӧй оперуполномоченнӧй Алексей Трефилов:
–Ылӧдчысьяс воысь-во думыштӧны мыйкӧ выльтор, медым мортыс ньылыштіс «самсӧ».
Шуам, звӧнитӧ «сотӧвӧй оператор» да вӧзйӧ вежны тариф либӧ водзӧ нюжӧдны сёрнитчӧмтӧ. Колӧ пӧ сӧмын юӧртны код номер, кодӧс СМС-ӧн ыстам тіян телефонӧ. Кор мортыс юӧртӧ налы воӧм лыдпасъяссӧ, ылӧдчысьяс пырӧны аккаунтӧ, вежӧны «Госуслугиысь» сылысь парольсӧ. Та бӧрын звӧнитӧны да веськыда висьтасьӧны, ми пӧ мошенникъяс и ӧні тэ нимсянь босьтам кредит.
Гӧгӧрвоана, мортыс таысь весьӧпӧрӧ, видлӧ восьтыны «Госуслуги», но порталыс и збыльысь оз воссьы. Ӧні пӧ ӧд наян йӧзыд ме нимсянь босьтасны некымын миллиона кредит. Мый вӧчны?
И виччысьтӧг воӧ «отсӧг». Звӧнитӧны «служба поддержкиса», «МФЦ-са», «Госуслугиса» либӧ «банкса сотрудникъяс» да юасьӧны, тіян дорӧ пӧ водзджыксӧ некод эз шыӧдчыв? Кодлыкӧ юӧртінныд код номертӧ? Ми пӧ казялім, кодкӧ кӧсйӧ тіян нимсянь босьтны зэв ыджыд кредит. Йитам пӧ тіянӧс «банкса безопасносьт службаысь, ФСБ-ысь либӧ полицияысь сотрудниккӧд». А водзӧ повзьӧм мортсӧ нуӧдӧны «тӧдса нин ордымӧд». Сійӧ эскӧ, мый водзджыксӧ сылы звӧнитлісны збыльысь ылӧдчысьяс, а ӧні пӧ меным отсалӧны збыльысь сотрудникъяс.
Сыктывкарын УМВД-са уголовнӧй розыск юкӧнысь юӧр да телекоммуникация отсӧгӧн вӧчӧм мыж туялан отделениеысь оперуполномоченнӧй Сергей Королев:
–Казялім, йӧзыслы пырджык звӧнитӧны, кор найӧ оз вермыны лючки сёрнитны. Шуам, кодкӧ мунӧ машинаӧн, сӧмын на садьмӧма, ворсӧ челядькӧд либӧ муртса петӧма пывсян-душысь да с.в. Мортыс оз помӧдз гӧгӧрво, мый сыкӧд сёрнитӧ ылӧдчысь, да мӧвпышттӧг юӧртӧ ним-вичсӧ, гуся код-пароль да с.в.
Кокньыда позьӧ ылавны и ӧтуввез пыр вузасигӧн. Неважӧн Сыктывкарса олысь юӧртӧма, 15 сюрс шайтысь пӧ вузала холодильник. «Ньӧбысьыд» пыр и звӧнитӧма. Сэтшӧма пӧ кажитчис, весиг видзӧдны ог мӧд, а медым некодлы меысь водзджык он вузав, пыр жӧ пӧ вуджӧда став сьӧмсӧ, но та могысь колӧны банкса карта номер, реквизит да с.в. Пыр жӧ став колана юӧрсӧ сетӧ холодильник «ньӧбысьыдлы», коді та бӧрын ӧдйӧ и вошӧ. Такӧд тшӧтш вошӧ и ассьыс эмбурсӧ вузалысьлӧн банкса картасьыс 15 сюрс шайт.
Бӧръя кадӧ унаӧн воштісны сьӧмсӧ и мӧд ногӧн: биржаын да инвестицияӧн «нажӧвитчигӧн». Мортыслы звӧнитӧны да вӧзйӧны ньӧбны кутшӧмкӧ компаниялысь акция. Либӧ сійӧ ачыс ӧтуввезйын веськалӧ «брокер-шулер» налькйӧ. Сылы медсясӧ вузалӧны биару, мусир перъян котыръяслысь дона кабала. Сэсся петкӧдлӧны ӧтуввез пыр таблицаяс, графикъяс, кыдзи «донсялӧны» тайӧ акцияясыс. Ньӧбин пӧ вит сюрс шайтысь, а ӧні тшӧт вылад куим пӧв унджык нин. Горш мортыд нӧшта на ыззьӧ да некымын миллион шайт дон «ньӧбӧ» содтӧд акция. Но кор кӧсйӧ босьтны «нажӧвитӧмсӧ», вошӧ и сайтыс, и «брокерыс», и, дерт, став сьӧмыс.
Он кӧ сяммӧй татшӧм ногӧн нажӧвитчыны, эн и сюйсьӧй. Сэтшӧма кӧ нин телепит озырмӧдчыны акция да биржа отсӧгӧн, тайӧс позьӧ вӧчны банкын либӧ предприятие-котырса офисын.
Сыктывкарын УМВД бердын Общественнӧй сӧветын водзмӧстчысь, психолог Юлия Першукова:
–Ылӧдчысьяс асьныс зэв бур психологъяс. Найӧ тӧдӧны, мый ӧтиясӧс сьӧкыд мыйӧнкӧ повзьӧдны, а мӧдлы тырмымӧн шуны гоз-мӧд кыв.
Медсясӧ найӧ бӧбйӧдлӧны горшасьысьӧс, полысьӧс, мыжаӧс да слабӧс. Ылӧдчана «вугырӧ» вермас пысасьны морт, коді омӧля узьӧ, сійӧс кӧ ӧтарӧ личкӧ кутшӧмкӧ стресс. Казялӧма, кокньыда позьӧ ылӧдлыны радейтысь, шуда, ловнас усьӧм, скӧр да повзьӧм мортӧс. Татшӧмыс оз вермы водзсасьны бӧбйӧдлысьыдлы паныд да ставсӧ вӧчӧ сылӧн индӧд серти.
А вежӧрыд кӧ ясыд, бура гӧгӧрвоан, кор тэнӧ ылӧдлӧны. Но, овлӧ, олӧма аньлы звӧнитӧ «ФСБ-са майор Филиппов», и нывбабаыдлӧн садь вежӧрыс гудыртчӧ, и сійӧ шӧйӧвошӧ да оз вермы водзсасьнысӧ.
Ті кӧ удж бӧрад мудзинныд, да кодкӧ звӧнитӧ, вӧзйӧ мыйкӧ вӧчны, эн полӧй дугӧдны сёрнисӧ, эн тэрмасьӧй мыйкӧ ӧдйӧджык вӧчны, нӧрӧвитлӧй 20-30 минут. Та каднас Му шарыс оз бергӧдчы. Тіянӧс кӧ тэрмӧдлӧны, повзьӧдлӧны, сідзкӧ, став сертиыс, кӧсйӧны бӧбйӧдлыны. Звӧнитысьыслӧн сёрниысь кӧ мыйкӧ эз во сьӧлӧм вылад, кутшӧмкӧ кыв кӧ повзьӧдіс, кусӧдӧй телефонтӧ.
* * *
Ставыс тайӧ, дерт, колана. Но зэв унаӧн мыйлакӧ некыдз оз велавны. Быттьӧкӧ налы сьӧмсӧ некытчӧ воштыны. Гижӧдсӧ дасьтігӧн син улӧ бара веськалісны телефона мошенникъяс йылысь юӧръяс.
Юркарысь 34 арӧса мужичӧйлы звӧнитӧма «ФСБ-са сотрудник» да юӧртӧма, кодкӧ пӧ тэ нимсянь кӧсйӧ босьтны кредит. Весьӧпӧрӧм мортыд нёль банкысь босьтӧма 2,8 миллион шайт да вуджӧдӧма индӧм тшӧт вылӧ.
А Усинскысь 40 арӧса мужичӧй дорӧ телефон пыр шыӧдчӧма «банкса сотрудник» да мӧдӧма юасьны: тшӧкыда-ӧ пӧ ньӧбасян, мыйсяма тӧвар да кытысь босьтан? Та бӧрын вӧзйӧма сервис-услуга, мый серти ньӧбасьӧмысь карта вылад пӧ мӧдас «войтавны» бонус. Мортыд и сӧгласитчӧма да юӧртӧма став колана код-парольсӧ. Та бӧрын банкса картасьыс кодкӧ зепталӧма 30 сюрс шайт. <>
Николай Размыслов.
Снимокыс авторлӧн.