Мӧйму республикаса олысьяс телефон пыр ылӧдчысьяслы вуджӧдӧмаӧсь миллиард (!) шайт. IT-технология отсӧгӧн вӧчӧм мыжыс воддза воын серти содӧма 37,8 прӧчент. Погона йӧз сяммӧмаӧсь туявны да косӧдны 26,9 прӧчент сьӧмсӧ.
Кыдзи водзсасьны татшӧм мыжыслы паныд? Мый колӧ вӧчны, медым тэнӧ эз бӧбйӧдлыны? Кымын арӧссянь колӧ велӧдны челядьӧс вӧдитчыны сьӧмӧн?
Та йылысь сёрни муніс республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын «гӧгрӧс пызан» сайын.
Коми Республикаысь сьӧм овмӧсса министрӧс вежысь Алексей Маегов:
–Мӧйму октябрын вынсьӧдісны финанс грамота да сьӧмӧн вӧдитчан культура йылысь федеральнӧй программа. Таӧдз ми збыльмӧдім нин татшӧмсӧ. Кыкнан программасӧ урчитӧма сизим во кежлӧ. Такӧд йитӧдын вӧлі котыртӧма финанс грамота кузя регионса компетенция шӧрин. Тайӧ уджас ёна отсалӧ и финграмрф.ру портал. Сэтысь позьӧ аддзыны уна колана юӧр, босьтны содтӧд тӧдӧмлун да гижӧдчыны колана лекция-курс вылӧ.
Школаса 70 прӧчент велӧдчысьыс талун тӧдӧ сьӧмӧн вӧдитчан грамота. Но миян мог – воӧдчыны программаын урчитӧм 100 прӧчентӧдз. Чайта, тайӧс збыльмӧдам. Ӧд челядь быдторйӧ ӧдйӧ велалӧны. Ёнджыка майшӧдлӧны верстьӧ, пенсионер да олӧма йӧз. Телефон пыр буретш найӧс медсясӧ ылӧдлӧны. Финанс грамотаӧн колӧ тӧдмӧдны и сад-яслиӧ ветлысь дзолюкъясӧс.
Та боксянь унатор вӧчӧны и муниципалитетъясын. Мӧйму Луздорса администрациялӧн корӧм серти сэні медводдзаысь нуӧдісны финанс форум, кытчӧ волісны республика да весиг федеральнӧй тшупӧда специалистъяс.
Челядьлы республикаса больничаысь велӧдан да консультация пунктса педагог Ольга Мазанова:
— Некод оз и вензьы, колӧ-ӧ челядьӧс ичӧтдырсяньыс велӧдны вӧдитчыны сьӧмӧн, тӧдмӧдны экономикаӧн да бюджетӧн, а сідзжӧ кутшӧм ногӧн позьӧ нажӧвитны сьӧм да озырмӧдчыштны, либӧ кужтӧма вӧдитчыны сьӧмӧн да ставсӧ воштыны-гӧльмыны, тшӧтш и кыдзи видзчысьны ылӧдчысьясысь.
Финанс грамотасӧ 2017-2023 вося программа серти государство пыртӧма велӧдан стандартӧ да зэв стрӧга та бӧрся видзӧдӧ аттестация дырйи.
Сьӧмӧн вӧдитчӧм йылысь заданиеяс эмӧсь обществознание кузя ОГЭ-ын да математика кузя ЕГЭ-ын. Банк, кредит, вот, семья бюджет йылысь юалӧмъяс эмӧсь и тестъясын, и заданиеясса мӧд юкӧнас.
Республикаса уна сад-яслиын асьныс лӧсьӧдӧмаӧсь финанс грамота велӧдан методикаяс.
Банкса специалистъяс юасьӧмаӧсь, кутшӧм арлыдсянь челядьӧс колӧ велӧдны вӧдитчыны сьӧмӧн. Юасьӧмаясысь 51 прӧчентыс шуӧ, кымын пӧ водзджык, сымын бурджык, ар 5-7-сянь. Кызь прӧчентыс вӧзйӧ финанс тӧдӧмлунсӧ сетны школаын, 11-ыс – вузын. Нелямын прӧчентыс чайтӧ, мый челядьӧс вӧдитчыны сьӧмӧн велӧдасны бать-мамыс, куимыс – школа да курсъяс, а нёльыс – олӧмыс пӧ велӧдас…
Ме тшӧтш чайта, кымын водзджык дзолюклы мӧдам висьтавлыны сьӧмӧн идӧра вӧдитчӧм йылысь, сымын кокниджык лоӧ сылы та боксянь олӧмас. Кыдзи да кор, мый йылысь сёрнитны, бать-мам бӧрйӧны асьныс. Но ичӧтдырсянь быдӧнлы колӧ тӧдны, мый сьӧмыс енэжсянь оз гылав, сійӧс колӧ нажӧвитны.
3-4 арӧса кага тӧдӧ нин, мый чачаысь, чӧскыдторйысь колӧ мынтысьны. Сад-яслиын на дзолюкъяс вежласьӧны чачаӧн да гӧгӧрвоӧны, мый мича кыша кампет вылӧ оз позь вежны машина либӧ акань. 5 арӧсалы лавкаын ньӧбасигӧн колӧ нин висьтавлыны тӧвар дон йылысь, мый бурджык ньӧбны, донтӧмджыкӧс али донаджыкӧс.
Весиг ми кӧ немтор ог висьтавлӧй кагуклы, сійӧ аддзӧ да унатор ачыс гӧгӧрвоӧ. Шуам, мый бать-мамыс уджалӧны, нажӧвитӧны сьӧм, ньӧбасьӧны да с.в.
Верстьӧлы аслыныс колӧ петкӧдлыны, кыдз вӧдитчыны сьӧмӧн. Весьшӧрӧ кагуклы дӧжнавны, мый куритчыны оз позь, бать-мамыс кӧ вомсьыс оз лэдзлыны чигаркаcӧ. Либӧ сьӧкыд велӧдны кагаӧс радейтны лыддьысьны, бать-мамыс кӧ кианыс оз босьтлыны небӧг.
Сэсся и семья-котырыс овлӧ быдсикас жӧ. Ӧтиын сьӧмнас лышкыдасьӧны. Колӧ сюрс шайт? Да на. Аддзӧмыд мыйысь майшасьны! Мӧд семьяын, мӧдарӧ, арталӧны быд ур, лун и вой сёрниыс сӧмын и бергалӧ, кытысь босьтны сьӧм, кыдзи аванссянь овны удждонӧдз.
Со и артмӧ, ӧти семьяын и 15 арӧса ныв-зон оз тӧдны, кытысь босьтчӧ сьӧмыс, а мӧдын челядьыс ичӧтдырсянь нажӧвитчӧны, отсалӧны бать-мамыслы.
Миян больничаӧ челядьӧс вайӧны республика пасьталаысь. Тӧда, на пӧвстысь унаӧн 7-ӧд классянь нин нажӧвитчӧны, мыйкӧ вӧчӧны ас кинаныс.
Челядьлӧн сьӧмӧн вӧдитчӧм боксянь миян республиканым мукӧд регион серти водзмӧстчысьяс лыдын. Кыдзи и мукӧдӧс, менӧ ёнджыка майшӧдлӧ верстьӧлӧн финанс грамотаыс. Найӧ и збыльысь та боксянь вошӧм йӧз, торйӧн нин олӧмаяс.
Комиын пытшкӧс делӧяс министерствоын полицияса участкӧвӧй уполномоченнӧйяслӧн отделӧн да тыр арлыдтӧмаяслӧн делӧяс кузя подразделениеӧн (УУП да ПДН) веськӧдлысьӧс вежысь Денис Безгачев:
–Комиын став мыжсьыс 40 прӧчентсӧ мӧйму вӧчӧмаӧсь IT-технология отсӧгӧн. 2022 воын кӧ йӧз зептысь кузь киаяс гуисны 480 миллион шайт, мӧйму нин – миллиард сайӧ. Тайӧ 130 прӧчентӧн унджык.
Миян пиысь унаӧн шуасны, менӧ пӧ некод оз сяммы ылӧдны. Но олӧмыс петкӧдлӧ, мый бӧбйӧдлӧны и томӧс, и олӧмаӧс, весиг бухгалтерӧс, айтишникӧс, предприятиеӧн веськӧдлысьӧс да с.в. Бӧрас найӧ висьталӧны, тӧдім пӧ ӧд, мый бӧбйӧдлысьяс звӧнитчӧны, но со тай ылалім…
Мошенникъяс медсясӧ ылӧдчӧны вит ногӧн.
Медунаӧс бӧбйӧдлӧны «банкса уджалысь», «МВД, ФСБ, следственнӧй управление, прокуратура да мукӧд тэчасысь сотрудникъяс».
Морт дорӧ кодкӧ шыӧдчӧ ним-вичнас, ӧлӧдӧ, ӧні пӧ зэв уна быдсикас ылӧдчысьыс да, колӧ видзчысьны. И мӧдыс эскӧ сылы. А «банкын уджалысьыд» водзӧ мудеритӧ, со пӧ тіян тшӧт вылысь кодкӧ кӧсйӧ босьтны сьӧмсӧ. Йита пӧ тіянӧс миян «безопасносьт службакӧд». Сёрниӧ пырӧдчӧ мужичӧй да майшасяна гӧлӧсӧн юӧртӧ, тіян тшӧт вылысь пӧ банкса кутшӧмкӧ сотрудник видлӧма босьтны сьӧм, но абу вермӧма…
Спецоперация заводитчӧм бӧрын йӧзсӧ мӧдісны повзьӧдлыны и Украинаса войскалы «отсӧг сетӧмӧн». Ті пӧ асланыд тшӧт вылысь вуджӧданныд налы сьӧм. Онӧ кӧ пӧ тӧдӧй та йылысь, сідзкӧ, кодкӧ мӧд тайӧс вӧчӧ тіян нимсянь, и сійӧс колӧ кутны. И со нин «полицияса сотрудник» повзьӧдчӧ, онӧ кӧ пӧ отсалӧй туявны гусясьысьсӧ, асьнытӧ кыскасны уголовнӧй кывкутӧмӧ. Та бӧрын нин «специалист-оператор» шӧпкӧдӧ-висьталӧ, мый быть колӧ восьтыны выль «безопаснӧй» тшӧт, кодӧс некод нин оз вермы «жугӧдны», да кутшӧмкӧ кад кежлӧ вуджӧдлыны сэтчӧ сьӧмтӧ, а кор банк туялас гусясьысьсӧ, позяс бӧр важас ставсӧ вуджӧдны.
Вӧзйи эськӧ олӧма йӧзлысь паспортсӧ видзны челядь-внук ордас. Ӧд тайӧ документтӧгыс ылалӧм морт оз вермы босьтны кредит, восьтыны либӧ пӧдлавны тшӧт.
Мӧйму ноябрын полицияӧ шыӧдчис Сыктывкарса пенсионерка. Сылысь ылӧдлӧмӧн перйӧмаӧсь 15 (!) миллион шайт. Кык сутки лун и вой сылы звӧнитчӧмаӧсь, повзьӧдлӧмаӧсь, гӧгӧрыд пӧ вӧрӧгъяс, ставӧн тэнӧ кӧсйӧны бӧбйӧдлыны да мырддьыны чӧжӧм сьӧмтӧ, та вӧсна некодлы оз позь эскыны, весиг рӧдвужыдкӧд оз позь сёрнитны. Весьӧпӧрӧм да узьтӧм нывбабаыд эскӧма, мый тайӧ и збыльысь сылысь сьӧмсӧ дорйысьяс. Кор сійӧ став чӧжӧссьыс мынтӧдчӧма, ылӧдчысьясыс серамсорӧн висьталӧмаӧсь: пенсионеркалы пӧ нинӧм та мында сьӧмсьыс…
Бӧръя кадӧ унаӧн воштісны сьӧмсӧ и мӧд ногӧн: биржаын да инвестицияӧн «нажӧвитчигӧн». Мортыслы звӧнитӧны да вӧзйӧны ньӧбны кутшӧмкӧ компаниялысь акция. Либӧ сійӧ ачыс ӧтуввезйын веськалӧ наян «брокер-шулер» налькйӧ. Сылы медсясӧ вузалӧны биару, мусир перъян котыръяслысь дона кабала. Сэсся петкӧдлӧны ӧтуввез пыр таблицаяс, графикъяс, кыдзи «донсялӧны» тайӧ акцияясыс.
Сідз, мӧйму декабрын миян дорӧ шыӧдчисны Ярега посёлокысь кык ань. Ӧтиыс ӧтуввезйын аддзӧма сайт, кӧні жель бергӧдтӧг позьӧ нажӧвитчыны. «Консультантыс» велӧдӧма, ыстан пӧ мыйтакӧ сьӧм, а куим час мысти нин босьтан унджыкӧс. Сійӧ вуджӧдӧма некымын сюрс. Недыр мысти и збыльысь воӧма некымын пӧв унджык. Вуджӧдӧма нӧшта миллион, бӧрсӧ бара воӧма зэв уна. Дерт, аньыд вермӧма и эновтчыны, но шедӧма нин вугырӧ…
Сэсся и компьютер экрансьыс аддзӧма, кыдз сылӧн сьӧмыс быдмӧ-кыпалӧ няньшом моз. Мортыдлӧн юр вежӧрыс весиг бергӧдчӧма. Аслас шудӧн юксьӧма суседкаыскӧд да тшӧтш и сійӧс ышӧдӧма нажӧвитчыны. Но недыр мысти «биржаыс» пӧдласьӧма. Ӧти аньыс код тӧдас кодлы «инвестируйтӧма» 5, а мӧдыс – 3,5 миллион шайт. Кыкнанныс кольӧмаӧсь дьӧбӧ.
Горшасьӧмыд бурӧ оз вайӧд. Оз ков эскыны, мый компьютерад либӧ телефонад гоз-мӧдысь кнопка личкыштӧмӧн озырман. Сэтшӧма кӧ нин телепит озырмӧдчыны акцияӧн да биржа пыр, тайӧс позьӧ вӧчны банкын либӧ предприятие-котырса офисын.
Во кызь вит нин ыджыд арлыда йӧзӧс повзьӧдлӧны коймӧд ногӧн – неминучаӧ веськалӧм рӧдвужнас. Шуам, верӧсыд, гӧтырыд, пиыд, нылыд либӧ матысса рӧдвужсьыд пӧ нӧшта кодкӧ кодӧскӧ кувтӧдзыс талялӧма. Панӧны уголовнӧй делӧ. Но позьӧ на пӧ дорйыны матыссатӧ мыждӧмысь да некымын во кежлӧ дзескыдінӧ пуксьӧдӧмысь. Тырмымӧн пӧ следовательыслы либӧ кув-сьӧмаыслӧн рӧдвужлы курьеркӧд мӧдӧдны сьӧм.
Нёльӧд ног ылӧдчӧны ӧтуввез пыр ньӧбасигӧн. Сэні зэв уна бӧбйӧдлан сайтыс. Шуам, кодкӧ кӧсйӧ ньӧбны запчасьт, санаторийӧ путёвка, самолётӧ либӧ поездӧ билет. Телефон пыр сылы вӧзйӧны вуджны кутшӧмкӧ мессенджерӧ да ыстӧны ӧтуввезйын сідз шусяна фишинг ссылка, мӧд ногӧн кӧ, ылӧдчана адрес. Мортыс восьтӧ тайӧ ссылкасӧ да пыртӧ сэтчӧ банкса картасьыс став юӧрсӧ. «Мынтыны» кнопка личкӧм бӧрын чайтӧ, мый вештысис колана услугаысь. Но збыльвылас та бӧрын сылӧн картаӧн вӧдитчӧ нин бокӧвӧй морт. Гӧгӧрвоана, вошӧ тшӧт вывсьыс став сьӧмыс, а сэсся и тӧвар-услуга вӧзйысьыс, и сайтыс.
Кокньыда позьӧ ылавны и ӧтуввез пыр вузасигӧн. Шуам, кодкӧ кӧсйӧ инавны важ машинасӧ. И ӧтуввезйын та йылысь юӧртӧ. «Ньӧбысьыд» пыр и звӧнитас. Сэтшӧма пӧ кажитчис машинаыд, весиг видзӧдны ог мӧд, а медым некодлы меысь водзджык он вузав, пыр жӧ пӧ вешта джын донсӧ, а верма пӧ вуджӧдны и став сьӧмсӧ, но та могысь колӧны банкса карта номер, реквизит да с.в. Мортыс нимкодьысла оз тӧд, мый и вӧчны. Татшӧм ӧдйӧ пӧ сямми мынтӧдчыны ковтӧмторсьыс! Пыр жӧ став колана юӧрсӧ сетӧ машина «ньӧбысьыдлы», коді та бӧрын пыр и вошӧ. Такӧд тшӧтш вошӧ и ассьыс эмбурсӧ вузалысьлӧн банкса карта вывсьыс став сьӧмыс.
Витӧд ылӧдчанногнас вӧдитчӧ быдсикас «бурдӧдчысь» да гадайтчысь. Найӧ и куритчӧм-юӧмысь дугӧдасны, и быдсикас висьӧмсьыс бурдӧдасны. Эновтӧм нывбабалы бӧр вермасны бергӧдны мусуксӧ, и, мӧдарӧ, мужичӧй дорӧ «кӧртавны» радейтана нывбабасӧ. Сідз, неважӧн Сыктывкарса ань бурдӧдчӧм могысь гадалкалы вуджӧдӧма 500 сюрс шайт. Сьӧмсьыс мынтӧдчӧма, а висьӧмсьыс?..
Ылӧдчысьяс воысь-во думыштӧны мыйкӧ выльтор. Бӧръя кадӧ найӧ юӧртӧны мортыслы, мый сим-картаӧн либӧ банкса онлайн-приложениеӧн вӧдитчан кадыс помасьӧма. Медым водзӧ сійӧс нюжӧдны, колӧ юӧртны СМС-ӧн ыстӧм код. Но… Юӧртанныд кӧ телефон пырыд воӧм кодсӧ, веськаланныд мошенник киӧ.
Кӧсъя нӧшта ӧтчыд ӧлӧдны, мый оз позь некодлы юӧртны аслад документысь некутшӧм пасйӧд, карта номер, код да с.в. Вошӧм сьӧмсӧ зэв сьӧкыд корсьны. Помыс оз югды! Мукӧдысьсӧ туясьӧмыс вайӧдӧ Голландияӧ либӧ Украинаӧ. Гӧгӧрвоана, сэтчӧ миян юалӧм-корӧмным весиг оз во, непӧштӧ нин виччысьны кутшӧмкӧ вочакыв.
Но эмӧсь и бур юӧръяс. Мӧйму банкса уджалысьяс сё кымын мортӧс да налысь чӧжӧссӧ дорйӧмаӧсь ылӧдчысьясысь. Таво нин ӧкмысысь кузь киаяслӧн абу артмӧма гусявны 4 миллион шайт.
Сідз, Сыктывкарса банкӧ кредитла шыӧдчӧма 75 арӧса ань. Банкса уджалысь казялӧма, мый сьӧмсӧ корысьыс мыйыськӧ повзьӧма, шӧйӧвошӧма, юасьӧмъяс вылӧ вочавидзӧма ылӧсас. Специалист корӧма полицейскӧйясӧс. Аньлысь сьӧмсӧ удайтчӧма дорйыны.
Воркутаса банкын зільысьлы тшӧтш синмас шыбитчӧма шӧйӧвошӧм ань, коді банкомат дорын кодкӧдкӧ сёрнитӧ вӧлӧм телефон пыр. Банкса пыр и гӧгӧрвоӧма, мый сылы кодкӧ сеталӧ индӧдъяс, да тшӧктӧма дугӧдны сёрнисӧ, корӧма полиция. Вӧлӧмкӧ, и збыльысь, 59 арӧса нывбабаыслы тшӧктӧмаӧсь босьтны 200 сюрс шайта кредит да вуджӧдны индӧм тшӧт вылӧ. Но банкас сетӧмаӧсь сӧмын 94 сюрс. Сэсся и специалистыс дугӧдӧма сьӧм вуджӧдӧмсӧ, но аньыд век жӧ удитӧма кодлыкӧ «козьнавны» 20 сюрс шайт.
Психолог, ICF коуч, «Радэлия» психология шӧринӧн веськӧдлысь Юлия Першукова:
–Медым ёнмӧдны вир-яй иммунитет, кодсюрӧ асывнас вӧчӧ зарядка, пырӧдчӧ физкультураӧ да спортӧ, тшӧкыда ветлӧ вӧрӧ да вадорӧ, лючки сёйӧ да юӧ. Но эм и психология иммунитет, код бӧрся тшӧтш колӧ видзӧдны да ёнмӧдны сійӧс. Ӧд мошенникъяс медводз ылӧдлӧны майшасьысь, мыйыськӧ полысь-шогалысь йӧзӧс…
Та вӧсна некымынысь луннас юалӧй ассьыныд, мый майшӧдлӧ, ставыс-ӧ лючки…
Куим лун дорвыв кӧ вочавидзанныд, мый и збыльысь майшасянныд да абу ставыс ладнӧ, колӧ думыштчыны, кыдзи таысь мынтӧдчыны.
Унатор и мортлӧн темперамент сайын. Ӧти, кор мыйкӧ колӧ вӧчны, вермӧ виччысьыштны, а мӧд пыр жӧ уськӧдчӧ мыйкӧ збыльмӧдны.
Олӧма йӧз вежавидзысьӧсь, велалӧмаӧсь, мый мортсӧ колӧ кывзыны помӧдз, оз позь вомавны, пинявны. Та йылысь тӧдӧны ылӧдчысьяс, и кымын дырджык найӧ сёрнитӧны олӧма морткӧд телефон пыр, сымын унджык слаб, «дойдана» места сылысь казялӧны. И талун кӧ налӧн эз артмы бӧбйӧдлынысӧ, звӧнитасны мӧдысь, вермас лоны, и тӧлысь-мӧд мысти.
Наян йӧзлӧн талун эм зэв уна позянлун корсьны тіян йылысь кыдз позьӧ унджык юӧр. Ӧтув-вез пыр тайӧс абу сьӧкыд вӧчны. Та вӧсна оз ков повны дугӧдны сёрнисӧ. Оз ков чайтны, мый тайӧ абу мича, мый тадзи оз позь.
Да, эмӧсь йӧз, кодъяс зэв ӧдйӧ гӧгӧрвоӧны, мый налы звӧнитӧ мошенник, да, мӧдарӧ, кыдз позьӧ дырджык нюжӧдӧны сёрнисӧ, кыдз шуласны, «троллитӧны» ылӧдчысьсӧ, висьтавлӧны эмсӧ и абусӧ. Найӧ чайтӧны, кымын дырджык сёрнитасны ылӧдчысьыскӧд, сымын унджык олӧма йӧзӧс доръясны сьӧм воштӧмысь. Но и татшӧмъясыс вермасны веськавны налькйӧ, накӧд кӧ сёрнитӧ бур тӧдӧмлун-сяма психолог.
Эмӧсь тестъяс, кодъяс петкӧдлӧны, позьӧ-ӧ мортсӧ ылӧдлыны. Неважӧн татшӧмсӧ нуӧді гырысь классын велӧдчысьяскӧд. Таӧдз ставныс чайтӧмаӧсь, мый найӧс некод оз сяммы ылӧдлыны. Но тестыс петкӧдліс, мый на пӧвстысь джынсӧ позьӧ кокньыда бӧбйӧдлыны.
«Гӧгрӧс пызан» сайын пукалысьяс пиысь кодсюрӧ вӧзйис татшӧм тестсӧ йӧзӧдны, шуам, «Госуслуги» сайтын, мед пӧ быдӧн вермис видзӧдлыны, сяммасны-ӧ сійӧс бӧбйӧдлыны. Нӧшта на, татшӧм тестӧн пӧ колӧ вӧдитчыны и банкын уджалысьяслы, медым найӧ тӧдісны, сьӧмсӧ карта вылас пуктысьӧс кокньыд-ӧ ылӧдлыны. Но сэк жӧ лоис гӧгӧрвоана, мый и ылӧдчысьяслы тайӧ кивыв. Жугӧдасны кӧ кодлыськӧ «личнӧй кабинетсӧ» да аддзасны сэтысь тест кузя кывкӧртӧдсӧ, пыр и сюркняласны пель саяныс, мый мортыслысь кокньыда позяс перйыны чӧжӧссӧ.
Экономика наукаса кандидат, иерей Максим (Стыров):
–Библияын тшӧкыда казьтывсьӧ сьӧм. Сідз, Матфейсянь Евангелльӧын эм татшӧм притча.
Сар корас ас дорас мортӧс, коді вӧлӧм уджйӧза сылы дас сюрс талант (ӧнія сьӧмӧн кӧ, 60 миллиард шайт). Он кӧ пӧ мынты, вузалам тэнӧ, гӧтыртӧ и челядьтӧ. Мортыд и усяс пидзӧсчань да корас нӧрӧвитыштны. Сарыд прӧститӧма сылы став уджйӧзсӧ.
Та бӧрын нин тайӧ мортыс паныдалӧма ассьыс слугасӧ, коді вӧлӧм сылы уджйӧза сё динарий (100 сюрс шайт), да шашаритчӧма сылы сьыліас, корӧма пыр жӧ мынтыны уджйӧзсӧ. Мӧдыд тшӧтш мӧдӧма корны виччысьлыны, но чинаыд пуксьӧдӧма сійӧс дзескыдінӧ.
Кор та йылысь кывсьӧма сарлы, сійӧ пузьӧма скӧрысла. Ме пӧ кириті тэнсьыд сы ыджда уджйӧз, а тэ пӧ аслад слугаыдлы он вермы прӧститны та мында сьӧм! И чинатӧ тшӧтш пуксьӧдӧмаӧсь дзескыдінӧ.
Сьӧмыд – ӧти боксянь, бур, а мӧдарӧ кӧ – и омӧльтор. Сьӧм ради и семья киссьӧ, и муслун да эскӧм бырӧны. Талун государство быдсикас сьӧма отсӧгнас кӧсйӧ бурмӧдны демография, но тайӧ оз ёна ышӧд чужтыны унджык кага.
Сэк жӧ татшӧм ногӧн позьӧ отсавны гӧль мортлы казьтыштӧм притчаын моз прӧститны уджйӧзаӧс. Сійӧ жӧ мошенникъяссӧ. Гӧгӧрвоа, кутшӧм сьӧкыд, кор воштан 15 миллион шайт. Но аньыс кӧ вермас прӧститны ылӧдчысьсӧ, кутшӧм кокньыд лоас сылӧн лов вылас. Уна сьӧмыд бурӧ некор оз вайӧд. Пыр лоӧ майшасьны, кытчӧ дзебны, медым эз гусявны, кытчӧ пуктыны, медым лоис водзӧс да с.в.
А абу кӧ сьӧмыс – оз ков сы вӧсна и майшасьны. И наян йӧзлы немтор лоӧ гусявны. Чӧжӧм пыдди сьӧмсӧ бурджык видзны бур вӧчӧм вылӧ. Колӧ отсавны ёрта-ёртлы.
Комиын лыдпаса йитӧд сӧвмӧдӧм да юӧр сетӧм кузя министрӧс первой вежысь Виталий Осипов:
–Мӧйму мир пасьталаын, тшӧтш и Россияын, вӧдитчӧмаӧсь парольясӧн, кодъясӧс позьӧ «жугӧд-ны» секундаӧн. Тайӧ 123456, admin, 12345678, 123456789, 1234, 12345, password, 123, Aa123456, 1234567890, 111111, 000000, «йцукен», qwerty (клавиатураын шуйгавывсянь медвылыс стрӧкаыс), «пароль», «любовь», «Наташа», «Максим», «Марина», «Андрей», «Кристина» да уна мукӧд «гуся» пароль.
Парольӧн ми восьтам соцсетьын ассьыным лист бок, вӧдитчам «Госуслугиын» «Личнӧй кабинетӧн», ЖКХ, мобильнӧй оператор, вот служба сайтъясӧн, банкса карта-кӧшельӧн да уна мукӧдторйӧн. И ми кӧ тайӧс вӧчам кокньыда, мыйла чайтам, мый и кузь киа морт оз вермы татшӧм жӧ кокньыда «жугӧдны» парольнымӧс.
Тшӧкыда пароль-томан пыдди вӧдитчам асланым, гӧтырлӧн, мам-батьлӧн, челядьлӧн ов-ним-вичӧн, чужан лунӧн да воӧн, пон-кань нимӧн да с.в. Ылӧдчысьяс ӧтуввезйын зэв сюся видзӧдӧны тіян лист бокъяс бӧрся, кӧні йӧзӧданныд асланыд семья йылысь став юӧрсӧ: коді чужис, кыдзи нимтінныд, кытчӧ ветлінныд шойччыны, мый ньӧбинныд да уна мукӧдтор.
Ми бура гӧгӧрвоам, мый оз вермы лоны патераысь, машинаысь, сейфысь, дачаысь ӧти ключ. Но со кодсюрӧ думыштасны кутшӧмкӧ «зэв гуся» пароль да быдлаӧ сійӧс швачӧдасны. Банкса став картаыс, «ВКонтактеын» лист бокыс, «Госуслугиын» «Личнӧй кабинетыс» да ӧтуввезйын став юӧрыс лоас восьса, мошенник кӧ тӧдмалас тайӧ парольсӧ.
Став парольсӧ колӧ вежлавны быд 1,5-2 тӧлысь мысти. Найӧс оз ков гижны кабалаӧ да видзны кӧшеляд. Кодсюрӧ снимайтӧ парольсӧ да видзӧ телефонас. Сійӧс вермасны жӧ гусявны.
Пароль лӧсьӧдігӧн колӧ вӧдитчыны этша вылӧ 10-12 шыпасӧн, лыдпасӧн, мукӧд пасӧн. Ті чайтанныд, мый мошенник пукалӧ компьютер сайын да тотшкӧдчӧ клавиатураӧн, кӧсйӧ тӧдмавны тіянлысь парольтӧ. Оз, ӧні тайӧс вӧчӧ сідз шусяна искусственнӧй интеллект, хакер программа, коді секундаӧн пожналас тіян йылысь став юӧрсӧ.
Коми Республикаса нацбанклӧн отделениеысь экономика юкӧнӧн веськӧдлысь Павел Докукин:
–Быдӧнлы колӧ сюркнявны пель саяс некымын кывсикас, кодъясӧн вӧдитчӧны ылӧдчысьяс. Татшӧмыс абу уна. Лыддьӧдла медся тшӧкыда паныдасьланъяссӧ:
«Тіян нимсянь дасьтӧмаӧсь кредит вылӧ шыӧдчӧм»,
«Ме – Центробанкса сотрудник»,
«Специальнӧй да безопаснӧй тшӧт»,
«Мунӧ следствие, и ми корам отсавны кутны ылӧдчысьӧс, некодлы та йылысь эн юӧртӧй»,
«Тіянлысь сьӧмтӧ кӧсйӧны гусявны, та могысь видлӧмаӧсь вӧчны кутшӧмкӧ гудыр операция»,
«Сим-картанад вӧдитчан кадыс помасис»,
«Висьталӧй СМС-юӧрысь кодсӧ»,
«Тіянӧс дӧзмӧдӧ финанс безопасносьтса специалист, банкысь безопасносьт службаса сотрудник»,
«Колӧ босьтны сідз шусяна зеркальнӧй кредит»,
«Мамӧ, ме талялі мортӧс!».
Тӧдтӧм морт кӧ звӧнитӧ телефон пыр да шыӧдчӧ татшӧм кывъясӧн, кыдз позьӧ ӧдйӧджык дугӧдӧй сёрнисӧ. <>
Николай Размыслов. Снимокыс авторлӧн.