Вӧр-ваыс кӧ збыльысь Ен ки помысь артмис, сэні ставсӧ зэв сюся лӧсьӧдӧма. Пу-турун, звер-пӧтка, чери-лэбач чужӧны-быдмӧны, а кулӧм-пӧрӧм бӧрас сісьмӧны. Лёльӧ-гаг сэсся став коляссьыс вӧчӧ мувердас, и вӧр-ваыслы таысь сӧмын бур.
А морт ки помысь ёг-шыбласыс вӧр-васӧ тшыкӧдӧ некымын сё во. Сідз, жӧч банка, аккумулятор, батарейка, машина шына, пластик сулея да мукӧдтор муас туплясьӧ сё во, лемень банка – вит, а стеклӧ – дас пӧв дырджык.
Тихӧй океанын пӧ бергалӧ морт киӧн вӧчӧм ді. Ыдждаыс – кык Франция, а тайӧ миллион квадрата километр, сьӧктаыс – ылӧсас нёль миллион тонна. Мыйыс сӧмын сэні абу! Пластик шприц, зажигалка, пинь весалан щӧтка, быдсяма чача да уна мукӧдтор.
Татшӧм жӧ, но неуна ичӧтджык діяс артмӧмаӧсь нин сійӧ жӧ Тихӧй да Индия океанъясын. Атлантикаын пӧ тшӧтш бергалӧ ёг-шыбласа кык ді.
Мыйсяма лёк шыблас чӧжсьӧ Комиын? Кодкӧ чукӧртӧ-ӧ вӧр-васӧ пежӧсьтанторсӧ?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис Коми Республикаса мупытшкӧс озырлун да вӧр-ва доръян министерствоысь шыбласӧн вӧдитчӧм бӧрся видзӧдан юкӧнӧн веськӧдлысь Алексей Пименов.
–Медводз колӧ гӧгӧрвоӧдны, мый став шыбласыс овлӧ вит сідз шусяна класса. Эмӧсь нормативъяс, кӧні пасйӧма, мыйта химия сорас вермас лоны сынӧдын, ваын да с.в. Урчитӧмысь кӧ унджык, тайӧ тшыкӧдӧ вӧр-васӧ, мӧрччӧ став ловъя лолыслы, вермас лоны, и кувтӧдзныс. Та вӧсна татшӧм ёг-шыблассӧ колӧ чукӧртны да утилизируйтны.
Тэчны кӧ найӧс аслыссяма пирамидаӧ, медвылын лоас первой, а мед-улын – витӧд класса.
Первой классаыс шоч, но медся ёна мӧрччӧ став вылас. Специалистъяс весиг абу пасйӧмаӧсь, кымын во колӧ вӧр-ваыслы ловзьӧм-сайкалӧм могысь, веськаліс кӧ кытчӧкӧ тайӧ химияыс. Колӧ гӧгӧрвоны, мый сэні некымын нэм лоас кушмӧм му. Тайӧ – полоний, бензапирен, фтороводород, свинеч сов, таллий, диэтилртуть, плутоний, теллур, озон, циановодород да мукӧд.
Татшӧм химия сорасыс паныдасьлӧ трансформаторын, конденсаторын, тюрка градусникын да мукӧд сикас приборын. Эм креозолын да сылӧн колясын, асбест бусын, синтетика да минерал мавтасын, мышьяк солын, детонациялы паныд присадкаын да шыбласын.
Мӧд класса шыблас бӧрын вӧр-валы сайкалӧм могысь ковмас этша вылӧ во комын. Тайӧ литий, фенол, хлороформ, сернӧй кислота, селен, сероводород, барий, формальдегид, сурьма, стирол, став нитритыс, мышьяк, молибден да мукӧд.
Татшӧм лёк сорасыс паныдасьлӧ люминесцента да тюрка лампаын, термометрын, гальваника элементын, автошынаын, мавтасын, щёлочь-кислотаын, аккумуляторын, мусир сораса шыбласын, свинеч пилипызьын, шома сирын да мукӧдлаын.
Коймӧд класса шыблас бӧрын вӧр-ва бӧр ловзяс во дас мысти. Татшӧмӧн шуӧны марганеч, эзысь, никель, ыргӧн, бензол, солянӧй кислота, трихлорэтилен, фосфат, этил спирт да мукӧд.
Татшӧмсяма сорасыс эм ыргӧн проводын, ацетонын, ломтас-мавтаса ветьӧкын да лыаын, мусир трубаса шламын, цемент бусын, порсь, курӧг-дзодзӧг куйӧдын, табак бусын да мукӧдлаын.
Этша вылӧ куим во кежлӧ тшыкӧдӧ вӧр-васӧ нёльӧд класса шыблас. Тайӧ сульфат, хлорид, алюминий, метан, аммиак, этанол да мукӧд. Найӧ паныдасьлӧны стрӧитчан шыбласын (кирпичын, каржаын, кӧрт арматураын, шпаклёвкаын, рубероид торъясын, битум-асфальтын, жугласьӧм пызан-шкапын, тубрасын, сёян шыбласын, стеклӧ торпыригын, пилипызьын, лэбач гӧнын, куйӧдын, из шом колясын да мукӧдлаын.
Витӧд классаыс медся уна. Татшӧмнас позьӧ шуны став коммунальнӧй шыблассӧ. Найӧс кӧ ас кадӧ нуӧны да утилизируйтӧны, вӧр-валы да мортлы нинӧм лёкыс оз ло.
–Уна-ӧ нин Комиын медся лёк шыбласыс?
–2022 воын первой классаыс ӧкмӧма 19, а мӧдыс – 60 тонна.
–А коді чукӧртӧ татшӧм шыблассӧ?
–2022 вося март 1 лунсянь Россияын тайӧс вӧчӧны выль правилӧ серти. I-II класса шыбласӧн вӧдитчӧ «Росатом» госкорпорациялӧн предприятие – «ФЭО» федеральнӧй экология оператор. Странаын сӧмын сійӧ вермӧ чукӧртны, нуны, переработайтны да утилизируйтны лёк шыблассӧ. Регионъясын «ФЭО» ачыс бергӧдӧ тайӧ уджсӧ, но сылӧн эм позянлун кырымавны сёрнитчӧм сэтчӧс операторъяскӧд, кодъяслӧн эм колана лицензия.
–Миян республикаысь коді нуӧ?
–Комиын татшӧм шыбласнас вӧдитчӧ «Дельта» ООО.
–Сыктывкарын сулалӧны томана вижовгӧрд урнаяс, кытчӧ позьӧ чӧвтны батарейка, лампа да лампочка. А мукӧд кар-районын эмӧсь татшӧм урнаясыс? Ме тай сикт-грездысь эг казявлы-а…
–Бурногӧн кӧ, выль правилӧ серти быд муниципалитетын колӧ лӧсьӧдны татшӧм шыблассӧ чукӧртанін, кырымавны «ФЭО» операторкӧд сёрнитчӧм. Та бӧрын нин позьӧ корны нуны лёк шыблассӧ районсьыс.
Дерт, странаын сьӧкыд ӧтпырйӧ ставсӧ тайӧс вӧчны. Лёк шыблассӧ чукӧртӧмысь ӧтдор колӧ сійӧс нуны да утилизируйтны. Та могысь лӧсьӧдӧны выль предприятиеяс либӧ мыйсюрӧ вежӧны важъясас. Водзын уджыс уна на. Босьтчим кӧ отсавны вӧр-валы, бӧрыньтчыны оз нин позь.
–Кык вонас республикаын та могысь мый нин вӧчӧма?
–Сыктывкар, Воркута, Инта да Усинск каръясын, а сідзжӧ Емдін районын лӧсьӧдӧмаӧсь колана мында площадка да сувтӧдӧмаӧсь контейнеръяс. Ухтаын, Сосногорскын, Мылдін да Кулӧмдін районъясын дас гӧгӧр площадка.
Ӧнӧдз на тайӧ уджас абу босьтчӧмаӧсь Вуктыл, Кӧрткерӧс, Удора, Койгорт, Изьва, Луздор да Сыктыв районъясын. Сэтчӧс веськӧдлысьяслы кад нин садьмыны да ӧддзӧдчыны.
–А мыйын помкаыс, мыйла нюжмасьӧны?
–Сэтчӧс администрацияясын оз тӧдны, татшӧм шыбласыс уна-ӧ чукӧрмас налӧн районын, сиктын, уна-ӧ сьӧм колӧ вичмӧдны бюджетысь площадка да контейнер лӧсьӧдӧм, шыблассӧ «ФЭО» котырӧн нуӧм могысь.
Миян ведомствоным оз жӧ вермы ёнасӧ отсавны, сы вӧсна мый сёрнитчӧмсӧ кырымалӧны дзоньвидзалун тшыкӧдан шыблас вӧчысь да сійӧс чукӧртысь-нуысь костын. Кабалаас урчитӧны, кыдзи да мый мӧдасны нуны да кутшӧм донысь. И тшӧкыда министерствоным та йылысь оз и тӧдлы. Сэсся быд муниципалитетын шыбласыс абу ӧтмында, а сідзкӧ, и контейнер лыдыс да сьӧмыс быдлаын торъялӧ. Шуам, ичӧт сиктын тырмымӧн ӧти площадка да контейнер. Но тайӧс колӧ вӧчны, медым йӧзыслӧн вӧлі позянлун кытчӧкӧ инавны ковтӧм лампа-батарейкасӧ.
Та дырйи администрациялы вермасны отсавны «Воспроизводство и природопользование», «Народный бюджет» да «Народная инициатива» госпрограммаяс.
–Уна-ӧ сьӧм колӧ мынтыны лёк шыблассӧ нуӧмысь?
–2022 вося март 18 лунӧ ФАС вынсьӧдӧма приказ, мый серти Россия пасьтала I класса тонна шыблас чукӧртӧмысь, нуӧмысь, видзӧмысь да утилизируйтӧмысь колӧ вештыны 222.907, а мӧд классаысь – 62.468 шайт. Татшӧм донъясыс лоасны 2026 во помӧдз.
Лампа-батарейка позьӧ чукӧртны 11 тӧлысь.
Но колӧ кутны тӧд вылын, мый татшӧм шыбласнас вӧр-ва тшыкӧдӧмысь мортыслысь вермасны перйыны 1-2 сюрс шайт штрап, чиналысь – 10-30 сюрс, котыр-организациялысь – 30-50, а предприятиелысь 100-250 сюрс шайт.
* * *
Сёрниӧ пырӧдчис юркарса администрацияысь ЖКХ управлениеын экология юкӧнӧн веськӧдлысь Елена Ефимова:
–Сыктывкар тайӧ уджас босьтчис медводз. Лёк шыблассӧ чукӧртам 48-лаын. Контейнера 15 площадка лӧсьӧдіс администрация, а 33-ӧс – веськӧдлан компанияяс.
Контейнеръяссӧ сувтӧдалім олан керкаяс дорӧ. Карса бюджетысь видзим та могысь 2 миллион шайт. «ФЭО» котыркӧд мӧйму кырымалім сёрнитчӧм. Но таӧдз нокыс вӧлі зэв уна, и медвойдӧр кабала-документ да паспорт дасьтӧм кузя. Унатор колӧ вӧчны и ӧтуввез пыр. Сёрнитчӧм кырымалӧмысь ӧтдор колӧ вӧлі дасьтыны колана тубрас. Та вылӧ ковмис зэв уна кад. Сэсся ыстім шыӧдчӧмъяс. Татшӧмыс миян нёль. На серти нуӧны тюрка лампа, градусник да батарейка. Лампасӧ чукӧртім куим во, ӧкмис 5 тонна. Шыӧдчӧмсӧ ыстім мӧйму декабрын, а тавося январь 15 лунӧ нин нуисны. Кор став кабала-документас ставыс лючки, некод оз нюжмась. Виччысям, февральын нуасны градусник-батарейкаяс.
Сыктывкарын тайӧ уджыс бура пансис и сы вӧсна, мый тані федеральнӧй операторӧдз на вӧлі котыр, коді чукӧртіс лёк шыблассӧ. Сылӧн эм та могысь лицензия, шыблас видзанін, колана оборудование да техника. Юркарса администрация «Дельта» ООО-кӧд и кырымаліс I да II класса шыбласӧн вӧдитчӧм кузя сёрнитчӧм. <>
Николай Размыслов.
Снимокъясыс авторлӧн.