Мир пасьталаын диабетӧн нёрпалӧ 464 миллионысь унджык морт, и быд дас во мысти татшӧмыс содӧ кык пӧв. Россияын ылӧсас артыштӧмӧн 4,5 миллион мортлӧн мӧдӧд, а 500 сюрслӧн – ӧтиӧд типа диабет.
Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса регионъяс пӧвстысь тайӧ пӧрӧс кузяыс республиканым коймӧд местаын. Миян серти унджык диабетикыс Архангельск да Киров обласьтъясын. Комиын быд сё сюрс мортысь 3.646-ыслӧн диабет. Татшӧм диагнозыс 29 сюрс верстьӧлӧн да тшӧтш и челядьлӧн. Но збыльвылас тайӧ лыдпасыс ыджыдджык. Ӧд унаӧн оз тӧдны, мый нёрпалӧны диабетӧн, оз лыддьыны сійӧс висьӧмӧн да оз и шыӧдчыны врач дорӧ, а сідзкӧ, найӧс абу и артыштӧмаӧсь диабет регистрын.
А кодлы кӧвъясьӧ тайӧ висьӧмыс? Уна-ӧ вирад сакарыс? Позьӧ-ӧ диабетсьыс мынтӧдчыны?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис Коми Республикаса консультация да диагностика шӧринысь диабет шӧринӧн веськӧдлысьлысь удж вӧчысь Ольга Старцева.
–Ставмирса дзоньвидзалун котыр (ВОЗ) да диабет кузя войтыркост федерация 1991 воын шуӧмаӧсь ноябрь 14 лунӧ мир пасьталаын пасйыны диабетлы паныд водзсасян лун.
Буретш тайӧ лунас 1891 воын Канадаын чужӧма Фредерик Бантинг. Тайӧ нималана врач-физиологыс туялӧма да восьтӧма инсулин, мый отсӧгӧн мӧдӧмаӧсь бурдӧдны сідз шусяна сакара диабет. Бантинглысь зільӧмсӧ пасйӧмаӧсь Нобель премияӧн.
–Ольга Алексеевна, мыйсяма тайӧ висьӧм – диабетыс?
–Мортлӧн поджелудочнӧй железа вӧчӧ инсулин гормон, коді зэв ёна колӧ вир-яйлы, ӧд сійӧ разӧдӧ клеткаясӧ сакар. Овлӧ, инсулиныс оз тырмы либӧ колана мында, но вир-яйным сійӧс оз «аддзы». Тайӧ и шусьӧ диабетӧн.
Висьӧмыс куим пӧлӧс: сідз шусяна преддиабет, ӧтиӧд да мӧд типа диабет.
Преддиабет дырйи вирад сакарыс колана мындаысь неуна унджык, но абу на тырмымӧн пуктыны диагнозсӧ. И колана ног кӧ дорйыны асьтӧ, преддиабетыс вермас бырны, кольны татшӧмӧн жӧ либӧ вуджны мӧд типаӧ. Но учётысь оз киритны.
Ӧтиӧд тип – тайӧ генетика висьӧм, кодӧн нёрпалӧны ичӧтдырсянь. И профилактика боксянь сыысь некыдз он вермы видзчысьны. Татшӧм висьысьсӧ казялан ацетон дук серти. Поджелудочнӧй железаас инсулинсӧ вӧчан клеткаясыс оз уджавны, и найӧс некыдз он ловзьӧд. Татшӧм висьысьыслы быд лун колӧ сюйны инсулина укол, и найӧ олӧны уна вылӧ ветымын во.
Медся уналӧн, диабетӧн висьысьясысь 95 прӧчентыслӧн, мӧд типаыс. Та дырйи вир-яяд инсулиныс быттьӧ и эм, но сійӧ озджык тырмы. И профилактика боксянь ми вермам сыӧн веськӧдлыны. Мортыс та дырйи дыр олӧ-вылӧ.
Аслыссяма диабетӧн врачьяс шуӧны и поджелудочнӧй железасӧ дзикӧдз вундӧм. Тайӧс вӧчӧны ёсь панкреатит, курыд зелляӧн вир-яйтӧ тшыкӧдӧм дырйи да с.в. Операция бӧрас висьысьыслы тшӧтш вӧчӧны инсулина укол да бурдӧдӧны лекарствоӧн.
–Кодлы медводз колӧ повны диабетысь?
–Мӧд типанас вермас висьмыны 45 арӧсысь олӧмаджык морт, этша кӧ вӧрӧ да кызӧма, кӧвъясьлӧма кӧ нин кутшӧмкӧ вир висьӧм, воддза кӧленаясас кодлӧнкӧ кӧ вӧлӧма диабетыс да майшасьӧ кӧ давленньӧӧн. Диабетӧн вермас висьмыны нӧбасьысь нывбаба да эм кӧ сылӧн яичникас поликистоз.
–А кыдзи диабетыс мӧрччӧ нӧбасьысь нывбабаыслы?
–Тайӧ гестационнӧй диабет, код дырйи чужӧ нёль да унджык килограмм сьӧкта кага. Мамыслӧн кӧ поджелудочнӧй железаыс вӧчӧ уна инсулин, да вир-яяс торксьӧма углевод бергалӧмыс, кагаыс отсасьӧ мамыслы чинтыны сакарсӧ да тшӧтш «чӧсмасьӧ», та вӧсна сылӧн быдлаті ӧдйӧ быдмӧ-ыдждӧ.
Медым тайӧс казявны, 28-30 вежон мысти нӧбасьысь нывбабалысь босьтӧны анализ. Литр вирас кӧ 5,1 миллимоль сакар, сылы вӧзйӧны углеводтӧм диета да содтӧд инсулин.
Кагасӧ чужтӧм бӧрын 95 прӧчент нывбабаыслӧн гестационнӧй диабетыс бырӧ. Но кодсюрӧлы кӧвъясьӧ диабетыс, и кагаыс тшӧтш вермас висьмыны… 40-50 во мысти.
–Позьӧ кыдзкӧ водзсасьны висьӧмыслы паныд?
–Арлыдтӧ, дерт, ог вермӧй чинтыны. И пӧль-пӧчыд, бать-мамыд кӧ майшасьлісны диабетӧн, кӧвъясьліс кӧ нин тіянлы вир висьӧм, немтор он вӧч. Но ті кӧ уна вӧранныд-зілянныд, да сьӧктаныд колана мында, диабет вермас казьтыштны ас йывсьыс оз нелямын вит арӧсын, а сизимдасын да сёрӧнджык.
Та вӧсна ми вермам чинтыштны сьӧктанымӧс. Та могысь, ӧти-кӧ, колӧ ёнджыка вӧрны, журъявны велосипедӧн да уявны ваті. Вежоннас этша вылӧ куимысь 50 минутӧн гортад либӧ спортзалын колӧ песны асьтӧ физкультураӧн. Либӧ быд лун час чӧж котравны, ветлыны подӧн, позьӧ и скандинав ног беддьӧн. Тэрмасьтӧг, надзӧник ветлӧмыд оз отсав, колӧ, мед вир-яйыд пӧсявтӧдз уджыштіс.
Мӧд-кӧ, колӧ тӧдны, мый сёям да уна-ӧ. Вӧсньӧдчӧм могысь оз ков асьтӧ дӧзмӧдны быдсикас диетанас, тшыгйӧдчыны. Ӧдйӧ кӧ чинтан сьӧктатӧ, ӧдйӧ бӧр и тшӧган. Куим тӧлысьӧн кӧ надзӧник мынтӧдчан 5-7 прӧчент сьӧктасьыд, бур нин.
Колӧ велӧдчыны артавны сёянсьыд килокалориясӧ. Быд морт суткинас «ньылыштӧ» шӧркодя нёль сюрс килокалория. Тайӧ уна. Этша вылӧ 500 килокалория колӧ чинтыны вӧлӧгасьыд.
Кодсюрӧ мӧс выйсӧ вежӧ кослунъяӧн. Тайӧ весьшӧрӧ. Налӧн «сьӧктаыс» ёнасӧ оз торъяв.
Выйӧн жаритӧм пыдди сёянсӧ позьӧ пуны, пӧжны. Эм и дозмук, кӧні позьӧ жаритчыны выйтӧг.
Диетологъяс лӧсьӧдӧмаӧсь сёянлысь аслыссяма светофор.
Турунвиж рӧмӧн пасйӧма быдсикас капуста, баклажан, ӧгуреч, коръя салат, переч, помидор, кабачок, свеклӧ, пуртӧса фасоль, анькытш, редис, кушман, галанка да мукӧд град выв пуктас. Сэтчӧ жӧ пырӧ и тшак, сакартӧм чай да кофе. Тайӧ сёянас этша килокалория, но уна сэні ваыс да клетчаткаыс. Таысь он тшӧг, и позьӧ сёйны мыйта кӧсъян да кӧть кор.
Кольквиж рӧма сёян-юанӧн позьӧ номсасьны, но неуна. Тайӧ гостӧм мӧс, кук, кӧр яй, кучиктӧм чипан, гостӧм жӧ чери. Йӧвтӧ колӧ вит прӧчента пыдди ньӧбны ӧтиаӧс, нӧктӧ – кызь пыдди дас витаӧс. Сырад госыс мед вӧлі комын прӧчентысь этшаджык. Позьӧ сёйны и картупель, макарон, шыдӧс, пӧжас-нянь да фрукты. Но тасьтіад вӧлӧгасӧ колӧ пуктыны оз чукйӧн, а синмыдлы коланаысь джын мындасӧ.
Гӧрд рӧмаӧн пасйӧма кокньыд углевода вӧлӧга, госа да тшынӧдӧм яй, тшӧг, майонез, комын прӧчентысь госаджык чорыд сыр, мӧс, яя да чери выя консерв, торт-пирожнӧй, джем, варенньӧ, лимонад да сок. Тайӧ вӧлӧгасӧ колӧ идравны пызан вывсьыд. Вӧзйӧны мынтӧдчыны и кослунъя выйысь.
–Кыдзи мортыс вермас гӧгӧрвоны, мый сылӧн диабет?
–Диабет дырйи мортсӧ немтор ёнасӧ быттьӧ оз и майшӧдлы. И мортыс вермас диабетнас нёрпавны некымын дас во. Но горшыд кӧ пыр косьмӧ, кынӧмыд сюмалӧ да тшӧкыда кыскӧ кудзасьны, колӧ шыӧдчыны врач-терапевт дорӧ. Сы йылысь, мый диабет поздысьӧма нин вир-яяд, тӧдмалӧны медосмотр да диспансеризация дырйи вир босьтӧм бӧрын.
Медводз, дерт, колӧ тӧдны, уна-ӧ вирад сакарыс. Вирсӧ босьтӧны тшыг кынӧм вылӧ. Сӧнсьыд босьтӧмас сакарыс литр вылӧ 6,1 миллимоль. Сёйӧм либӧ стӧкан глюкоза юӧм бӧрын кык час мысти босьтӧны мӧдысь. Сэки нин литрас мед вӧлі 7,8 миллимоль мында. Чуньысь босьтӧм вирын литрас 5,6 миллимоль, а кык час мысти – тшӧтш 7,8. Лыдпасъясыс кӧ ыджыдджыкӧсь, сідзкӧ, тіянлы кӧвъясьӧма диабет. И врач вӧзъяс бурдӧдчан терапия.
Сакарысь ӧтдор колӧ тӧдны, мыйта вирад холестериныс. Литрын кӧ 5,2 миллимольысь унджык, тшӧтш колӧ шыӧдчыны врач дорӧ.
Колӧ тӧдны и давленньӧтӧ. Ставыс кӧ лючки, вылысса тшупӧдыс 120-129, а улыссаыс 80-84.
–Уна-ӧ сакар вермас лоны вирад?
–Аслам уджын паныдасьлі висьысьяскӧд, кодъяслӧн вирас сакарыс вӧлі 30-33 миллимоль. Миян глюкометр унджыксӧ оз петкӧдлы. Стационарын да реанимацияын стӧчджыкӧсь приборъясыс, кодъяс петкӧдлӧны 40 да весиг 60 миллимоль. Но та дырйи мортыс садьтӧг куйлӧ.
Казьтыла висьысьясӧс, кодъяслӧн вирас сакарыс вӧлі 2,1 да весиг 1 миллимоль. Та выйӧдз сійӧ вермас «усьны» сьӧкыд уджысь да дыр тшыгъялӧмысь. Та дырйи мортыс тшӧтш садьтӧг куйлӧ, сырмӧ, ньылӧмыс киссьӧ. Татшӧмыс дугдӧ лолавны да, сылӧн сьӧлӧмыс сувтӧ. Паметяс на кӧ, мортыс кӧсйӧ сёйны да ёна скӧралӧ.
–Мыйла диабетыс мӧрччӧ синмӧ да кокӧ?
–Вирад сакарыс тшыкӧдӧ сӧнтӧ, артерияястӧ да вейястӧ (нервъястӧ). Син пыдӧсад татшӧмыс зэв уна. И найӧ кӧ потласьӧны, синмыд дугдӧ аддзыны. И некутшӧм ӧчки оз бурмӧд синтӧ.
А кокыд сьӧлӧмсяньыд медылын. И сакарӧн «сёйӧм» сӧн-артерияыд тшӧтш потласьӧ-тупкыссялӧ. Вирыс дугдӧ воны кокад. Чуньыд, кок пыдӧсыд дубалӧны. И дойясыс воясӧн оз бурдны. Хирург кӧ видлас мыйӧнкӧ отсавны, сӧмын ыдждасны-паськаласны. Недыр мысти татшӧм висьысьыслысь вундӧны косьмӧм кок лапасӧ.
Таысь ӧтдор колана мындаысь унджык сакар вермас вайӧдны инфарктӧдз да инсультӧдз, дугдӧ уджавны вӧркыд.
–И кыдзи бурдӧдӧны диабетсӧ?
–Дзикӧдз тайӧ висьӧмсьыс он мынтӧдчы, но сійӧс позьӧ ылыстны. Кымын водзджык казялам да мӧдам бурдӧдчыны, сымын сёрӧнджык вир-яйлы мӧрччас диабетыс.
Врач вӧзйӧ лекарство. Мукӧддырйиыс ӧттшӧтш кык-куимӧс. И таблеткасӧ ковмас ньылавны нэм помӧдзыд. Заводитӧны ӧти таблеткасянь, сэсся содтӧны мӧдӧс дай коймӧдӧс. Нёль таблетка бӧрын оз позь косны ӧтиӧдз. Кодсюрӧ казялӧны, мый сакарыс вирас чинӧма, да дугдӧны юны лекарствосӧ. Тадзи вӧчны оз позь. Та бӧрын сакарыс бара «чеччыштас».
Лекарствоыс некымын пӧлӧс. Ӧти «тшӧктӧ» поджелудочнӧй железаыслы вӧчны унджык инсулин, мӧд «велӧдӧ» вир-яйтӧ казявны тайӧ инсулинсӧ, а коймӧд чукӧртӧ вирсьыд сакарсӧ да петкӧдӧ сійӧс кудзнад. Но став таблеткаыслӧн ӧти мог – чинтыны вирсьыд сакар.
Дерт, та дырйи колӧ кутны тӧд вылын «турунвиж» диета да физкультура.
–Шуӧны, сёян кӧ пӧ уна кампет, висьман диабетӧн…
–Юмовторйыд оз вайӧд диабетӧдз. Ті кӧ косіник морт, кӧть мыйта чӧсмасьӧй. Но кампет да юмов сёянысь кодсюрӧ кызӧны. Буретш тайӧ вермас вайӧдны висьӧмӧдз.
Куритчӧм да курыд зелля оз жӧ вайӧдны диабетӧдз. Но шпуткӧмысь омӧльтчӧ сӧн-артерия, вир-яйыд озджык аддзы инсулинсӧ. Курыд зелля йиджӧ поджелудочнӧй железаӧ да торкӧ инсулин артмӧмсӧ, сэсся ӧти грамм зелляас 7 килокалория. А гажӧдчигад да юыштігад нӧшта на и помтӧг сёйсьӧ. Таысь бара жӧ тшӧган, а сідзкӧ, и висьӧмӧдз абу ылын.
* * *
Кӧсъянныд кӧ тӧдмавны, вермас-ӧ тіянлы кӧвъясьны диабет, ӧтуввезйысь позьӧ аддзыны тест да вочавидзны кӧкъямыс юалӧм вылӧ. Сыӧн вӧдитчӧны мир пасьталаын. <>
Николай Размыслов.
Снимокыс авторлӧн.