1983 воын киноэкранъяс вылӧ петіс Ролан Быковлӧн «Чучело» фильм. Тайӧ драмасӧ снимайтісны Владимир Железниковлӧн олӧмас збыль лоӧмтор йылысь повесьт серти. Квайтӧд классын выль велӧдчысь Лена Бессольцева (Кристина Орбакайте) босьтӧ ас вылас тшӧтшъяыслысь мыжсӧ. Тысь став классыс заводитӧ сійӧс увтыртны.
Талун татшӧм мисьтӧмторсӧ шуӧны буллингӧн (англия ногӧн bullying – «повзьӧдлӧм», «тешитчӧм», «увтыртӧм»). Талун тайӧс вӧчӧны и ӧтуввез пыр да нимтӧны нин кибербуллингӧн.
Мортӧс мыйыськӧ увтыртлӧны удж вылас, армияын, но тшӧкыдджыка тайӧ паныдасьлӧ школаын. Буллинг дырйи медводз дойдӧны кывйӧн, психологическӧя, но корсюрӧ воӧ и киасьӧмӧдз. И вӧчӧны тайӧс оз ӧтчыд, а дыр кад.
Мыйла татшӧмӧсь миян челядь? Налӧн скӧралӧмыс – висьӧм? Эм-ӧ сыысь лекарство? Мый вӧчны, кагатӧ кӧ увтыртӧны тшӧтшъяясыс?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын сёрниыс вӧлі буретш челядьлӧн агрессия йылысь. Такӧд йитӧдын асланыс видзӧдласӧн юксисны томуловкӧд зільысь специалистъяс.
Юркарын пытшкӧс делӧяс министерство управлениеысь тыр арлыдтӧмаяслӧн делӧяс кузя юкӧнысь старшӧй инспектор Светлана Томме:
–Тавося ӧкмыс тӧлысьӧн Сыктывкарын тыр арлыдтӧмаяс вӧчисны 60 мыж, на лыдын и сьӧкыд да торйӧн сьӧкыд. Томулов гусясисны, мырдӧн мырддисны эмбур, рӧзбойничайтісны да разӧдісны-иналісны дурмӧдчантор.
Уголовнӧй кывкутӧмӧ кыскисны 16-17 арӧса 45 ныв-зонмӧс. Кӧкъямысӧн таӧдз вӧчлӧмаӧсь нин мыж, а нёльӧс судитлӧмаӧсь. 41-лы мыжсӧ вӧчигӧн абу на тырӧма 16 арӧс, кор мортсӧ позьӧ нин кыскыны уголовнӧй кывкутӧмӧ. На пиысь куимӧс ыстӧма пӧдса торъя велӧдан-воспитайтан учреждениеӧ, а витӧс – мыж вӧчысьясӧс видзан шӧринӧ.
Тышкасьӧмысь да мукӧд сикас мыжысь юркарысь 16-18 арӧса 198 ныв-зонмӧс сідзжӧ кыскӧма административнӧй кывкутӧмӧ. Тыр арлыдтӧмаяслӧн делӧяс кузя миян юкӧн кутӧ син улас 190 мортӧс.
Сідз шусяна буллинг кузя торъя лыдпас миян абу, но мыж вӧчысьяс пӧвстын уна велӧдчысь. Медсясӧ школаын челядь мыйыськӧ волӧны зык-косьӧдз, но ме эськӧ эг шу тайӧс буллингӧн. Сэсся миян оланпасъясын татшӧм мыжыс абу. Но увтыртӧм-нӧйтӧмысь мыжаӧс позьӧ кыскыны кывкутӧмӧ административнӧй да уголовнӧй кодексъяс серти.
Психолого-педагогическӧй, медицина да социальнӧй отсӧг сетан шӧринӧн веськӧдлысьӧс вежысь Светлана Мокрецова:
–Агрессия – латин кывйысь кӧ «agressio» – уськӧдчӧм. Тайӧ унджыкысьсӧ абу висьӧм. И лекарствоӧн сыысь он бурдӧд.
Агрессия овлӧ восьса да гуся. Воддза дырйиыс лёксӧ вӧчӧны мортлы либӧ эмбурлы. Шуам, ныв-зон, медым найӧс пыдди пуктісны тшӧтшъяясыс, заводитӧны куритчыны, юны курыд зелля да мукӧд дурмӧдчантор, тышкасьӧны-гусясьӧны, тӧдӧмӧн торкӧны оланпас.
Гуся агрессияыс синмад оз шыбитчы. Кагалӧн лов вылас чукӧрмӧ майшасьӧм, бур и лёк мӧвп, мыйӧн сійӧ некодкӧд оз юксьы. Но оз позь ставсӧ дыр кутны пытшкад. Коркӧ «гаддьыс потас», и кага петкӧдлас ассьыс скӧрлунсӧ. Татшӧмыслӧн вермас лоны и депрессия да невроз. Ныв-зон пинясьӧны бать-мамыскӧд, рӧдвужыскӧд, тшӧтшъяясыскӧд, увтыртӧны слабджыкъясӧс. Томуловӧс кӧ некод оз гӧгӧрво, вермасны весиг мунны гортсьыныс. Тадзи и веськалӧны лёк оласнога тшӧтшъяяс дорӧ, аддзӧны выль «семья», кӧні найӧс гӧгӧрвоӧны да пыдди пуктӧны.
Агрессия помкаыс некымын. Ӧти-кӧ, кага чайтӧ, мый сійӧ ӧтнас, сылы некод оз отсав, сійӧ мыйыськӧ полӧ, лыддьӧ асьсӧ ставсьыс мыжаӧн, юрас бергалӧны сьӧкыд мӧвпъяс. Мӧд-кӧ, агрессия вермас петкӧдчыны кор мыйкӧ лоӧ. Шуам, кага кӧ видзӧдіс кутшӧмкӧ повзьӧдчана фильм, кӧні кодӧскӧ виӧны-мырдӧналӧны да, киссьӧ вир, дыр пукаліс-ворсіс компьютер водзын либӧ сёйис мыйкӧ лӧсявтӧмтор. Коймӧд-кӧ, агрессия чужӧ семьяын. Тшӧкыда овлӧ, бать-мам асьныс мыжаӧсь, оз колана ногӧн тӧждысьны быдтас вӧснаыс да. Найӧ унджык кадсӧ удж вылынӧсь, и некор сёрнитыштны быдтасыскӧд. Сэсся верстьӧ кӧ челядь дырйиыс помтӧг гортас зыксьӧны, ӧта-мӧд вылас да тшӧтш и кага вылас горзӧны, дзолюкыс, дерт, сэтшӧмӧн жӧ и быдмас.
Агрессия быдӧнлӧн петкӧдчӧ аслысногӧн. Ӧтилӧн вежӧрас чӧла поздысьӧма став свет вылас ӧбида, мӧд суклясьӧ, скӧра шмонитӧ, дойдалӧ кывнас, повзьӧдчӧ-горзӧ, коймӧд вермас и кучкыны, а нёльӧд оз вӧч, мый коран, либӧ вӧчас, но мӧдарӧ. Бӧръяыс абу агрессия, а сідз шусяна протест, кор томулов оз кывзысьны верстьӧӧс.
Овлӧ, верстьӧ дзикӧдз вунӧдӧмаӧсь быдтас йывсьыс, налы веськодь, мый сійӧ вӧчӧ. А овлӧ и мӧдарӧ. Бать-мам вывті дзескӧдӧны кагасӧ, индӧны сылы быд воськов, немтор оз сетны вӧчны ас вӧлясьыс.
Сёрнитам кӧ велӧдчысьяс йылысь, колӧ кутны тӧд вылын, мый вӧчсьӧ на гӧгӧрын. Шӧр школаын челядь бать-мамыслысь кывзысьӧм дорысь ёнджыкасӧ видзӧдӧны ёрта-ёрт выланыс. Нӧшта на и томулов тшӧкыда аддзӧны, мый олӧмас коді вынаджык, сылы унджык коланаыс и вичмӧ. А раминиктӧ увтыртӧны. А ми ӧтарӧ дӧжналам: зыксьыны-тышкасьны оз позь…
Велӧдчысьясысь ассьыныс дзебтӧм лӧглунсӧ медся ёна петкӧдлӧны квайтӧд классысь ныв-зон. Татшӧмсӧ, дерт, позьӧ казявны и ичӧтджык, и гырысьджык классъясын. Но кыдз петкӧдлӧ олӧмыс, медся уна скӧралысьыс 12 арӧса ныв-зон пӧвстын. И тайӧ гӧгӧрвоана, буретш татшӧм арлыднас челядьлӧн вежӧраныс, вир-яяныс унатор вежсьӧ. А содтыны кӧ та дорӧ быдсикас книга-журнал, телевидение, ӧтуввез, кытысь лёклуныс чулькйӧн петӧ?!
Верстьӧлы колӧ гӧгӧрвоны, мый агрессия медся ёна мӧрччӧ аслыс кагаыслы. Сійӧ лӧгалӧ бать-мам вылас, оз лӧсяв тшӧтшъяясыскӧд, пыр мый вылӧ кӧ скӧралӧ да майшасьӧ-полӧ. Татшӧм дзолюкыслы медся бур лекарствоӧн лоас бать-мамыслӧн да матыссаясыслӧн муслуныс да бурсиӧмыс. Тасмаыд тані оз отсав. Оз позь кагатӧ мырдӧн вежны, а медводз колӧ асьтӧ бур боксянь петкӧдлыны. Медым быдтасныд ичӧтдырсяньыс пыдди пуктіс тіянӧс да кӧсйис лоны сэтшӧмӧн жӧ.
10-16 арӧса ныв-зон тшӧкыда лыддьӧны асьнысӧ верстьӧӧн да чайтӧны, мый ставсӧ вермасны вӧчны асьныс. Колӧ тшӧкыдджыка сёрнитны кагаыдкӧд. И вӧчны тайӧс верстьӧкӧд, тшӧтшъякӧд моз. Колӧ кывзыны кагатӧ да радейтны сійӧс. Казяланныд кӧ сылысь скӧрлун, медводз колӧ корсьны помкасӧ. Асьныд кӧ он сяммӧй тайӧс вӧчны, позьӧ шыӧдчыны специалист дорӧ. Быд школаын, мукӧд велӧдчанінын эмӧсь соцработник, психолог, позьӧ волыны и миян шӧринӧ консультация вылӧ.
Буллинг либӧ кибербуллинг дырйи оз позь чӧв овны да мыйкӧ виччысьны кыккирудз пукалӧмӧн. Аслыс кагаыслы колӧ шыӧдчыны отсӧгла медводз бать-мам дорас. Верстьӧ нин вермасны отсӧгсӧ аддзыны школаысь. Ӧні сэні котыртӧма сідз шусяна миритчан (медиация) служба, кӧні вермасны разьны гӧрӧдсӧ. Сэсся эм «дӧверие телефон». Дзик кӧ нин абу петан туйыс, колӧ шыӧдчыны право доръян тэчасӧ.
Юркарса администрацияысь образование управлениеысь воспитайтан, содтӧд тӧдӧмлун сетан да том йӧз политика юкӧнӧн веськӧдлысь Татьяна Меньшикова:
–Да, ме тшӧтш чайта, буллинг дырйи колӧ шыӧдчыны школаӧ, классӧн веськӧдлысь, психолог дорӧ либӧ медиация службаӧ.
Бать-мам пӧвстысь унаӧн полӧны шыӧдчыны отсӧгла. Мед пӧ та йылысь эз тӧдмавны бокӧвӧй йӧз. Сэсся, норасям кӧ пӧ, кагасӧ нӧшта ёнджыка мӧдасны увтыртны тшӧтшъяясыс.
А школа талун вермас ёна кокньӧдны пикӧ воӧм челядьӧс. Велӧдчысьяслӧн Россияса ӧтмунӧмын водзмӧстчысьяс да школабердса сӧветникъяс быд кагалысь корсьӧны енби киньяс.
Мукӧддырйиыс ныв-зонлы оз сетчы велӧдчӧмыс, но найӧ зэв бура сьылӧны, серпасасьӧны, медся ӧдйӧ котралӧны, медся вылӧ чеччалӧны да с.в. Ставыс тайӧ кыпӧдӧ кагасӧ тшӧтшъяяс водзас.
Овлӧ, верстьӧ аснаукӧн видлӧны разьны гӧрӧдсӧ.
Шуам, кагасӧ кодкӧ нӧйтӧма школаас. Скӧрмӧм батьыс мунӧ сэтчӧ, корсьӧ мыжасӧ, кватитӧ шошаӧдыс да пыркӧдӧ-пинялӧ.
Тадзи вӧчны оз позь. Батьсӧ асьсӧ вермасны кыскыны уголовнӧй кывкутӧмӧ. Верстьӧлы медводз колӧ сёрнитны мыжаыслӧн бать-мамкӧд.
Школаын, ӧшинь улын челядь век вензьылісны, тшӧкыда и косьӧдз волісны.
Корсюрӧ такӧд йитӧдын норасьлісны милицияӧ, и кабырнас шенасьысьӧс гортас тасмаавлісны. Но та йылысь матыссаясысь ӧтдор некод эз и тӧдлы. Талун ставсӧ тайӧс позьӧ снимайтны телефонӧн да йӧзӧдны ӧтуввезйын.
Буллинглы паныд тышын ыджыд пайыс классӧн веськӧдлысьлӧн.
Тшӧкыда тырмымӧн корсьны кагаӧс кедзовтӧм панысьсӧ да шыӧдчыны сы дорӧ «отсӧгла». Классӧн веськӧдлысь вермас сылы сетны кутшӧмкӧ кывкутана удж да татшӧм ногӧн ӧлӧдны лёксьыс. Овлӧ, став вылас скӧралысь ныв-зонмысь артмӧны ас бӧрсяыс бурас туйдысь нырщикъяс.
* * *
Улич кузя мунӧ мужичӧй. Паныдасьӧ челядь чукӧркӧд.
–Дядьӧ, вай куритӧд…
Мужичӧйыд чӧла пӧрччӧ низь ку шапкасӧ, кульӧ кисьыс часісӧ, сетӧ налы да ышловзьӧмӧн шуыштӧ:
–Кор нин ті пӧтанныд куритчӧмсьыс… <>
Николай Размыслов.
Снимокыс авторлӧн.