Вӧчны колана воськов
Сьӧда-еджыд пӧв вылын тэчӧма фигураяс. Король, ферзь, ладья, конь, слон, пешка… Классика, тэрыб, блиц… Регыд воча пукалысьяс босьтчасны ворсны кад вылӧ. Коді пуктас медводз «шах», а сэсся «мат»?
Шахмат унаӧн тӧдӧны да тшӧкыда ворсӧны. Дерт, кодкӧ сӧмын гортас матыссакӧд да ёртъяскӧд ордйысьӧ, а кодкӧ и турнирын ассьыс вынсӧ видлӧ.
Кор да кӧнi чужис ворсӧмыс?
Шахмат ворсӧм – тайӧ тыш прообраз. Уна нэм сайын сійӧ отсалӧма водзвыв мӧвпыштны, кыдзи бурджыка нуӧдны тыш-кось, воинъяслы татшӧм ногӧн петкӧдлӧмаӧсь тактика – ӧд тані ворссьӧмыс оз сет кувны збыльвылын.
1500 во сайын Индияын медводдзаысь ворсӧмаӧсь шахматӧн. Сэки сійӧ шусьӧма «чатуранга», да и кутшӧмсюрӧ фигура ӧнія серти ветлӧма дзик мӧд ногӧн. А медшӧр торъялӧмыс – важӧн ворсӧмаӧсь ӧтпырйӧ нёльӧн, тэчлӧмаӧсь нёль рӧма фигураяс да шыблалӧмаӧсь лы, коді индылӧма, кымын воськов колӧ вӧчны.
Вочасӧн ворсӧмыс сӧвмӧма-вежсьӧма. VI нэмын «шатрандж» ним улын воӧма персъясӧдз, а сэсся и арабъясӧдз. Китайӧ ворсӧмыс локтӧма «сянци», а Японияӧ – «сёги» нимаӧн. Дерт, и фигураясыс, и ворсанногыс бара на вежсьыштӧмаӧсь. Сёрӧнджык заводитӧмаӧсь ворсны Испанияын, сы бӧрын – и став Европаын.
Роч муӧ шахмат локтӧма VIII нэмын, а ӧнія кодьӧн ворсӧмыс лоӧма XV нэмын.
Эжваын
Шахматсьыд ворсӧны миян республикаса быд пельӧсын. Ыджыд школаясысь ӧти – юркарын, «Северная Олимпияын». Школалӧн Эжваса юкӧнын тренералӧ Эльвира Камашева, коді уна во нин ворсӧ ачыс да окотапырысь велӧдӧ челядьӧс.
– Шахматӧн ворсны позьӧ заводитны аслыд, – висьталіс тренер. – Ӧні, майбыр, ӧтуввезйысь ставсӧ позьӧ корсьны да аддзыны. Но ме серти, медбур мунны спортшколаӧ да колана ногӧн тӧдмасьны ворсӧмӧн сэтчӧс велӧдыськӧд. Мукӧддырйи ӧд ачыд он казяв медтӧдчанаторсӧ.
Шахматӧн ворсны бурджык заводитны сизим арӧссянь. Но кагаыс кӧ зэв ёна кӧсйӧ, да сійӧ вермӧ дыр пукавны ӧтилаын, позьӧ и вит арӧсӧн тӧдмӧдны сьӧда-еджыда пӧвнад.
Тренер кывъяс серти, кык-куим ворсан во мысти позьӧ ассьыд вынтӧ видлыны турнирын. Дерт, тайӧ каднас верман и мукӧд аддзысьлӧм-вермасьӧмын петкӧдчыны, но бура дасьтысьтӧг результатыд оз ло.
– Шахматӧн ворсан кружокӧ менӧ вайӧдісны бать-мам, – водзӧ сёрнитіс Эльвира Рашитовна. – Сэсся коставлі университетын велӧдчигӧн да челядьӧс быдтігӧн. Но шахматӧн ворсі и ворса пыр, эмӧсь наградаяс. Уджала тренерӧн. 2010 воын на лои вермысьӧн Рытыв-Войвыв кытшын классикаа шахматӧн ворсӧмын, но сетчис тайӧ сьӧкыда. Коставлӧм бӧрын некымын во эг вермы лоны медводдзаӧн, и тайӧ парскис. Босьтчи топыда да ворсі быд лун, лыдди колана литература, дасьтыси. И кор верми, ёна радлі. Миян республикаса ворсысь аньяс тайӧ турнирас некор на эз вӧвны медводдзаяс лыдын. Ӧні ог нин пырӧдчыв гырысь турниръясӧ, виччыся ыджыдджык арлыдӧ воӧм, мед сэсся ордйысьны ветеранъяс пӧвстын.
Шахматӧн ворсны мен кажитчыліс пыр, кӧть эськӧ ичӧтдырйи вӧлі инӧ ӧшйывтӧмӧн, вильышӧн. Тэча пӧв вылӧ фигураяс да лӧня, мӧвпала быд воськов вылын. Челядьӧс велӧдӧмын зіля быд урок кежлӧ дасьтыны мыйкӧ выльӧс, шензьӧданаӧс. Жырйын ӧшла вермысьяслысь фотояс, и выльӧн воӧмаяслы кажитчӧ найӧс видзӧдны, юасьӧны быдторсӧ чемпионъяс йылысь.
Эльвира Рашитовна пасйӧ: шахматӧн ворсӧмыс сылы отсалӧ и олӧмын. Тан, рочӧн кӧ, мӧвпалан «на автомате» – юрыд ачыс водзвыв артыштӧ быд воськов. И артмӧ, мый ӧшыбкасӧ вӧчан гежӧда.
«Северная Олимпия» спортшколаын тшӧкыда котыртлӧны быдсяма ордйысьӧмсӧ. Тайӧ медшӧр ин, кытчӧ вермӧ чукӧртчыны уна ворсысь. Татчӧ тшӧкыда волывлӧны и республика пасьталаысь шахмат радейтысьяс, кодъяс сӧмын кужыштӧны ворсны, и збыльвывса спортсменъяс, кодъяс мӧвпалӧны приза местаяс йылысь, лунысь-лун сӧвмӧдӧны асьнысӧ – тайӧ школа нимӧдысьяс, спорт разрядаяс, республикаса да Рытыв-Войвыв кытшса первенствоясын вермысьяс…
Александра Баскакова велӧдчӧ Эжваса 27-ӧд номера школаын 11 классын. Кольӧм во Санкт-Петербургын Рытыв-Войвыв кытшса первенствоын тэрыб шахматӧн ворсӧмын Саша шедӧдӧма коймӧд места.
– Ворса кӧкъямыс во нин, – шуис ныв. – Шахматӧн ворсӧмыс велӧдіс медводз мӧвпавны, сэсся нин вӧчны воськовтӧ. А ворсігӧн пукся пӧв сайӧ да сы йылысь и думайта, ковтӧм мӧвпъяс эновта. Уджӧда юрӧс логика боксянь, дасьта стратегия.
Шахматӧн ворсӧмыс сетіс позянлун лоны бурджыкӧн, кужны петкӧдлыны-восьтыны ачымӧс. А нӧшта ме уналаӧ ветла, тӧдмася выль йӧзкӧд. И тайӧ зэв ёна воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Александра пасйӧ: сылы ёнджыка кажитчӧ ворсны классика дисциплинаын. Ӧд сэк пӧ эм тырмымӧн кад тэрмасьтӧг бура мӧвпыштны да вӧчны колана воськов.
Красноборын
Шахматасьны кужӧны и Изьва районын. Краснобор сиктысь том ворсысьясӧс туйдӧ-велӧдӧ Григорий Пыстин.
– Ачымӧс ворсны 5 арӧсӧн велӧдліс батьӧй, сэсся ёна шахматаси дедӧкӧд. Тшӧкыда вермывлі школаса да районса ордйысьӧмъясын. Аслам тренер Дмитрий Фадеевич Терентьевкӧд да Изьваса сборнӧйкӧд ветлі республикаса «Белая ладья» турнир вылӧ. Но сэк ворсі кыдзи любитель.
Институтын велӧдчигӧн рытъяснас шахматӧн неуна ворсім общежитиеын ёртъяскӧд. Сэсся во сизим дзик эг ворс. Но 2007 воын менӧ корисны петкӧдчыны овмӧдчӧмин дор районса спартакиадаын. Сэки шедӧді сӧмын коймӧд места, и тайӧ менӧ ёна ыззьӧдiс – мыйла абу первой?! Заводиті тренируйтчыны думыштӧмӧн, став вын да кад пуктӧмӧн. Ӧні бур: пыр ӧтуввезйӧ, велӧдчы, мыйта колӧ, да ворс. А сэк ковмис ньӧбны небӧгъяс, медым бура тӧдмасьны теорияӧн да быдсикас гамбитӧн, код йылысь ме таӧдз эг тӧдлы ни эг кывлы, – казьтыліс Григорий Валентинович.
И со зіля уджалӧмсьыс лоӧма водзӧсыс– во мысти Изьва районын «чужӧма» выль чемпион. Ассьыс титулсӧ та бӧрын Григорий Пыстин уна во на кутӧма. А коркӧ и мӧвпыштӧма, мый тӧдӧмлунъяснас колӧ заводитны юксьыны. Тадзи Краснобор школаын воссьӧма шахматӧн ворсан кружок.
Сійӧ кадас шахматыс школаас пӧшти абу вӧлӧма. Но Григорий Валентинович уджалӧ технология велӧдысьӧн да аддзӧма петан туй: челядькӧд труд урок вылын вӧчалӧмаӧсь и фигураяс, и сьӧда-еджыда пӧвъяс.
Тадзи Красноборын ыззьӧмаӧсь выль ворсӧмӧн. Куимысь вонас ныв-зон ордйысьӧны Изьваса челядькӧд, юрсиктын котыртлӧны аддзысьлӧм-ворсӧмъяс. Медым мунны – колӧ транспорт, кодӧс век сьӧкыд аддзыны. Та могысь Григорий Валентинович велӧдчӧма право вылӧ да босьтӧма машина. И воссьӧма туй: заводитӧмаӧсь пызъявны Изьваӧ, Ухтаӧ, Сосногорскӧ, Сыктывкарӧ да весиг Удмуртияӧ.
2012 воын красноборса вермӧмаӧсь республикаса «Белая ладья» ордйысьӧмын да ветлӧмаӧсь финал вылӧ Сочиӧдз.
Ӧнія челядь оз жӧ лэдзчысьны, тшӧтш окотапырысь ворсӧны. Школаас медбура петкӧдчӧны 5 класса София Пыстина, Виталий да Роман Терентьевъяс. Накӧд велӧдысь занимайтчӧма медводдза классянь. И ӧні эм водзӧс – уна медаль шедӧдӧны районса, тшӧкыда Ухтаса да Сыктывкарса турниръясын.
Ас арлыдаяс пӧвстын районын талун медся вынаыс Михаил Пыстин – Григорий Валентиновичлӧн пиыс.
– Велӧдча 9 классын. Батьӧ шахматӧн ворсӧ да, сьӧда-еджыда фигураяссӧ нёль арӧссянь нин тӧда. Кажитчӧ да, и водзӧ кута ворсны, – тӧдчӧдіс Миша.
Пыстинъяслӧн куим челядь, и ставныс – шахматистъяс. Быдса команда! Медся ичӧтыс – 6 арӧса Арина – ӧні весиг пырӧ регионын шахматӧн ворсан сборнӧй командаӧ. Тавося сентябрын муніс Коми Республикаса шахмат кузя первенство классика, тэрыб да блиц сикасъясын. Сэні Арина шедӧдӧма куим эзысь медаль.
– Медым вӧлі водзӧс, колӧ быд лун кык час ворсны да решитны 20-30 шахмат задача. Мыйӧн унджык ворсан, сымын ӧдйӧджык мӧвпалан. Видзӧдны колӧ и уна сикас шахматысь видео, медым казявны да велӧдны выль да бур «нальк», кытчӧ тэ верман кыйны ассьыд соперниктӧ, а ачыд медым сылӧн «налькйӧ» он шед, – висьталіс Григорий Пыстин. – Шахматӧн ворсны кужӧмыс отсалӧ бурджыка велӧдчыны. Менам школаын вӧлі ӧтлаын велӧдчысь. Дзоля классъяссянь ме пыр сылы отсалі гижны контрольнӧйяс. А 6 классын велӧді ворсны шахматӧн. 2 во мысти сійӧ кутіс меысь ӧдйӧджык решайтчыны математикаысь. Ставныс чайтісны, мый ме сылы вочакывъяссӧ гижа, а менам та кадӧ аслам на абу арталӧма.
Шахматӧн ворсігӧн тэн колӧ мӧвпавны и аслад, и воча пукалысьлӧн комбинация вылын. И, дерт, корсьны медся бурсӧ. Тадзи овлӧ и олӧмас: тэнад юрын быд лоӧмтор вылӧ лоас мӧд вариант, содтӧд план, а мукӧддырйи ӧд колӧ зэв ӧдйӧ думыштны мыйкӧ выльтор.
Надежда Пунегова.
Снимокъясыс геройяслӧн гортса архивъясысь.