Коми Республикаысь 13 прӧчент мутассӧ (ылӧсас квайт миллион гектар) шуӧмаӧсь торйӧн доръянаӧн (рочӧн, особо охраняемая территория, дженьыда кӧ, ООПТ).
Рытыв-Войвыв регионъясысь Комиын ООПТ-ыс медся ыджыд. 238 заказник республика тшупӧдын да нёль – федеральнӧй тӧдчанлуна. Тайӧ Печора-Ылыдзса биосфера заповедник, «Югыд ва», «Койгородскӧй» национальнӧй паркъяс да «Параськины озёра» заказник. Нёль федеральнӧй ООПТ-ыс (2,7 миллион гектар) пасьтанас муртса ичӧтджыкӧсь регионсасьыс. Воркута дорын эм нӧшта кык заказник, кодъяс вӧсна кывкутӧ сэтчӧс муниципалитет.
2030 воӧдз Комиын содтӧд шуӧма лӧсьӧдны 392 сюрс гектарын 26 заказник. Сэки республикалӧн 14,1 прӧчент мутасыс лоас торйӧн видзан-дӧзьӧритан. И миян регион вӧчӧ ставсӧ, медым воӧдчыны войтыркостса лыдпасӧдз – 17 прӧчентӧдз.
Быдӧнлы-ӧ позьӧ волыны заказникас? Лэдзӧны-ӧ сэтчӧ кузов-падъяна, ружьеа, вугыр шатина, мотора пыжа да машинаа мортӧс?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис ООПТ шӧринысь юкӧнӧн веськӧдлысь Борис Наконечный.
– Борис Михайлович, «Коми му» газет медсясӧ лыддьӧны сикт-грездын. Сэтчӧс войтыр нэмсӧ вӧдитчылісны вӧр-ва озырлунӧн. Позьӧ-ӧ налы и водзӧ тайӧс вӧчны?
– Медым сӧвмӧдны регионса заказник, идӧра сыӧн вӧдитчыны да велӧдны йӧзсӧ дорйыны экология, Коми Республикаса мупытшкӧс озырлун да вӧр-ва видзан министерство котыртіс ООПТ шӧрин. Асланым уджын ми вӧдитчам 637-ӧд номера постановлениеӧн, кодӧс 2021 вося декабрь 29 лунӧ вынсьӧдіс Коми правительство.
Заказник-заповедникын, кыдзи и республикаса мукӧд пельӧсын, позьӧ кыйны чери, вӧравны, чукӧртны тшак-вотӧс, некутшӧм индӧд кӧ та кузя абу. Дерт, вӧрын да ты-ю дорын та дырйи колӧ кутны тӧд вылын лӧсялана оланпас-правилӧ.
Быд заказник котыртӧма кутшӧмкӧ могӧн. Республикаса 238-ысь 190-ас рӧдмӧдӧны сӧмын звер-пӧтка, чери либӧ быдмӧг. 48-ын видзӧны-дӧзьӧритӧны аслыспӧлӧс мича местаяс. Та вӧсна быдлаын аслас сідз шусяна режим. Шуам, Удораса, Визинса да Пожӧгса заказникъясын оз позь кыйны ком, а «Еджыд Кедваын», Сьӧдкыркӧтшса «Белӧй борын», Соколовкаса ю йылын, Кӧрткерӧс районса «Маджаын», Чилимдінса «Пижемскӧйын» – вӧравны.
Быд мортлы пармаӧ мӧдӧдчӧм водзвылын да ю вылӧ петтӧдз колӧ тӧдмасьны республикаын вӧралан да чери кыян правилӧясӧн, ӧтуввезйын восьтыны «Геопортал Коми» да видзӧдлыны, кутшӧм ООПТ-ӧ позьӧ волыны, а кытчӧ туйыс пӧдса.
30-16-10 номера телефон пыр позьӧ звӧнитлыны и миян шӧринӧ. Специалистъяс гӧгӧрвоӧдасны, кор да кӧні позьӧ кыйсьыны. Шуам, некымын юті, кӧні кульмӧ дона чери, август 15 лунсянь йи сувттӧдз оз позь журъявны мотора пыжӧн. Ытва дырйи ю вылын да ӧткымын тыын июнь 10 лунӧдз позьӧ кыйсьыны и ботанӧн. Но сійӧс колӧ петкӧдлыны инспекторлы, син ыджда сертиыс шогмана кӧ, регистрируйтны да ӧшӧдны бирка.
– А мый оз позь вӧчны ООПТ-ын?
– Оз позь капитальнӧя стрӧитчыны, керасьны да нюжӧдны биару-мусир труба да электролиния, предприятие-котырлы кыйны чери, звер-пӧтка, чукӧртны тшак-вотӧс, перйыны мупытшкӧс озырлун, вӧчны ёг-шыблас видзанін, туйтӧг ветлыны сьӧкыд техникаӧн. Некодлы оз позь ӧзтасьны, жуглыны пӧтка поз да вӧрса пемӧслысь горс-гу, а сідзжӧ заказник дорвидзӧг пасъян сюръя, аншлаг, шлагбаум, стенд да юӧр сетан мукӧд пас.
– Кыдзи ті видзӧданныд торйӧн доръяна мутас бӧрсяыс?
– Коми ООПТ шӧринын зільӧ 12 специалист, на лыдысь дасыс рейд дырйи кытшовтлӧны заказникъяссӧ. Мораторий вӧсна мӧйму мартсянь августӧдз тайӧ уджсӧ дугӧдлісны. Но вӧр-ватӧ син улысь лэдзны оз позь, горш да наян кыйсьысьыс абу этша да. Та вӧсна шыӧдчим Россияса экономика сӧвмӧдан министерствоӧ, медым сетісны миянлы позянлун ветлыны заказникъясӧ.
Дерт, та мынданад быдлаӧ ог слӧймӧй волыны. Рейдӧн медсясӧ ветлам республикаса лунвыв да шӧр районъясӧ. Но войвылын миянлы ёна отсасьӧны Росрыболовствоысь инспекторъяс. Та могысь шыӧдчылім миян Госсӧветӧ, медым инспекторъяс вермисны кыскыны кывкутӧмӧ вӧралан да чери кыян правилӧ, мукӧд оланпас торкалысьӧс.
Мӧйму нелямын ӧкмысысь волім 31 ООПТ-ӧ. Та дырйи казялім шогмытӧма да оланпас торкалӧмӧн кыйсьысь 95 мортӧс. На лыдысь 73-ыс – чери кыйысь. Татшӧмыс вӧйталӧ ичӧт синма ботан да кыйӧ посни чери. Казьтышта, 28 сантиметрысь ичӧтджык ком, 25 да 30 сантиметрысь – сын да сир бӧр колӧ лэдзны ваӧ. Мырддим 367 ботан, кыснан да спиннинг. Ӧтилӧн сьӧрсьыс вӧлӧма 2-3 кыснан, мӧдлӧн – сё!
Дасыс локтӧма вӧлі заказникӧ звер-пӧткала. Кыйсьыны сэні позьӧ воддза моз сӧмын урчитӧм кадӧ да сьӧрсьыд мед вӧлі колана документ-кабала. Инспектор кӧ казялас мортыслысь ружье, кыйдӧс либӧ орччӧн вӧралан понсӧ, корас петкӧдлыны вӧралан билет, ружье видзӧм да сыӧн вӧдитчӧм вылӧ разрешение, кыйсян путёвка.
Нӧшта 12 морт торкӧмаӧсь мукӧд оланпас, шуам, сувтӧдӧмаӧсь машинасӧ ва видзан зонаӧ, юсянь 200, а тысянь 50 метрысь матӧджык либӧ вӧрӧдыс машинаӧн мунігӧн кыткӧ весьтасалӧмаӧсь да талялӧмаӧсь-путкыльтӧмаӧсь нитш-яласӧ, чегъялӧмаӧсь-нырӧмаӧсь посньыд пурассӧ.
Прӧверка бӧрас 78 мортӧс кыскӧма нин кывкутӧмӧ, мукӧд кузяыс суд абу на вӧчӧма кывкӧртӧдсӧ. Пищаля нёль вӧралысь вылӧ панӧма уголовнӧй делӧ, пармаыслы ыджыд ускӧттьӧ вӧчӧма да. Дас ӧти кыйсьысьлысь мырддьӧма ружьесӧ. Медсясӧ кужтӧмӧн сыӧн вӧдитчӧмысь: шуам, машинаас нуӧмаӧсь зарадитӧмӧн, чехол-кышӧдтӧг. Кодсюрӧ парма-ягӧ ружьеӧн локтӧма документ-путёвкатӧг, вӧравны урчитӧм кадысь водзджык либӧ сёрӧнджык.
Ӧти мортӧс мӧйму кыскисны кывкутӧмӧ заказникын пӧрӧдчӧмысь.
Кольӧм во ООПТ-ын 39-ысь ӧзйылӧма. Дерт, унджыкысьсӧ ускӧттьӧыс вӧлӧма чардбиысь. Но ӧтиысь мыждісны Мылдін районын олысьӧс.
Вӧр-валы ыджыд ускӧттьӧысь чери кыйысьӧс вермасны кыскыны кывкутӧмӧ Россия Федерацияса Уголовнӧй кодексысь 256-ӧд, а вӧралысьӧс – 258-ӧд статья серти. Мыжыс кӧ ичӧтджык, медсясӧ перйӧны штрап. Россияса КоАП-лӧн 8-39 статья серти шогмытӧма кыйсьӧм-вӧралӧмысь мортыслы ковмас мынтыны 3-4 сюрс, чиналы – 15-30 сюрс, а предприятие-котырлы – 300-500 сюрс шайт. И быдӧнлысь та дырйи содтӧд вермасны мырддьыны снегоходсӧ, ружьесӧ да ботан-спиннингсӧ. Ылӧсас джын мыжаыслысь буретш тадзи и вӧчӧны.
Но и тайӧ уналы оз мӧрччы. Кодсюрӧӧс мӧдысь-коймӧдысь дай унджыкысь на кутам киӧдыс.
– Кыдзи мортыслы тӧдмавны, мый сійӧ веськаліс заказник-заповедникӧ?
– Дерт, сьӧкыд кыдзкӧ пасйыны став мудорсӧ. Быд сё метр мысти он сувтӧд сюръя, аншлаг, шлагбаум, стенд да юӧр сетан мукӧд пас. Пу сюръяыд да паса пӧвйыд зэр, лым да шонді вӧсна ӧдйӧ быгалӧ-вушйӧ, сісьмӧ. Дерт, позьӧ сувтӧдны кӧрт труба да кӧрт листысь пас. Но татшӧмыс оз жӧ дыр сулав, перъясны кӧрт чукӧртӧм-иналӧмӧн нажӧвитчысьяс. Сэсся и аншлаг-плакатсӧ вӧчӧм могысь колӧ шӧркодя 4-5 сюрс шайт.
– Водзті Россияын вӧлі сідз шусяна роуминг. Мобильнӧй телефонӧн вӧдитчысьяс, дерт, эз на вунӧдны, мый регионъясӧ ветлігӧн сотӧвӧй операторъяс миянлы пыр юӧртлісны, ті пӧ ӧні Архангельск, Киров либӧ Москва обласьтын. Мыйла специалистъяс оз вӧчны заказникъясын аслыссяма роумингсӧ? Шуам, мунӧ вӧралысь парматі, а кутшӧмкӧ здукӧ зептас триньӧбтас телефон, да воас юӧр, ті пӧ веськалінныд сэтшӧмтӧ заказникӧ.
– Специалистъяс зільӧны та кузя. Чайта, регыд вӧчасны татшӧм мобильнӧй приложениесӧ. И мортыс вермас геолокация отсӧгӧн тӧдмавны, кытчӧ, кутшӧм ООПТ-ӧ сійӧ веськаліс.
– А позьӧ-ӧ вежны заказник ыдждасӧ, вештыны дорвидзӧгсӧ, шуам, аддзисны кӧ сэні мупытшкӧсса зэв шоч озырлун?
– Заповедник ыдждасӧ некод оз вермы чинтыны. <>
Николай РАЗМЫСЛОВ.
Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.