(Заводитчӧмыс 30-ӧд номерын.)
Лӧкчим ю кузя кывтігӧн искусство гимназияын велӧдчысьяс весьтті лэбисны еджыд юсьяс, быттьӧ сиисны бур йӧзкӧд аддзысьлыны, сьӧлӧм бурмытӧдз сёрнитны-варовитны накӧд. Сідзи и лоис. Быд грездын мойвиис тӧдмасьны шань войтыркӧд, кодъяс туйдісны гимназистъясӧс мывкыда олӧмӧ.
Кӧні чужин, сэн и колан
Но мый йылысь кӧть эг варовитӧй Лӧкчим вожсакӧд, сёрниным пыр бергӧдчыліс важся сикт-грездлӧн аскиа лунӧ. Ми и асьным казялім, мый ыджыд арлыдаяс кызвынсӧ и олӧны сэні, да гожӧмсӧ коллявны дачаӧ моз карсаяс волывлӧны. Ми, дерт, зілим тӧдмасьны накӧд, кодъяс чужлӧмаӧсь да нэмсӧ олӧмаӧсь сэні.
Лопыдінын керкасӧ, кӧні олӧ Елена Ивановна Карпова, дедыс на лэптылӧма, а сэсся мунӧма I мирӧвӧй война вылӧ да усьӧма сэні. Гоз-мӧд во кежлӧ эськӧ Елена Ивановна ветлӧма чужан грездсьыс орчча посёлокӧ, но бӧр бергӧдчӧма. Ыджыд сьӧлӧм дойӧн висьталӧ, сиктсӧвет пӧ тані вӧлі, да Намӧ лэччӧдісны, сэсся и школасӧ да больничасӧ сэтчӧ жӧ вуджӧдісны. Лопыдінын пӧ ӧні мӧссӧ нач ӧти морт видзӧ, да нӧшта мӧдлӧн овмӧсас кӧзаяс эмӧсь.
–Ӧвдей вӧрын вотчылім, куим километр сайын. Ӧні пуяссӧ сэтысь пӧрӧдӧмаӧсь, эрд кольӧма. Грезд сэні вӧлі, паськыд муяс вылын нянь кӧдзлісны. А сэсся йӧзыс татчӧ локтӧмаӧсь, тані овмӧдчӧмаӧсь. Бадья посёлок вӧлі, да абу жӧ. Тырӧма пӧ нин вӧрӧн, – висьталіс Елена Ивановна. – Ӧвдей да Бадья мозыс жӧ и Лопыдінным, гашкӧ, бырас.
Буретш Ӧвдейысь вужъяснас вӧлӧма Татьяна Демьяновна Карповалӧн мамыс. Ачыс сійӧ Пезмӧгын нин чужлӧма, а кор батьсӧ война вылӧ нуӧмаӧсь, мамыс бӧр локтӧма Ӧвдеяс.
– Меным куим арӧс вӧлӧма, ыджыд мам сартаса биӧн гидас лэччӧма, да керкаыс сотчӧма, – казьтыліс сійӧ. – 1952 воӧдз олім Чӧтдінын, сэсся Лопыдінӧ локтім, а овны некӧн, дедлӧн керкаын вый завод лӧсьӧдӧмаӧсь да. Ӧти дорӧ, мӧд дорӧ вӧзйысьлім, весиг и жытникын ковмыліс овны.
Татьяна Демьяновналӧн кывъяс серти, 1952 воас Лопыдінын комын вӧв, кыксё юр гырысь скӧт вӧлӧма, порсь видзлӧмаӧсь, картупель да нянь вӧдитлӧмаӧсь, муяс вылас капуста быдтылӧмаӧсь. Турунтӧ пуктыны пӧ дас вит километр сайӧ ветлывлім. А ӧні пӧ ӧти лавка сӧмын коли.
– Йӧзыс грездын нелямын гӧгӧр и эм, – висьталіс сійӧ. – Дачник семьяяс тай стрӧитчӧны, кажитчӧ пӧ миянлы тані.
Пусьысьӧ велӧдчӧм бӧрас Чӧтдін грездсьыс Эжва йывса Лӧгинъягӧ ветлӧма и Ангелина Александровна Тимушева, да вит во мысти бергӧдчӧма чужанінас.
– Совхоз тані вӧвлі, и ме сэні бригадиравлі. Бычӧясӧс яй вылӧ быдтылісны, а мӧссӧ гоз-мӧдӧс сӧмын видзлісны детсадсаӧс вердны. Гараж, пилорама вӧлі, тӧвнас мужичӧйяс вӧрын пӧрӧдчисны. Уджалысьыс морт нелямын вӧлі, ӧні грездас став олысьыс сы мында, и кызвыныс пенсионер, – висьтасис сійӧ гимназистъяслы.
Ангелина Александровналӧн керкаыс Чӧтдінса медджуджыд керӧс йылас сулалӧ. Мордінӧ пӧ лэччисны воддза кӧзяеваыс да, ньӧби керкасӧ. Зэв пӧ мича местаыс, ставыс бура тыдалӧ, арнас мӧдлапӧлыс пу коръяссьыс вель уна рӧмаӧн лолӧ. Вывтасін да, гожӧмнас челядьыс грезд пасьталасьыс сэтчӧ волӧны-чукӧртчылӧны, весиг чом сямаӧс вӧчӧмаӧсь. А мыйла? Телефон пӧ кыйӧ да, ӧтуввезйӧ позьӧ пыравны.
– Ми витӧн быдмим, а ӧні ме внучкакӧд и ола, – сёрнитіс ань. – Водзті ас грезд да тані олысьяс йылысь юасьны эг слӧймыв, а ӧні эськӧ и окота унджык тӧдны, да юасьнытӧ некодлысь нин.
Антонида Афанасьевна Ситкарева чужлӧма Коншаын, а Чӧтдінӧ верӧс сайӧ петӧма. Колхозын, а сэсся и совхозын уджалӧма, кук видзӧма.
– Верӧс сайӧ петігӧн кызь вит арӧс меным вӧлі, а ӧні ӧкмысдас нин. Дас во со пиӧй старайтӧ менӧ. Ачым некытчӧ нин ог петавлы, пукала да узя сӧмын, – висьталіс сійӧ. – Важ олӧмыд омӧлик вӧлі. Батьӧс нуисны война вылад да, сизим челядь мамлӧн колим. Медічӧтыс сизим тӧлысся, медыджыдыс – дас сизим арӧса. Дерт, мамлы ёна лоис мырсьыны. Водзті челядьтӧм семьяыд эз вӧв, быд керкаын йылӧмыс вит да квайт.
Енмыслы пӧ колӧ кевмысьны, мед бур олӧм да дзоньвидзалун сетас. Вичкоӧ пӧ эг ветлыв, но эска, мый Енмыс эм – татшӧм кывъясӧн сигӧртіс Антонида Афанасьевна гимназистъяскӧд сёрнисӧ.
– Коншаын чужи, Коншаын быдми, Коншаын и ковми, – висьтасис налы Людмила Васильевна Забоева. – Тані вӧлі Кӧрткерӧсса совхозлӧн бригада, а сэсся ӧта-мӧдсӧ акционер котыръяс кутісны вежлавны, да вочасӧн ставыс киссис. Лавка и детсад вӧліны, ичӧт классъяса школа. Ыджыдджыкъясӧс Мордінын велӧдлісны. Сэні интернат вӧлі, ме интернатас на овлі, а менсьым челядьӧс автобусӧн нин быд лун новлӧдлісны. Ира нылӧй Сыктывкарын олӧ, Саша пиӧй – Эжваын. Тшӧкыда волывлӧны ме дорӧ, натӧг эськӧ нинӧм нин вӧчны эг вермы. Саша гӧрас и, ытшкас и, ставсӧ вӧчас. Асланыс челядьыс эм жӧ нин.
Коншаын миянлы син улӧ пыр и уси часовня. Локтӧм йӧз пӧ сійӧс неважӧн кыпӧдлісны, висьталіс Людмила Васильевна. Водзті пӧ тані эз часовня вӧв, а вичко, кӧть и кресттӧм. Кыр йылас пӧ сійӧ сулаліс. Помнита пӧ, мый тусь сэні видзлісны, склад пыдди вӧлі.
Комбикорм видзанін лӧсьӧдлӧмаӧсь коркӧ и Позтыкерӧсса вичкоын. А ӧні сійӧ вевттӧм и сигӧртӧм сулалӧ. Вевтсӧ пӧ тӧлыс нӧбӧдіс, а неважӧн и сигӧрыс усьӧма.
– Ты бокын сиктным пуксьӧма, гӧгрӧс да поз кодь быттьӧ, гашкӧ, та серти и нимтылӧмаӧсь сійӧс, – висьтасис гимназистъяслы Елена Ивановна Худяева. – Вый завод, кык ферма, порсь да ыж картаяс вӧліны, а вӧлыс – быдса табун. А ӧні уджыс тані абу, и том йӧз муналӧны татысь. Челядьсӧ велӧдчыны комын ӧти километр сайӧ Кӧрткерӧсӧдз новлӧдлӧны: сизим час асылын нуӧны, куим час лунын бӧр вайӧны. Гӧгӧр школаяссӧ тупкалісны.
Збыльысь, уджыд кӧ абу, и школа да больнича тупкисны, быть ковмас мунны чужанінсьыд кытчӧкӧ бокӧ. Дачаӧ моз сӧмын волыны сэсся. Жаль, дерт, мый грездъяс дачаясӧ кутісны пӧрны, но дзикӧдз эндӧм-бырӧмысь тайӧ кӧть видзыштас.
Олӧмын и вӧтын
Быдтор йывсьыс сёрнитім Лӧкчим вожсакӧд, неыджыд гижӧдад ставсӧ он и вермы тӧрӧдны. Мый и бӧрйыны? А сійӧс, мый сэтчӧс войтыркӧд олӧмас вӧвлӧма, мый сьӧкыд гӧгӧрвоны. Татшӧмыс ӧд и миянкӧд вермас лоны.
Медвойдӧр прӧзвищеяс йылысь гарышта, мед нюмсер петкӧдыштны. Чӧтдінысь Руч Марьялӧн мамыс верӧс саяс Руч сиктӧ мунлӧма да, татшӧм нимыс сылы кӧвъясьлӧма. А сэсся мӧд мужичӧй сайӧ петӧма, а нимыс кольӧма. И выль верӧссӧ Ручӧн жӧ кутӧмаӧсь шуны: вӧлӧма Дояр Иванӧн, мӧс лысьтысьӧн недыр уджыштӧма да, а лоӧма Руч Иванӧн.
А Лопыдінысь Ур Еленалы нимыс верӧссяньыс, Ур Ильясянь, вуджӧма. Урыд эськӧ пельк, пу йылӧдзыд здукӧн каяс, пуысь пуӧ на чеччалас. Ур Илья электрикӧн вӧлӧма да, позьӧ чайтны, мый би сюръя йылад ур моз жӧ пелька кайлӧма. Да абу тай, война вылын ранитчывлӧма да сюръяяс йылад абу ёна кыпӧдчывлӧма.
Полерӧн пӧ миян котырсаӧс шуӧны, висьтасис Татьяна Демьяновна Карпова. Кытысь нӧ татшӧм нимыс артмӧма? А прадедным пӧ Апполинарийӧн вӧлӧма, да сысянь ставным Полеръясӧн лоим. Нӧшта сійӧ висьталіс миянлы, вӧтавсьылӧ пӧ зэр водзын. Верӧсыд кӧ пӧ бур ногӧн вӧтад усьлӧ – тайӧ лёк водзын, и бурӧн кӧ пӧ сёрнитӧ – мыйкӧ шог лоас. Да нӧшта: кор пӧ мойыд бӧжнас шлёпнитас – шыыс сэтшӧм, быттьӧ стеклӧ тор юас шыбитісны. Сэтшӧм шысӧ кӧ кывлан, шуасны – ва кульӧ пӧ тайӧ.
А Елена Ивановна Карпова со мый миянлы висьталіс:
– Кыр йылас вичко вӧлі да сотчыліс, сы местаӧ клуб стрӧитісны. Сэсся и клубсӧ разисны-кисьтісны, ӧні крест сӧмын сулалӧ. Важӧн вичко дорас гуасьлӧмаӧсь да, каститчылӧма на сэні. Миян зятьлы тшӧтш. Локтіс повзьӧма, дзик кельыд. Ковгыны ӧдзӧсӧ кутіс, восьтӧй пӧ, менӧ вӧтӧдӧны. Еджыд пӧ мыйкӧ петіс да менӧ вӧтӧдӧ. Еджыд пӧ дзик вӧтчӧ, оз тӧдчы, мый морт. Верстьӧ мужик, да сэтшӧма повзьӧма.
Елена Ивановнасянь жӧ мӧд висьтасьӧм:
– Максим Наталь Лена нывсӧ вала мӧдӧдлӧма, а нылыд абу ветлӧма. Наталь локтӧма видз вылысь да кӧсйӧма пусьыны, а ваыд абу. Выльысь ыстас нывсӧ. Лена дыр абу кутӧма локны, и мамыс петас видзӧдлыны кыр йывсянь, кӧні мый нылыс вӧчӧ. А мӧдлапӧлас пӧ кодкӧ зэв кузь сыналӧ кольквиж юрсисӧ, а ачыс сэтшӧма югъялӧ. Ленаыс жӧ сулалӧ вӧлӧм да видзӧдӧ сы вылӧ. Натальыд чукӧстӧма нывсӧ. А сэсся пӧ кузь юрсиаыс ваас бульскысьӧма, войдӧр ӧд ваыд джуджыд вӧлӧма. Ӧні ляпкыд-а, пидзӧсӧдз. Шор лоас коркӧ, вӧртӧ ставсӧ кералісны да, юыд косьмас.
Морт гуалӧм бӧрти пӧ петкӧдчылӧ, водзӧ висьтасис Елена Ивановна.
– Кувсьӧм верӧсӧй неважӧн петкӧдчыліс. Ме пач сайын сулала, Славик пиӧй узьӧ. Видзӧда, беддя кодкӧ локтӧ. Пырис, бергӧдчис да бӧр петіс. Ме бӧрсяньыс петі, но некод нин эз вӧв. Воліс, тыдалӧ, мела, но Славикӧс аддзис да бӧр муніс. Быттьӧ дзик збыльысь ачыс воліс. Аддзывла верӧсӧс век томӧн, а сэки пӧрысьӧн нин аддзылі.
Вӧтнад, вӧлӧмкӧ, и мӧдаръюгыдас позьӧ веськавлыны:
– Ме больничаын вӧлі куйла, и вӧтаси, быттьӧ мӧдаръюгыдас волі. Кык барак сэні сулалӧ. Баракас наръяс вӧчӧмаӧсь, на костын ветлыны прокод. Йӧзыс тырыс, кыдзи шойнаас ӧні йӧзыс тыр. Ӧтар баракас нывбабаяс олӧны, мӧдас – мужичӧйяс, ставныс зэв тошкаӧсь, бритваыс пӧ некодлӧн абу да, сы вӧсна тошкаӧсь. Верӧсӧй тшӧтш сэні. Нывбабаяс купайкаӧн да шалльӧн мунӧны уджавны. Ызгӧмӧн петісны уджавнысӧ. Кык нывбабаӧс тӧді, мукӧдсӧ эг. Зэв ӧдйӧ петісны ставӧн, быттьӧ кытчӧкӧ тэрмасьӧны. Менӧ нуӧдісны жӧ, а кодкӧ шуӧ, тайӧ пӧ миянкӧд оз на мун. Мужикъясыс оз уджавны, найӧ куйлӧны нар вылас. А верӧсӧй кутшӧмкӧ горсйӧ бауӧн пырис. И сэсся эг нин аддзыв сійӧс. Абу на пӧ гӧтрасьӧма, висьталісны мужичӧйясыс, тэнӧ пӧ виччысьӧ, ставӧн гӧтыраӧсь, а сійӧ ӧтнас олӧ.
– Синмӧс больничаад восьтла, куня – да бара вӧтася. Весиг страшнӧ ӧд, – водзӧ сёрнитіс Елена Ивановна. – Нывлӧн нылыс кувліс да, весиг сійӧс аддзылі. Мыйла эн лечитчы, шуа сылы, а татчӧ локтін? Мися, тэ ӧд зэв на том, 28 арӧса да.
Лопыдінысь Владимир Ильич Бутиков висьталіс, тӧлыся войӧ пӧ еретничаясыд картупель керӧны. И кытчӧдз пӧ еретникыд оз сет ассьыс вынсӧ мӧд мортлы, кувны оз вермы.
А Антонида Афанасьевна Ситкаревалы еретничаыд олӧмас паныдасьлӧма:
– Еретникъяс вӧвліны, и найӧ тшыкӧдны-керны вермасны. Менӧ Коншаын керлісны. Кутшӧмкӧ праздникӧ Машекӧд контораӧ пажнайтны лэччим. Еретничаыс поштатӧ вӧлӧн вайӧма да пысалӧма-домалӧма вӧвсӧ капуста рӧсадакӧд орччӧн. Судзӧдчӧма вӧлыс быдтасӧдзыс да йирӧ рӧсадасӧ. Ме куимысь гартышті гезсӧ бедь гӧгӧрыс, мед вӧлыс рӧсадаӧдзыс оз судз. А еретничаыд локтӧ вӧлӧм, аддзис да шуӧ, мыйла пӧ гартін вӧвсӧ. Мися, капустасӧ йирӧ да. Рытнас кынӧмӧн пикӧ вои, и аскинас менӧ вӧлӧн катӧдісны Мордінса больничаӧ. Врач видлаліс да, бӧр гортӧ вӧлӧн вайисны, мӧдлапӧлас аэродром вӧлі да, самолётӧн карӧдз лэччӧдісны. Тӧлысь саяс больничаас куйлі, врачыс отпускын да, эз пыр вӧчны операциятӧ. Аппендицит пӧ. Но менам абу аппендицит, менӧ тшыкӧдісны. Карсьыд локті да, бара висьмӧдіс, и бара мӧдӧдісны карӧ. Маше воліс да шуӧ, Ӧльӧксан дядь пӧ пывсьӧдчӧ да, юала пӧ сылысь, кӧсйысяс оз тэнӧ пывсьӧдны. Кӧсйысьӧма да, Маше босьтіс больничасьыд менӧ. Первой асьныс гозъя пывсисны, а сэсся Ӧльӧксан дядь менӧ лэччӧдіс ыджыд сьӧд пывсянад. Вылыс ӧшинь водзас ыджыд кружка ва пуктіс, юктӧдіс менӧ, пызйис, пач вом дорас кыкысь ломзьӧдліс ичӧтик сартас. Кутшӧмкӧ кывъяс на вомгорулас лыддис. Шуӧ меным, петан да некодлы нинӧм эн шу, кай гортад. Справитчан кӧ пӧ – дыр олан. Пывсянсьыд петі, а поштальоныд, вӧлӧмкӧ, локтӧма Коншаӧ да пывсьӧдӧмтӧ казялӧма, и бӧр кайӧма Мордінӧдз.
Аслас олӧмысь со тайӧс на казьтыштіс миянлы Елена Ивановна:
– Гымалігад Енмыд дум вылад усьлӧ. Зорӧд чӧвтӧны, а ми юр ваялім. Мам пыдди сэки видз вылас ветлі, менам кага гортын да, эг уджав. Мамӧс шойччӧді, кагаӧй кока нин вӧлі. Видз вылас и гымавны-чардавны кутіс. Гымыштіс да, пу улас квайтӧн кымын сувтім, а чардыс лыйис, да садьнымӧс воштылім, шыблалӧма-разӧдӧма вӧлі ставнымӧс. Дундылім быттьӧ, кокным эз кут ветлыны. Вӧрӧдалісны ёна, да бӧр ас садьӧ воим. Чардыс лыйис да, пуыс жугласис дзикӧдз. Небыд вӧлӧма пуыс, а чорыд кӧ вӧлі, ставнымӧс эськӧ виис. Сэксянь гымсьыд зэв ёна пола.
– Керысьыд ракаӧ, ошкӧ, мӧс вӧраысь йӧвсӧ нёнялысь жабаӧ вермӧ пӧртчывны, – Елена Ивановнаӧс кӧть век кывзы, сэтшӧм лӧсьыда висьтасьӧ да. – Сёрнитлісны, коркӧ пӧ пыри да, керысьыд ошкӧ пӧртчӧма, пызан вылас йӧктӧ. И сьӧд понйӧ на пӧртчылӧма. Пекла висьмылӧма, пиыс сизим арӧса. Вокыс, Прокор Сергей, Пекласӧ пывсьӧдны кӧсъяс, но пывсян дорас локтӧма пон да абу лэдзӧма пырнысӧ. Лечитны Пекласӧ абу вермӧма. Вокыс мунӧма гортас, а понйыс сы бӧрся пыр вӧтчӧма. Менам пӧ пурт сувтӧдӧма, шуӧма вокыс, эн матыстчы, кончита-помала пӧ тэнӧ. И понйыд сы бӧрся гортас пырны абу вермӧма. Сергейыс мыйкӧ тӧдӧ вӧлӧм, тыдалӧ, керӧмсьыс. А поннас нывбаба-еретничаыс вӧлӧма. Керӧма Пекласӧ сы вӧсна, мый ӧти мужик вылӧ синсӧ чӧвтлӧмаӧсь, да мужикыс война вылын усьлӧма, некоднанныслы абу сюрӧма. А Пеклаыс век жӧ справитчӧма сэсся.
* * *
Ас чужан муӧн тӧдмасьӧмыс, сэні олысьяскӧд аддзысьлӧмыс и отсалӧ пестыны-ловзьӧдны томулов сьӧлӧмъясын Коми му, коми кыв, коми войтыр дінӧ муслунсӧ, пыдди пуктӧмсӧ. <>
Павел СИМПЕЛЕВ.
Снимокъясыс Людмила ИГУШЕВАЛӦН, Людмила ЛОБАНОВАЛӦН.