Октябрь 13 лунӧ Джеджимын — народнӧй гижысь, журналист Виктор Егорович Напалковлӧн чужанінын — юргис «Чужан сиктыд — кага потан» литература фестиваль. Гаж вылӧ воысьясӧс медводз тӧдмӧдісны музей-библиотекалӧн йӧрӧн. Экскурсиясӧ сиисны Виктор Напалковлӧн творчестволы: коліс тӧдмавны гижысьлысь кывбуръяс, мый вылӧ овмӧсын ковмывліс сійӧ либӧ тайӧ важ эмбурыс, кутшӧм обычай пыдди пуктывлісны коми кыйсьысьяс да с.в. Йӧрӧд кытшлалігӧн гӧсьтъяс тӧдмасисны «Эзысь перна» романысь шӧр герой Ульянакӧд, а сэсся кывзісны поэтӧн гижӧм частушкаяс, кодъясӧс сьыліс «Джеджимса аньяс» котыр.
Та бӧрын воысьяслы петкӧдлісны библиотека-музейын чукӧртӧм эмбур, велӧдісны кыны джодждӧра, вӧнь, вӧчавны лёкторйысь видзӧг. Гӧсьтъяс тӧдмасисны Наталья Васильевна да Виктор Егорович Напалковъяслӧн творчествоӧн.
Наталья Васильевна Напалкова 1997 восянь пырӧ Россияса журналистъяслӧн котырӧ, гижӧдъясыс петӧны Наталья Дубская сайним улын. Сійӧ йӧзӧдіс мыжтӧг мыждӧм украинечьяслы сиӧм вит книга. «Исповедь» хроника-романын гижӧма 1945-ӧд восянь да водзӧ босьтӧмӧн збыль вӧвлӧмторъяс йылысь. «Украинцы в Республике Коми» книгаӧ пыртӧма Сӧветскӧй Союзса, Социалистическӧй Уджвывса да Россияса Геройяслысь, учёнӧйяслысь, гижысьяслысь, политикъяслысь да прӧстӧй бур йӧзлысь — украинечьяслысь — нимъяс. Наталья Васильевна вуджӧдіс роч кыв вылӧ Виктор Напалковлысь «Ме тіянӧс радейта», «Прӧстит, Аньтусьӧй», «Найӧ миян пӧвстын» книгаяс. Таво аньлы сетісны Коми Республикаса заслуженнӧй уджалысьлысь ним.
Виктор Егоровичлӧн став олӧмыс йитчӧма журналистикакӧд да литературакӧд. Сійӧ уджаліс районса да республикаса газет-журналъясын, телевидениеын. Гижис 12 повесьт, вит роман, уна кывбур, а сідзжӧ статьяяс. Ставыс сылӧн петіс 20 книга. Таво лои йӧзӧдӧма «Олӧмысь лист бокъяс» выль книга. Сійӧ зэв аслыспӧлӧс, позьӧ шуны, татшӧмсӧ республикаын лэдзӧма медводдзаысь. Сэні чукӧртӧма В.Е.Напалковӧн гижӧм став критическӧй статьясӧ, кодъяс коркӧ петавлісны республикаса газетъясын 1987 восянь босьтӧмӧн. Матӧ став статьяыс сиӧма коми литературалы, коми книгалы, коми кывлы да сійӧс видзӧмлы.
Мыйла сідз артмис, мый воысь-во пыр этшаджыкӧн босьтлӧны кианыс коми книга? Мыйла кутіс кусны коми кывйыс? Тайӧ небӧгас быд гижӧд — чужан кыв вӧсна гижысьлӧн сьӧлӧм дой. Виктор Егорович гӧгӧрвоӧдӧ, мыйла «пакталӧ» коми кывйыс. Сы серти, ӧти помка — кольӧм нэмса 50-60-ӧд воясын государствоӧн коми кыв бырӧдӧм кузя политика, кор школаясын дугӧдісны велӧдны коми кыв, коми челядькӧд садйын тшӧктісны сёрнитны сӧмын рочӧн. Быдмис быдса кӧлена, коді сӧмын сёрнитіс комиӧн, но эз велӧд сійӧс пыдісянь школаын. 1970-1980-ӧд воясын серпасыс вежсис бурланьӧ, йӧзыс кутісны лыддьысьны комиӧн, налы сьӧлӧм вылас воис выль коми литература, коді петкӧдліс ӧнія сиктлысь олӧмсӧ. Но мыйлакӧ бур литератураыс, кодлӧнкӧ индӧм ли тшӧктӧм серти, воис сиктӧ зэв этша, эз «пӧткӧд кынӧмсӧ» лыддьысьысьяслысь. Сэк жӧ Коми му пасьта нималысь писательяслӧн книгаяс куйлісны-бусӧссисны лавка джаджъясын. И эз ӧти во, а куим, вит, кӧкъямыс да с.в. Мыйла чинаяс эз лэдзны лыддьысьысьлы колана книгаяссӧ? Овліс, авторыс эз пыр СССР-са гижысьяслӧн союзӧ да; корсюрӧ эз сетны позянлун йӧзӧдны выль книгасӧ вежалӧм либӧ лӧгалӧм вӧсна. Тадзи кымын лоис и Виктор Егорович Напалковлӧн: кӧть йӧз лыддисны сылысь гижӧдъ-яссӧ окотапырысь, и налысь петӧмсӧ виччысисны да пыр жӧ ньӧбавлісны, повесьтъяс да романъяс виччысисны ассьыныс кадсӧ эз ӧти во. В.Е.Напалков серти, гижысьлысь сямсӧ донъялӧ лыддьысьысь: лыддьӧ кӧ, корсьӧ лавкаысь, аддзӧ геройясын асьсӧ либӧ матыссаяссӧ да тӧдсаяссӧ, юасьӧ авторлысь, кор водзӧ петас книгаыс, сідзкӧ, уджсӧ вӧчӧма абу весьшӧрӧ. Кор мортлы мырдӧн тойлалӧны ковтӧм литература, тайӧ зэв ӧдйӧ кӧдзӧдӧ сійӧс книгаяссьыс.
«Олӧмысь лист бокъяс» книгаын В.Е.Напалков пасйӧ нӧшта ӧти мытшӧд — коми кыв кусӧм. Помкаыс таын некымын: 1970-1980-ӧд вояссянь пыр гежӧдджыка кыліс карса уличаясын коми кыв, кӧть эськӧ сэки Сыктывкарын кызвын олысьыс вӧлі коми. Та вӧсна коми кывйыс «оліс» сиктын. Да, оліс, сы вӧсна мый сиктсаяс окотапырысь лыддисны коми висьт-повесьтъяс да романъяс. Зэв уна семьяын пошта пыр судзӧдісны «Войвыв кодзув» журнал, кӧні медводз йӧзӧдлісны выль гижӧдъяс. Йӧзыс зэв шоныда аттьӧалісны Виктор Напалковӧс гижӧдъяссьыс, юасисны аддзысьлігӧн, письмӧ пыр, кор позяс ньӧбны лавкаысь сылысь выль книгаяссӧ, ӧд повесьт-романса геройясыс быттьӧ олісны орчча керкаын. Виктор Егорович тадзи донъявліс тайӧс: «Да, ме ог гиж филологияса сійӧ либӧ мӧд кандидатлы чесьтӧ уськӧдчӧм ради, а зіля вӧчны сідз, мед гижӧдӧй эз ло сартас кодь кос, а геройясӧй мед эз лоны пӧльтӧм резина акань кодьӧсь. Менам геройяс — ловъя йӧз, радейтӧны и вежӧгтӧны, нимкодясьӧны и шогсьӧны, мустӧмтӧны и кырсасьӧны…». Таысь йӧзыс и радейтісны В.Е.Напалковлысь гижӧдъяс.
Кольӧм нэмса 90-ӧд воясын гудыртчис странаын олӧм. Торйӧн омӧля тайӧ тӧдчис сиктлы: пӧдлалісны предприятиеяс, бырис удж, йӧзыс ёна гӧльмисны, унаӧн юсисны — деревня кушмис: кодкӧ пагаліс юӧмысь (пӧрнӧй, уджалан арлыда аньяс и айловъяс), кодкӧ муніс корсьны удж да бур олӧм юрсиктӧ ли карӧ. Виктор Егорович нинӧм дзебтӧг петкӧдлӧ тайӧ шуштӧм серпассӧ, и сылӧн гижӧдъяссьыс кылӧ сьӧлӧм чепӧльтан дой, ӧд и сылӧн чужан Джеджимын олӧмыс гугасис. А ӧд кусӧ кӧ сикт, бырӧ и кыв. Оз ӧд весь шуны, чужан кывйыд пӧ мортыдлы пырӧ вир-яяс мам йӧлыскӧд тшӧтш. Но уна коми бать-мам кутісны мӧвпавны, мый коми кывйыс челядьыслы олӧмас оз ковмы, да кутісны рочасьны ныв-пиыскӧд. Чужан кыв ӧтдортӧмыс медводз муніс буретш бать-мамсянь, а сэсся ӧдйӧ вуджис и томуловлы. Коми челядь коми кывсӧ кутісны велӧдны суйӧрсайсаӧс моз. Виктор Егорович стӧча пасйӧ: «Кутшӧм али национальнӧй гордосьт, кор асьным мустӧмтам чужан кывнымӧс: рочмӧны ныв-пиныс весиг коми бать-мамлӧн, тшӧтш и коми гижысьяслӧн. Позьӧ мӧй та бӧр-ти сёрнитны сы йылысь, мед и рочьяс тшӧтш велӧдісны коми кыв?». Сы серти, дзик нинӧмла мырдӧн тшӧктыны мукӧд сикас войтырӧс велӧдны коми кыв, мед пӧ велӧдӧны сӧмын найӧ, кодъяс кӧсйӧны. А коми челядьӧс колӧ велӧдны радейтны коми литературасӧ да кывсӧ ичӧтсянь. Та могысь зонпоснилы колӧны мича, сьӧлӧм вылӧ воана гижӧдъяс. Виктор Егорович серти, абу бур и гырысь классъясын велӧдан коми литератураыс. Та йылысь сылы эз ӧтчыд висьтавлыны педагогъяс: нывъясӧс да зонъясӧс пӧ тшӧктӧны лыддьыны колхозъяс котыртчӧм да классӧвӧй тыш йылысь гижӧдъяс, кор налӧн юраныс дзик нин мӧдтор. Да и колӧ-ӧ кык сюрсӧд воясын велӧдны татшӧм произведениеяссӧ?
Народнӧй гижысь чайтӧ, мый оз позь мортсӧ велӧдны лоны писательӧн ли поэтӧн, тайӧ — Енмӧн сетӧмтор. Кымын этшаджык йӧз пыдісянь велӧдӧны да тӧдӧны коми кывсӧ, сымын ичӧтджык лачаыс, мый коми литератураӧ коркӧ локтасны выль Юшковъяс, Тороповъяс, Куратоваяс, Шаховъяс, Рочевъяс да с.в. Поэтъяс кӧ чужӧны на, том прозаикъяслысь нимъяссӧ он нин кыв. А ӧд литература подулын — буретш проза.
Гижысь аслас статьяясын кыпӧдӧ нӧшта ӧти юалӧм — ва коми кывйӧн вӧдитчӧм. Учёнӧй-лингвистъяс сідзи комиӧдісны роч кывъяссӧ, мый на вылӧ лӧгныс петӧ оз сӧмын писательяслӧн да поэтъяслӧн, но и коми войтырлӧн. В.Е.Напалков серти, дзик нинӧмла кыськӧ юрысь босьтны да мырдӧн пыртны кутшӧмкӧ выль кывъяс, кор рочыс важӧн нин пырӧма йӧз сёрниӧ, сыӧн вӧдитчӧны ставӧн оз нин ӧти дас во.
«Кыв — быд нациялӧн медыджыд озырлун. Лоас кыв — лоӧ национальнӧй литература, культура да искусство. Веськыда колӧ шуны, мый коми кывлысь сӧстӧмлунсӧ ӧтарӧ ми воштім и каръясын, и сиктъясын». «Чужан кыв — сійӧ быд мортӧс духовнӧя да нравственнӧя озырмӧдан подулыс». «Ми воштам ог сӧмын вӧр-валысь озырлунсӧ, воштам и медся донаторсӧ — национальнӧй гордосьтнымӧс. Ми, кӧреннӧй олысьяс, кутім вошны мукӧд национальносьта йӧз пӧвстын. Ичӧтик грездъяс бырӧны, ыджыд сиктъяс рочмӧны». «Народ (нация) олӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ловъя лоӧ сылӧн кыв. Абу кӧ кыв — абу и народ».
Шензьӧдӧ, кутшӧм стӧча лӧсялӧны талунъя лунлы Виктор Егорович Напалковӧн кольӧм нэмын гижлӧм кывъясыс. Таысь сьӧлӧм вылын курыд, ӧд, сідзкӧ, серпасыс 30 воӧн эз вежсьы, гашкӧ, лёкджык на лоис. Тайӧ статьяясас — гижысьлӧн коми кыв да коми литература вӧсна ыджыд тӧжд, сьӧкыд сьӧлӧм дой. Кутшӧм чужан кывлӧн аскиа луныс? Оз-ӧ быр сійӧ дзикӧдз — сӧмын миян сайын.
Лидия Липина.
Андрей Стрельников-лӦн снимок вылын: музей-библиотекалӧн кильчӧ вылын (Н.В.Напалкова — шуй-гавывсянь мӧдӧд), «Олӧмысь лист бокъяс» выль книга.