Полина Игнатова – сюсь, ыджыд вежӧра, шань да отсӧг вылӧ воны пыр дась том морт. Сійӧ повтӧг заводитӧ сёрни тӧдтӧм морткӧд, а веськыд юалӧмъяснас да стӧч вочакыв виччысьӧмнас ныв вермас шӧйӧвоштыны весиг верстьӧӧс. Полина уна во нин ветлӧ корсьны-кыпӧдны Айму вӧсна Ыджыд тышын усьӧм салдатъясӧс Н.Лошаков нима «Наследие» котырсакӧд. Та йылысь и окота лои сёрнитыштны сыкӧд…
–Полина, висьтышт ас йывсьыд.
–Чужи Кулӧмдін районса Вӧльдін сиктын, кӧні олі да велӧдчи 11 арӧсӧдз. Сэсся вуджим мамкӧд (сійӧ велӧдысь) овны Ягкӧджӧ, 4-ӧдсянь велӧдчи сэні нин. А 8-ӧдӧ муні республикаса юралысь бердын искусство гимназияӧ, гуманитарнӧй юкӧнӧ.
Та бӧрын во босьті тӧдӧмлун В.Т.Чисталёв нима культура колледжын, сэсся эновті сійӧс да пыри Сыктывкарса канму университетӧ. Лоа коми да англия кывъяс велӧдысьӧн.
–Победа лун. Корсянь кутін пыдди пуктыны тайӧ лунсӧ?
–Быдми ме семьяын, кӧні ёна пыдди пуктӧны история, рӧдвужӧс.
Менам ыджыд мам – войнадырся кага, чужліс 1941 вося сентябрь 11 лунӧ. Батьсӧ эз аддзыв – чужтӧдзыс на нуӧмаӧсь война вылӧ, а бӧрсӧ эз и лок: блиндажас веськалӧма снаряд.
Ыджыд мам уна висьтавліс война кад йывсьыс. Сійӧ тшӧтш велӧдысь, ас кадӧ уна юӧр чукӧртлӧма.
Ыджыд бать, Иван Никитьевич Уляшев, война кадӧ вӧлӧма тшук ыджыдджык, сійӧ чужлӧма 1939 воӧ.
Олег Иванович Уляшев, сылӧн пиыс, гижліс батьыслӧн тшыг дзолядыр йывсьыс некымын висьт.
Ыджыд бать рӧдысь война вылӧ мунлӧмаӧсь жӧ. Пӧрысь пӧльӧй бӧр локтіс.
Тшӧкыда видзӧді война йылысь кино да передача. Нӧшта ме радейта лыддьысьны, да та вӧсна фронт, тылын олӧм да удж, курыд челядьдыр, войнабӧрся сьӧкыд кад йылысь уна небӧг меным сьӧлӧмӧдз йиджис: Борис Васильевлӧн «Завтра была война», «А зори здесь тихие», Пётр Столповскийлӧн «Дай доброты его сердечку», Иван Тороповлӧн Мелехинлы сиӧм цикл. Хайнц Конзаликлӧн «Штрафбат 999» вужвыйӧн вежис война вылӧ видзӧдласӧс.
Ыджыд мам, Пелагея Алексеевна Уляшева, чукӧртіс юӧръяс да лэдзис войнадырся челядьлӧн казьтылӧмъяса «Вой тӧлӧн чиршӧдлӧмъяс» небӧг.
Тылын уджалысьяс йылысь книга дась, коркӧ петас нин. Нӧшта фронтӧвикъяс йылысь небӧг чу- кӧртӧ. Отсасям мыйӧн вермам ме да мамӧй – Евгения Ивановна Подорова.
Май 9 лун век вӧлі ыджыд праздникӧн. Татшӧм семьяад мӧд ногыс некыдз. Ветлӧдлім митинг вылӧ обелиск дорӧ, кӧні тшӧкыда и ыджыд мамӧй сёрнитіс.
Юркарын ветлывлі и «Кувлытӧм полкын», а коркӧ пырӧдчи парад дырйи петкӧдчӧмӧ.
Но медъёна юрӧ коли со мый: меным абу на уна арӧс, сулала шор дорын, кӧні ворслывлам, но ог ворс, а чорыда мӧвпала, кутшӧм сьӧкыд, кор батьыд абу, мамыд уджалӧ, кынӧмыд сюмалӧ, ворснытӧ нинӧмӧн…
Сӧмын сэк заводиті гӧгӧрвоны, мый войнаыд – абу ворсӧм.
–Кор медводдзаысь тӧдмасин поискӧвикъяскӧд?
–Гимназияын, 8-ӧд классын велӧдчигӧн, Алла Александровна да Сергей Викторович Таскаев велӧдысьяс вӧзйисны пырны корсьысян котырӧ. Сергей Викторович веськӧдлӧ «Наследие» котырӧн. Ме и кӧсйыси.
Ми паныдасьлім Невельса 28-ӧд дивизияысь бӧръя ветеран Иван Петрович Конюховкӧд, пырӧдчим быдсяма аддзысьлӧм-акцияӧ да с.в.
–А кор медводдзаысь окота лои ветлыны корсьысьнысӧ? Мый верман висьтавны тайӧ удж йывсьыс?
–9 класс бӧрын ме шуи ветлыны Н.Лошаков нима «Наследие» котырсакӧд корсьысьны. Тайӧ вӧлі 2013 воӧ. Сэксянь ветлӧдла быд гожӧм. Сӧмын ӧтчыд эг ветлы, 11 класс помалігӧн.
Мӧйму ветлі квайтӧдысь, и меным сетісны корсьысьӧмысь медаль!
Медся тӧдчанаыс, мый тайӧ вӧлі сэні жӧ, кӧні сулалім медводдза вахта дырйи. Медаль мышкас гижӧма Суворовлысь кывъяссӧ: войнаыд оз помась, кытчӧдз бӧръя усьӧм салдатсӧ оз ло дзебӧма. Та серти кӧ, сійӧ дыр на оз помась.
Ми век ветлӧдлам Псков обласьтса Невель кар бердӧ, ӧд сэні война дырйи вӧлі Невельса 28-ӧд краснознамённӧй стрелкӧвӧй дивизия, кодӧс чукӧртісны Котласын Коми АССР-ысь петӧм салдатъясысь. Сыӧдз «Наследие» ветлывліс и мукӧдлаӧ.
Невель дорас вӧлӧмаӧсь пӧсь тышъяс. Ӧти-кӧ, Белоруссиясянь сійӧ медматысса кар, а мӧд-кӧ, тані ыджыд кӧрт туй станция, позьӧ шуны, гӧрӧд. Ветлӧдлам сэтчӧ ёртъяс дорӧ, «Гвоздика» котыр дорӧ. Ёртасям и Невельса «Патриот 60» отрядкӧд. Миянкӧд ветлывлӧны тшӧтш Чилимдінысь Мӧскашорса кадет школаысь томулов. Быд гожӧм овлӧ том йӧзлӧн Паметь вахта. Сійӧс кыпыда восьтӧны да тупкӧны. Линейка-построение, быд асыв индӧны лунтыр кежлӧ мог: кодлы кытчӧ мунны, мый вӧчны.
Верстьӧджыкъяс корсьысьӧны, лэптӧны сюрӧмторъяс, а челядьлы нуӧдӧны быдсикас военно-патриотическӧй лекция, аддзысьлӧм, ордйысьӧм.
Рытнас волейболасям, гитара улӧ сьылам, пӧттӧдз варовитам. Концертӧн волӧны культура керкаысь, асьным концертасям и. Гажӧдчам.
Олам палаткаясын вӧрын, ю либӧ ты дорын (сэні гӧгӧр нюр да ты). Мыссям сэн жӧ, кӧть эськӧ васӧ позьӧ шонтыны да дзебсьӧмӧн мыссьыштны. Пусям бипур вылын. Ӧтчыд-кыкысь веськавлӧ дежуритны, тасьті-пань мыськыны, картупель весавны. Некод оз радейт, но колӧ вӧчнысӧ.
Водзынджык вӧлім этшаӧн да, лагерным дзоля, бипурыс ичӧтик. Васӧ вӧлі тысьыс босьтам да фильтруйтам, сэсся пузьӧдам. Ӧні нин лагерыс зэв ыджыд, войтыркостса (Россия пасьталаысь кындзи локтӧны Латвияысь да Белоруссияысь), гӧгӧр би ӧзйӧ, уджалӧ генератор, васӧ флягаӧн, цистернаӧн вайӧны юкмӧсъясысь.
Тулыснас овлӧ Псков обласьтын вахта, сэтчӧ пыр кӧсъя ветлыны, да оз на артмы. Ӧти-кӧ, кадыс абу: велӧдчӧмӧй кутӧ. Мӧд-кӧ, сьӧм оз тырмы: билетыс дона, колӧны на аслад спальник, палатка, ыджыд ноп, быдсяма мукӧд коланаторйыс.
–Кыдзи мунӧ корсьысьӧмныд?
–Корсьысигӧн лэптам усьӧм салдатӧс, уна кӧрт (гильза да мый да). Первойсӧ кӧртторсӧ аддзан да горзан: «Босьта гортӧ! Ме со мый аддзи!».
Ваялі гортӧ и штык, и гильза, и мукӧд поснитор, но ставсӧ сеті ыджыд мамлӧн музейӧ (Вӧльдінса школа-садйын музейӧ). Мыйсюрӧ ваялі гимназияса музейӧ, но сэні ставыс нин эм.
А бӧрыннас нин китырӧн шыблалан гуяссьыс кӧртсӧ, он чукӧрт. Миянлы ӧд колӧ медводз салдатъяслысь коляссӧ лэптыны.
Но ми, позьӧ шуны, локтам дась вылас нин. Ӧд корсьысьӧны кызвыннас архивын либӧ информанткӧд сёрнитӧны.
Та бӧрын уджалӧ разведка: металлоискательӧн, щупӧн корсьӧны, кытӧн куйлӧ салдат.
Бӧрыннас нин локтӧ эксгумационнӧй группа, да лэптам.
Бара жӧ, водзыннас вӧлі перъям, мешӧкӧ сюям. Ӧні колӧ археологъяс моз восьтыны, гижны протокол, фотографируйтны, быд салдатӧс лэптыны торъя баннер вылӧ, сюйны торъя мешӧкӧ.
Сэсся, эм кӧ ним (шуам, медальон сюрис, мый гежӧда овлӧ, либӧ гижӧда пань), сійӧс торйӧдӧны. Мукӧдсӧ водтӧдӧны гортйӧ да почётӧн дзебӧны братскӧй гуӧ, батюшка сьылӧдӧ. Салдатъяс куимысь лыйӧны енэжӧ.
А нима салдат кузяыс гижӧны военкоматас, кысянь босьтӧмаӧсь война вылӧ, либӧ кыдзкӧ мӧд ног корсьӧны рӧдвужсӧ да юалӧны, мый вӧчны.
Рӧдвужыслы позьӧ гортас нуны гуавны, но тайӧ сьӧкыд да дона, колӧ уна документ. Либӧ шуӧны дзебны поискӧвикъяслы. Сэк салдатсӧ братскӧй гуӧ жӧ дзебӧны.
Турки-Перевоз дорын ыджыд мемориал, сэтчӧ сёрнитчисны татшӧмъяссӧ дзебны.
Овлӧ, корӧны гу вывсьыс му. Ог жӧ ӧткажитӧй, ваям. Корлывлӧны телевидениеын, школаын сёрнитны – ветлам.
Медводдза вахта дырйиыс юрын бергалісны «Огӧ кӧ ми, коді?» сяма кывъяс да мый да.
Перезахоронение луныс вӧлі жар. А ми беретаӧсь. Батюшка кутіс юрбитны, а кадилӧсьыс тшыныс веськыда миян вылӧ. Ӧти ныв садьсӧ воштіс, а ме сулала, кӧть лёк жӧ нин лои.
Сэк нӧшта гортъясыс вӧліны дзоляӧсь, да ми найӧс новлӧдлім. Ме сайын сулалӧ зон. Думайта: «Уся кӧ, кутас оз?». Нуам сыкӧд гортсӧ, ачым муртса увлань юрӧн эг сунгысь гуас.
Но гортӧ локті, сӧмын пыри керкаӧ, нопйӧс джоджас жбут пукті да чолӧмасьӧм пыдди кыдз тай шуа мамӧлы: «Мӧд во бара муна!».
Мӧд да коймӧд вахта дырйи нин куті гӧгӧрвоны, мый ми вӧчам. Верещагинлӧн «Апофеоз войны» серпасыс пыр син водзын.
Кор лэптан салдатсӧ, да том на кӧ (юр чашка, пинь сертиыс тыдалӧ), сьӧлӧм вылад зэв сьӧкыд. Тэныд 16 арӧс, шуам, а тэ тшӧтшъяыдлысь лысьӧмсӧ киад кутан. Овны ӧд кӧсйис, кӧнкӧ, радейтіс кодӧскӧ, семья вӧлі, велӧдчыны кӧсйис ли уджавны. Либӧ вӧлі хулиганитысь, дурліс, серавліс. А со муын куйлӧ. Миян вӧсна пӧгибнитіс. Мед ми ӧні тані сулалім, мед ми бура быдмим, ёртасим, радейтім, шогсим. И сьӧ-лӧмад лоӧ курыд-курыд, кӧть бӧрд.
Бӧрыннас велалан. Аслыд став вочакывсӧ сетан. И водзӧ вӧчан тайӧ уджсӧ, сы вӧсна мый колӧ. Оз усьӧм салдатъяслы, а миянлы колӧ. Мед дедъясным, геройясным, эз туплясьны муын. Мед тӧдмавны, кодӧс позьӧ на. Мед пыдди пуктыны наӧн вӧчӧмторсӧ.
Корсьысьӧмыд век чуксалӧ туйӧ. Мартсянь нин заводитан няргыны: колӧ билет корсьны, лӧсьӧдчыны, кӧть эськӧ августӧдзыд дыр на…
–Кыдзи тайӧ уджыс вежис тэнӧ? Кутшӧм сьӧлӧмкылӧмъяс вевтыртӧны?
–Уна мӧвп юрад бергалӧ. Шуасны, уна миллион морт пӧ уси. Но, миллион кӧ и миллион – кос лыдпасъяс. А киад кутан кодлыськӧ коляссӧ да гӧгӧрвоан, мый быдӧн на пиысь морт, тэ кодь жӧ, скӧр ли шань, пӧрысь ли том. Ловъя морт, медся донаыс, мый эм мирас. Кодлӧнкӧ пи, вок, бать, жӧник, верӧс, ёрт. И куліс татшӧм страшнӧя: пуля-граната помысь, доймӧмысь…
Тайӧ война доныс? Вермӧм доныс? Ставныс куйлӧны кыз му улын: и роч, и немеч салдатъяс. Коді прав, коді вӧрӧг – налы ӧні веськодь.
Колӧ вӧлі тадзисӧ воюйтны? И дзик абу окота, мед выльысь татшӧмыс лои. Мед война нуис, жугліс олӧмъяс?!
Ставныс кӧ тайӧс аддзывласны, оз кутны кӧсйыны тышсӧ заводитны. Прав тэ али абу, а муыс кӧдзыд, сьӧкыд, шонді сэтчӧ оз веськав. Мӧд нога заводитан видзӧдны кино, бурджыка тӧдмалан история, антропология.
Вахта вылӧ чукӧртчӧны сӧмын сэтшӧм войтыр, кодъяс кӧсйӧны да вермӧны тайӧс вӧчны. Уна сикас арлыда, профессияа йӧз. И ставныс мичаӧсь, шаньӧсь, тӧлкаӧсь, аслыспӧлӧсӧсь. На ради сэтчӧ тшӧтш муна.
Поискӧвикъяскӧд тӧдмасьӧм бӧрын сымда ёрт лои! Зӧлӧтаяс, мусаяс, гаж бырӧ быдӧнысь.
Оз быдӧн вермы корсьысьнысӧ. Психикаыс ӧд торъялӧ.
Кодсюрӧ оз гӧгӧрвоны, мыйла ми тайӧс вӧчам. Водзын вензя вӧлі, а ӧні чайта, мый быдӧн ачыс бӧрйӧ ассьыс. Ме тай бӧрйи.
Мортыс олӧмас вермас лоны кӧть кутшӧмӧн, но мыйкӧ бурсӧ сылы колӧ вӧчны. Абу сьӧм ради, абу выгӧда ради.
Ме вӧча. И аслым лӧсьыд таысь.
Сёрнитіс Надежда Пунегова, «Йӧлӧга» журнал.