Йирым 26 лунӧ Паджга сиктса культура керкаын вӧлi зал тыр йӧз. Найӧ локтiсны тӧдмасьны Паджгаса олӧма ань Елизавета Ивановна Неневалӧн курыд челядьдырӧн.
Елизавета Ивановналы регыд тырас 93 арӧс, но сiйӧ зэв визув, бур паметя, быдӧн дорӧ сибалысь морт. Сцена вывсянь юргисны сылӧн казьтылӧмъяс. Мичмӧдiсны тайӧ аддзысьлӧмсӧ Паджгаса школаын велӧдчысь челядьӧн лыддьӧм кывбуръяс, сьыланкывъяс.
Сьӧлӧм ворзьӧдiс Шуктомов семьялӧн – мам да ныла-пиалӧн – война кадся сценка. Бура лӧсялiсны сёрнивизьыслы и «Отрада» да «Услада» йӧктан котыръяслӧн (кыкнаннас веськӧдлӧ Наталья Полякова) петкӧдчӧмыс. Войнадырся челядьлы сиӧм ассьыс кывбур висьталiс Зеленечысь гӧсьт Валентина Салий. Синва доршасьлiс уна видзӧдысьлӧн.
Газетын тайӧ аддзысьлӧмдырся сьӧлӧмкылӧмъясӧн юксьыны оз артмы. Но эм позянлун лыддьыны Елизавета Ивановналысь челядьдыр йывсьыс казьтыштан войтъяс:
«…Чужи ме, буракӧ, 1934 вося гожӧмын, Чульыб грездын, тайӧ Ыб юкӧн. Но метрика некутшӧм эз вӧв, и менӧ аслас чужан лун вылӧ гижӧдiс Анна Фёдоровна Кузьбожева, кор нин велӧдча квайтӧд ли сизимӧд классын. Анна Фёдоровна вӧлi сэки миян воспитательӧн Паджгаса детдомын. Шуис: «Вот, Лиза, чужан лунтӧ ми ӧтлаын кутам тэкӧд пасйыны, второе февраля, а чужан восӧ тэныд гижам 1933. Водзджык пенсиятӧ кутасны сетны», – шмонитыштiс Анна Фёдоровна».
Тадзи на костын артмис нэм кежлӧ ёртасьӧм. Содта ассянь: Анна Фёдоровналӧн кувсьӧм бӧрын тайӧ ёртасьӧмсӧ водзӧ нуӧны сылӧн челядьыс – Валентина Михайловна, Ия Михайловна, Александр Михайлович да ме, сылӧн монь.
Водзӧ казьтылӧ Елизавета Ивановна Ненева: «Зэв важ керкаын ми олiм Чульыбад, гӧля. Коркӧ тай батьным, Иван Александрович Муравьёв, пуксьӧдiс миянӧс «Бородино» паракодӧ, сэки татшӧм нима паракод вӧлi Сыктыв ю кузя карӧдз ветлӧ, и ми лэччим ыджыд карӧ, выль олӧмлань. Ми унаӧнӧсь нин вӧлiм: Коля вок, Анна чой, ме да ешшӧ мамным рушкуа вӧлi Геняӧн. Горт эмбурным вӧлi … ыджыд перина эжӧд. «Нинӧм, – шуис батьным, – кос турунӧн тыртам да ставӧн сы вылын кутам узьлыны».
Сыктывкарас юр сюянiн миянлы сюрис Тентюковын, эновтӧм овтӧм керкаын. Кынмим. Тшыгъялiм. Бать эськӧ уджалiс, но пӧттӧдз некор эг сёйлӧй. Нянь вылӧ карточка вӧлi. Ыджыдджык чойӧй, Анна, вӧлi водз асыв мунас нянь ӧчеред сулавны. Кынмалiс ёна да висьмис. Висигас вӧлi меным нянь пайкасӧ сетӧ: «Тэ кӧть эн висьмы, Лиза, oв, ме пыдди тшӧтш ов». Кулiс.
Генялы ар кык кымын вӧлi. Мамӧс водтӧдiсны больничаӧ, рушкуа бара вӧлi. Эз вермыны кок йылас мамнымӧс сувтӧдны больничаад. Кулiс.
Бать коркӧ локтiс удж вывсьыс, кутыштiс миянӧс Колякӧд да шуис: «Война. Менӧ ыстасны воюйтны. Тi ӧтнаныд колянныд. Кайӧй Чульыбӧ, сэнi ставныс тiянӧс тӧдӧны, Ване Лиза да Ване Коля – век нин кодкӧ да вердыштас».
И ми подӧн мӧдӧдчим Колякӧд Тентюковсянь Ыбӧдз. Ичӧтик Геня колис ӧтнас миян эновтӧм керкаын. Коркӧ-некоркӧ шань сьӧлӧма йӧз аддзӧмаӧсь сiйӧс да нуӧмаӧсь детдомӧ. Батьным война вылысь бӧрсӧ эз лок, кӧнi дзебӧма, ӧнӧдз ог тӧдӧй.
Дыр-ӧ ми Колякӧд кайим Тентюковсяньыд Ыбӧдз, ог помнит нин. Помнита, ме вои первой деревняӧдз, Кулигаӧ, да сэтчӧ кольччи. Милӧстина чукӧртi керкаысь керкаӧ ветлiгмоз. Узьны вой кежлас бур йӧз лэдзлiсны. Ичӧт на ӧд вӧлi, тойӧсь, а йӧзыс жалитiсны. Шаньӧсь миян йӧзыд, кӧть быдӧнлы сьӧкыда овсис, война первой вонад торъя нин ставӧн тшыгъялiсны.
А Коля воӧма миян Чульыб деревняӧдз, сiйӧ Ыб помас нин. Батрачитны кутiс, отсасьны мужикуловтӧг кольӧм семьяяслы. Таысь сiйӧс вердыштiсны да узьтӧдiсны.
Коркӧ менӧ Кулигасьыд корсис кутшӧмкӧ тӧдтӧм дядьӧ. «Тэ Ване Лизаыс?» «Ме», – шуи. «Пуксьы доддяс, турун вылӧ, меным тшӧктiсны тэнӧ Выльгортӧ лэччӧдны. Ме турун лэччӧда карӧ, а ачым сэсся война вылӧ муна. Тэ Выльгортас кольччан. Сэнi детдом эм». Сiдз ог и тӧд ӧнӧдз, кодi вӧлi тайӧ дядьӧыс, да кодi сылы тшӧктӧма менӧ корсьны да детдомӧ лэччӧдны.
Тӧв нин вӧлi. Турун доддьыд небыд, лайкйӧдлӧ, вӧв надзӧникӧн рӧдтӧ, ме сыкӧд тшӧтш рӧдта. И унмовссьӧма. Садьми лым толаын. Эг казяв, кыдзи уссьӧма турун додьсьыд. Дядьӧыд кватитчӧма да корсьӧма менӧ тола пиысь. Эз видчы, сералыштім на ӧтвылысь. А ме эг и повзьы ньӧти.
Выльгортын детдомыслы вӧлi сетӧмаӧсь вӧвлӧм суд керка. Кильчӧ вылaс дядьӧыд менӧ колис да велӧдiс: «Йиркӧдчы ёна. Оз кӧ сибӧдны, мӧдысь йиркӧдчы. Кытчӧдз оз лэдзны, сэтчӧдз йиркӧдчы». Да, сӧмын коймӧдысьнас восьтiсны меным детдом ӧдзӧстӧ. Нимсӧ тайӧ шань аньыслысь ӧнӧдз эг вунӧд: Надежда Степановна.
Выльгортса детдомын ми олiм кӧкъямыс нывка. Ме на пиын медiчӧт. Крӧвать меным эз вичмы, узьлi джоджын. Помнита, коркӧ паськӧм миянлы вайисны, шуисны, полякъяссянь. Сiйӧ каднас уна поляк челядь миян детдомъясын вӧлiны. Унаӧн кулалiсны. Гашкӧ, паськӧмыс тайӧ колис буретш кулӧмаяслӧн? Ог тӧд. Ми радлiм выль паськӧмлы. Меным вичмис зэв мича ковточка. Сэтшӧма ме сiйӧс радейтi, некор эг пӧрччыв. Коркӧ ӧти нывка шуӧ: «Лиза, тэ мыйла пыр паськӧмӧн узян? Колӧ ӧд пӧрччысьны вой кежлад». Ме и пӧрччи. Сiйӧ жӧ войнас мича ковтатӧ менсьым гусялiс кодкӧ. Ёна гусясьлiсны сэки. Коркӧ и гын сапӧгӧс гусялiсны. Ме школаӧ нин вӧлi ветла. Ковмис мыйдыракӧ гортын пукавны, ывлаӧ петны нинӧмӧн да. А Генялысь, сiйӧс коркӧ миян детдомӧ жӧ вайисны, ӧтлаасим чоя-вока, тӧв шӧрын шапкасӧ гусялiсны. Геня пельсӧ сэки сэтшӧмӧдз кынтiс, мый виявны кутiс, нэмсӧ пельнас лои маитчыны.
Пышъялӧны вӧлi унаӧн детдомъяссьыд. Но ме век шуи аслым: «Вердыштасны кӧ, некытчӧ татысь ог мун!».
Выльгортын детдомыд эз дыр вӧв. 1946 Ӧ1947 велӧдчан во кежлӧ миянӧс вуджӧдiсны Паджгаӧ, кӧнi воссис выль детдом».
Танi здук-мӧд кежлӧ орӧдлам Елизавета Ивановналысь висьтсӧ, мед документ вылӧ мыджсьӧ-мӧн казьтышны Паджгаса детдомлысь история.
«Паджга сиктса детдомлӧн 1947 тӧв шӧр тӧлысь 1 лун вылӧ отчётысь:
Челядьлы места – 91. Олысь лыд список серти – 86. Во чӧжӧн примитӧм челядь: НКВД при-ёмникъясысь – 18 морт, местнӧй йӧзлысь – 31».
Колӧ гӧгӧрвоӧдны, мый НКВД приёмникъясӧ вӧлi меститӧны мыждӧм – тюрмаӧ да лагерӧ йӧртӧм – мам-батьлысь челядьӧс, а местнӧйясыс – сiйӧ Лиза Муравьёва кодь сирӧтаяс.
Паджгаса детдом йылысь колӧ торйӧн висьтавны, а тайӧ гижӧдас тӧдмӧда детдомса сӧмын ӧти быдтаскӧд. Туявны кӧ кодкӧ босьтчас, эськӧ детдомсаяс да сiйӧ сьӧкыд кад йывсьыс кымын чуймӧдана, нормӧдана, сьӧлӧм пыдзыртана история позяс йӧзӧдны.
Культура керкаын аддзысьлӧм вылӧ чукӧртчӧмаяс пӧвстын Елизавета Ивановна кындзи вӧліны тшӧтш Паджгаса детдомын некымын быдмысь: Ыбысь Александр Дмитриевич Тюрнин, Паджгаысь Зоя Николаевна Лапшина, а сiдзжӧ детдомса бӧръя директор Зоя Викторовна Кузьбожева.
Елизавета Ивановна Ненева водзӧ казьтылӧ ассьыс челядьдырсӧ:
«войнабӧрся олӧмыс надзӧникӧн кутiс ладмыны. Ми уна уджалiм: пестӧ детдомлы колӧ вӧлi заптыны, колхозлы отсасьны, выль стрӧйбаяс детдомлы заводитiсны лэптыны, и ми тшӧтш мый вермим, уджалiм сэнi. Но эг нин тшыгъялӧй. И крӧватьяс нин вӧлiны, узьлiм прамӧй матрас вылын. Велӧдчим Паджгаса школаын местнӧй челядькӧд ӧтлаын. Ёртасим накӧд. Ме бура велӧдчи. И сизим класс помалӧм бӧрын пыри педучилищеӧ».
Кор ме сёрнитi Елизавета Ивановнакӧд чишкасьӧм челядьдыр йывсьыс, пыр кӧсйи юавны и полi юавнысӧ: «Елизавета Ивановна, а оз ӧд вермы лоны сiдз, мый челядьдырыд тэнад ставнас вӧлi пемыд, сьӧд рӧма? Челядьлы ӧд коркӧ колӧ и серавны, нюмъявны, радлыны!».
Дыркодь думыштчылӧм бӧрын Елизавета Ивановна шуис: «Вӧлiны, дерт, и менам челядьдырйи нимкодь здукъяс. Ми ворсiм, сьылiм, дурим, ёртасим. Выльвоасигӧн радлiм ичӧтик козинъяслы. Но медъяръюгыд казьтылӧмӧй, сiйӧ, дерт, «Артекӧ» ветлӧм. Квайтӧд класс помалiгӧн бура велӧдчӧмысь сетлiсны путёвка. Воыс 1948-ӧд, буракӧ, вӧлi. Анна Фёдоровна менӧ поезд вылӧ лэччӧдiс, сёяна тупыльтор пуктiс тшӧтш. Поездас нин ӧтлаасим Воркутаысь, Ухтаысь да мукӧдлаысь челядькӧд. Найӧ ме дорысь зэв збойӧсь вӧлiны. И сёян налӧн вӧлi уна, менӧ вердiсны тшӧтш. «Артекыд» сэки нин зэв мича вӧлi, гажа. Но менӧ врачьяс мореӧ пыравны эз лэдзны. И гожйӧдчыны восьса шондi улын эз жӧ лэдзны, пыр ковмис кутшӧмкӧ вуджӧр сайӧ саймовтчыны. Нездоров пӧ, меным шуисны, оз пӧ позь тэныд ни гожйӧдчыны, ни купайтчыны. Гашкӧ, сэки и вӧлi нездоров, а со тай, сё арӧдз овны лӧсьӧдча».
1948 во… Сӧмын куим во на и колис война помасьӧмсянь. А сыӧдз, 1941-ӧдсянь 1944 воӧдз, «Артек», кыдзи ставнас Крым, вӧлi фашист оккупацияын.
И со Елизавета Ивановна заводитiс сьывны миян водзын «Артек» йылысь сьыланкыв, кодӧс сьывлiс 1948 воын, но ӧнӧдз эз вунӧд.
А помалiсны сьывнысӧ 2025 вося куим артековечкӧд ӧтвылысь. Таво «Артеклы» тырис 100 во, и тадзи миян артмис сы йылысь бур казьтылӧм.
Педучилищеӧ пырӧмӧн помасис Елизавета Ивановналӧн чишкасьӧм челядьдырыс. Заводитчис верстьӧ олӧм.
* * *
Велӧдчӧм помалӧм бӧрын Елизавета Ивановнаӧс корис уджавны детдомӧ веськӧдлысьыс Николай Степанович Кызъюров: «Ачыд быдмин тайӧ детдомас, Лиза, ӧнi сэсся лок да велӧд».
Оланiн сетiсны детдомсянь, крӧвать дай шкап. Паныдасис шань морт Михаил Неневкӧд, лӧся-лiсны ӧта-мӧдыскӧд. Коркӧ недыр мысти Мишӧлӧн мамыс локтiс Лиза дорӧ да корис: «Олӧй миянын. Кага кӧ чужас, быдтам». Некутшӧм свадьба эз вӧв. Кага чужис, дерт. Ӧтпырйӧ кык на, нывъяс – Вера да Надежда. Вера водз мунiс мӧдаръюгыдӧ, а Надежда Михайловна мамыскӧд век орччӧн.
Елизавета Ивановна уна во уджалiс детдомын, школаын, детсадйын, быдтiс-велӧдiс челядьӧс. Арлыд вылӧ видзӧдтӧг пыр авъя, кыпыд руа, лыддьӧ асьсӧ шуда мортӧн да аттьӧалӧ быд здукысь шань Енмӧс. Волӧ вичкоӧ служба вылӧ, дай вичкосӧ стрӧитiгӧн мый вермис, пыр отсасис. Тӧдӧ уна кывбур, сьыланкыв, молитва.
Шуда и эм. Кӧть шудыс абу юмов кӧра…
<> Мария Кузьбожева.
Паджга сикт, Сыктывдін р. Снимокъясыс авторлӧн гортса архивысь.