Гижӧдӧс пана юалӧмъяссянь: «Тшӧкыда-ӧ ті волывланныд Коми Республикаса Национальнӧй библиотекаӧ коми кывъя небӧгъясла? Сьӧкыд-ӧ корсьны библиотекаын колана небӧг уна книга пӧвстысь?».
Вочакывъяссӧ позьӧ аддзыны небӧг видзанінын уджалысь ань Валентина Прокопьевна Васильевакӧд (нывдырся овыс Канева) сёрниысь. Сійӧ ӧтнас дасьтылӧма коми книгаяслы торъя карточкаяс да электроннӧй каталогъяс, медым миянлы кокньыд вӧлі аддзыны колана небӧг. Сідзжӧ уна во нырщикалӧма «Сводный электронный каталог литературы на коми языке библиотек Республики Коми» библиотекаса проект збыльмӧдігӧн. 1989 воын творческӧй уджысь сылы сетӧмаӧсь «Коми Республикаса небӧг видзанінын медбур библиотекар» почёта ним.
Валентина Прокопьевна – менам свестя, да тшӧтш и меным уна отсаліс «Коми школа сӧвмӧм йылысь» диссертация гижигӧн, корсьліс уна колана небӧг. И со ме варовита сыкӧд тундраса челядьдыр да уджалан туйвизь йывсьыс.
–Валентина Прокопьевна, бура-ӧ помнитанныд тундраын медводдза воськовъястӧ?
–Ыджыд чумъяссӧ зэв бура паметьын кута, ӧнӧдз на син водзын паськыд тундраын орччӧн сувтӧдӧм кык чум. Ӧтчыд тулысын, ме ар нёля сэки вӧлі, айӧяс зэв ыджыд бипуръяс карисны. Сэсся биас вийӧдісны сирва – дьӧгӧдь. Пым сирва кӧрсӧ тшӧтш помнита. Тайӧ сирванас тӧбӧк пыдӧсъяссӧ сиралӧны-пропитайтӧны, мед эз кӧтасьны – айӧ та йылысь унаысь висьтавліс. Орчча чумын олісны куим том гозъя, кӧр видзысьяс. Мам-батькӧд найӧ бура ёртасисны, тундраас жӧ и кӧлысьясыс налӧн вӧліны. Та вӧсна меным чайтсис, мый и тундраын позьӧ гажаа овны, праздничайтны. Кӧлысь дырйи сьылісны и йӧктісны, баситӧм кӧра даддьӧн войлісны, – нюмбанӧн да мӧвпалігмоз казьтыліс тундраса долыд челядьдырсӧ Валентина Прокопьевна.
Бать-мамыс сылӧн, Дарья Васильевна да Прокопий Иванович Каневъяс, кыкнанныс кӧр ви-дзысь рӧдысь. Лада олӧмӧн найӧ быдтӧмаӧсь кӧкъямыс ныла-пиа, нёльыс тундраын чужӧмаӧсь-быдмӧмаӧсь. Тундраын жӧ медводдза воськовъяссӧ вӧчӧма и 1950 вося урасьӧм тӧлысьӧ чужӧм Валентина. Ичӧт нывлы долыд вӧлӧма овны мам-батьыскӧд орччӧн. Петруньса рӧдвужыс матӧ ставныс кӧртӧ видзлӧмаӧсь. Медым мамыс чум дорын кага видзӧм вылӧ манитчытӧг вермис пусьыны-ноксьыны, дзолядырйиыс Валяӧс босьтлывлӧмась ас дорас матысса рӧдвужыс, кодъяслӧн челядьыс быдмӧмаӧсь нин вӧлӧм. Таисия дяднаыс – воча вокыслӧн гӧтырыс – ёна видз-лӧма-лелькуйтлӧма ичӧт Валяӧс, меліа сёрнитлӧма-мойдӧма сылы. Валентина Прокопьевна торйӧн пасйӧ, мый томъяс пыдди пуктӧмаӧсь олӧмаясӧс, вылӧ пӧчитайтӧмаӧсь, кӧр видзӧмын, кыйсьӧмын сӧвет налысь юавлӧмаӧсь-корлӧмаӧсь.
–Тундраын ӧта-мӧдкӧд ёртасьӧмын пыр кыліс вежавидзана сёрни: «чой да вок», «дядь да тьӧтка». Челядь дорӧ верстьӧ шыасьӧны «мада, жале» кывъясӧн. Корасны: «Лок, мада, лок», а локтан да, шуасны-ошкыштасны: «Вот кутшӧм бур, мадаӧ, отсасян бабыдлы». Тадзи велалім пӧчитайтны верстьӧӧс, кылім, мый ми, челядь, тшӧтш пӧлезнӧйтор карам. Посни челядьлы отсалам чумйысь петны, нуӧдлыны авко – сӧмын на чужӧм кӧрпи – дорӧ. Авкоястӧ, тундраса посни пемӧсъястӧ, чумын жӧ вӧлі видзӧны, – висьталіс Валентина Прокопьевна.
Сёян-юаныс тундрасалӧн, дерт, тайӧ медводз чери-яй да вотӧс, тулыснас чӧсмасьлӧмаӧсь неуна и дзодзӧг колькйӧн. Да чӧскыд пӧжас – блин да аладдя. Тасьті-бекарыс вӧлӧма пуысь. Пӧтка яй сёйӧм бӧрын гырысь лыясыс челядьлы чачаӧн лолӧмаӧсь. Ворслӧмаӧсь найӧ и кӧр гыжйысь вӧчӧм аргышӧн.
Мам-батьыскӧд нывка ветлӧдлӧма кӧр аргышӧн, волӧмаӧсь Карскӧй саридзӧдз. Валялы 5 арӧс нин вӧлӧма войвывса ылі саридз дорӧ ветлігас. Шензьӧдӧма ыджыд да паськыд, кӧдзыд да сола ваыс. Берег боксьыс аддзылӧма шыблалӧм мачьяс. «Найӧ быттьӧ хрустальысь вӧчӧмаӧсь», – нюмъялӧмӧн кзьтыштіс Валя. А тайӧ вӧлӧмаӧсь саридзса чери кыян тывъяслӧн гӧгрӧс табъяс.
–Отсасим мам-батьлы. Кор найӧ выль местаӧ воӧм мысти чумсӧ карӧны-кыпӧдӧны, ме ворсіг-котраліг дзоля даддьӧн Маша ичӧт чойӧс новлӧдлі-дӧзьӧриті. Лым пыртлі чумӧ, мед ва вылӧ сійӧс пузьӧдны. Тайӧ кажитчис меным ыджыд уджӧн, – ошйысигмоз висьталіс тундраса нывка.
Чумын быдмысь ныв-зонпосни вӧчлӧмаӧсь сійӧс, мый аддзӧмаӧсь верстьӧлысь, медводз мам-батьыслысь, да водзӧ талявлӧмаӧсь налысь кок туйсӧ. Аддзывлӧма нывкаыд, мый гырысь сакар кусӧк поткӧдлывлӧмаӧсь черӧн да клещиӧн. Ӧтчыд сійӧ гусьӧн петкӧдӧма чумысь аладдя да сапнитӧма-орӧдӧма черӧн, чуньсӧ вирӧдз дойдӧма. Мамыс сэсся дойсӧ киськалӧма сакар пызьӧн да кӧрталӧма дӧраторйӧн. Сідзи и бурдӧма чуньыс. Со кутшӧм вӧлӧма гуся бурдӧдчанторйыс – сакар пызь. Мам-батьыс абу и пинялӧмаӧсь повзьӧм нывкаӧс, ӧд вӧлӧма тайӧ Ыджыд лунӧ.
–Ӧтчыд гожӧмнас аргышӧн мунігӧн вуджим из-гӧра да аддзылім зэв ыджыд луд. Аслыспӧлӧс дзоридзьяса луд. Айӧ висьталӧм серти, из мылькъяс дорӧ яранъяс пуктавлӧмаӧсь весь – жертва, и джуджыд лы чукӧр артмӧма. Тайӧ изсӧ ӧні и Маньпупунёркӧд позьӧ ӧткодявны, – содтіс ай-мамкӧд кӧра даддьӧн ветлысь.
Кывза свестялысь тундраын олӧм-вылӧм йылысь висьтасьӧмсӧ да мӧвпала, мый тундраын пӧль-пӧчлы ыджыд кужӧм коліс, ӧд сытӧг весиг и чумтӧ он сувтӧд. Коліс кужны ыджыд тӧла да кӧдзыд, гашкӧ, и зэра поводдя дырйи би чуктӧдны-ӧзтыны. Кӧдзыд да лэчыд тӧла тундраын во гӧгӧр олӧны-рӧбитӧны сӧмын нинӧмысь повтӧм, дзолядырсяньыс кӧр радейтысь войтыр. Тундраын олӧмыс велӧдӧма войтырӧс лоны дзоньвидзаӧн сэтчӧс «курччасян» поводдя дырйи. Тайӧ сьӧкыдлунъясыс абу ӧтдортӧмаӧсь кывкутана уджысь, абу чорзьӧдӧмаӧсь войтырлысь мукӧд дорӧ мелілунсӧ да шаньлунсӧ, и тайӧ ставыс ай-мамсянь вуджӧма челядьыслы да внукъясыслы. Ставыс тайӧ стӧча лӧсялӧ и менам дона да радейтана тьӧщалы, Дарья Васильевна Каневалы.
Паськыд тундратӧ тӧдлі и ме: 1977 вося гожӧмӧ, кор велӧдчи пединститутын, вӧлі геологическӧй экспедицияын. Аддзылі Большеземельскӧй тундрасӧ лымъяӧн и тэрыба вежласяна уна рӧма дзоридзьясаӧн, аддзылі Даркарузьшор ичӧтик ю бокысь изъя крут берегъяс. Тӧдлі гежӧд бадь раскысь чунь кызта росъясысь пес заптӧм, паныдасьлі ыджыдысь-ыджыд кӧр чукӧркӧд. Лӧнь рытъяснас номйыс сапкысьліс палаткаӧ кык чунь содта. Но чумын узьны эз на сюрлы, да сы вӧсна пыр на мӧвпала ветлыны кӧр дорӧ.
Ыджыд вир кисьтана война вылысь дзоньвидзаӧн ас сиктӧ воӧм бӧрын Прокопий Иванович гӧтрасяс дас сизим арӧса Дарья Васильевна Валейкӧд, коді сьӧкыд кадӧ томдырсяньыс мужичӧйяскӧд ӧтвылысь пастукалӧма тундраын. Кыкнанныс петлӧмаӧсь нэмӧвӧйся кӧр видзысь рӧдъясысь, кодъяс ас кадӧ мунлӧмаӧсь Изьва бокысь да овмӧдчылӧмаӧсь Усва юбокса джуджыд кыр вылӧ.
–Валентина Прокопьевна, мыйӧн торъялӧ сиктын коллялӧм челядьдырыд тундрасаысь?
–Петрунь сиктын медводз чуймӧмӧн казялі, мый пу керкаясыс сэтшӧм ыджыдӧсь. Пырим рӧдня ордӧ ӧти жырйӧ, а ыджыдджык чой петіс мӧдӧ да ывлаӧ веськавлытӧг бӧр локтіс воккӧд. Некы-дзи эг вермы гӧгӧрвоны, кытысь найӧ кыкӧннас пырисны? Вӧлӧмкӧ, пыді жыръяс посводзсянь вӧлӧма мӧд одзӧс. Ёна шензи, сэтшӧм ыджыд пу керкаыс да, – кинас шлапнитӧмӧн висьталіс Валентина Прокопьевна, быттьӧ сӧмын на ӧні чумысь сиктӧ воӧм нывка. – Миянлы чумын унаысь висьтавлісны, Петрунь сиктын пӧ выйим школа, кытчӧ арнас сизим арӧса став челядьсӧ лэччӧдасны велӧдчыны. Ирина чойным велӧдчис нин сэні. Кор менӧ мӧдісны лэччӧдны сиктас, ньӧти эз вӧв окота мунны тундраысь мам-бать ордысь сиктӧ. Школаӧ ветлыны киӧ сетісны ӧнія дипломат кодь пуысь вӧчӧм чемоданчик. Овмӧдісны бабӧ ордӧ. Ок, и радлім, кор каникул дырйи гоз-мӧд лун кежлӧ бӧр вайӧдлісны тундраса чумӧ. И кутшӧм забеднӧ вӧлі бӧр лэччыны сиктӧ. Бӧрдігмоз мунлім, а верстьӧ ышӧдлісны: «Регыд ӧд гожся каникул лоас, да бара татчӧ воанныд». Кӧні мам-рӧдительыд, сэні челядьлы и окота да бур овнытӧ, тундраыд сэк быттьӧ и абу тундра.
Велӧдчигас кӧрдорсалӧн челядь кызвыннас овлӧмаӧсь медводз Петрунь сиктын, а нёльӧд классянь – Интаын школаясбердса интернатын. Шоныд кывъясӧн казьтылӧ Валентина воспитательяссӧ, сиктса челядьтӧ пӧ бура видзисны.
Ӧти воспитательница корлывлӧма витӧд классын велӧдчысь Валентина Каневаӧс гортас нянька пыдди дӧзьӧритны ассьыс кык челядьсӧ. Нывкалӧн бура артмылӧма накӧд чиршӧдлытӧг ворсӧм-мойдӧмыс. Писькӧс нывка Петруньын на босьтчылӧма кага видзан уджас. Орччӧн олысь рӧдвужыс гожся страдна дырйи корлӧмаӧсь сійӧс ичӧт челядь бӧрсяыс видзӧдны. Орччӧн вӧлӧма налӧн дедыс – омӧля аддзысь пӧрысь морт. Нывкаыд ӧшинь улас кӧр куяс вылын ворсӧдлӧма посниуловсӧ. Аттьӧалӧм могысь кӧзяйкаыс козьнавлывлӧма «воспитательлы» сӧмын на кыйӧм чери.
–Целофан пакеттӧ сэки эгӧ тӧдлӧй, черисӧ тасьтіӧ пуктӧмӧн сетӧны, а меным яндзим босьтнысӧ. Чышъян помӧн вевттьыштӧмӧн и нуа вӧлі гортӧ. Черисӧ сьӧмъя да мыськала, а сэсся видз вылысь ай-мам локтігкежлӧ юква пуа, – казьтыштіс Валентина. – Айӧ ошкигмоз вӧлі шуас меным: «Миян ныв тай бара нин рыбачитӧма, чери шыд пуӧма».
–Кутшӧм удж йылысь мӧвпавлін челядьдырйиыд?
–Сэки аддзи ачымӧс детсадса воспитательӧн. Сьӧлӧм вылӧ воис зонпосникӧд ноксьыны, вор-сӧдны найӧс, да и гортын дзоляджык чой-воккӧд лада олім. Ай-мам да рӧдвуж сідзжӧ бура донъялісны менсьым поснияскӧд кужӧмӧн ворсӧмӧс. А том олӧмӧй нуӧдіс мӧд туйӧд.
–И кутшӧм помка нуӧдіс «кӧсйытӧм» туйӧдыс?
–Дасӧд класс помалӧм бӧрын чойкӧд ветлім Салехардӧ сэтчӧс педучилищеӧ пыран экзаменъяс сдайтны да велӧдчыны воспитательӧ. Сэтчӧ воӧм мысти Ирина, ыджыдджык чойӧй, сійӧ начальнӧй школаын велӧдіс, эз ошкы бӧрйӧм туйӧс, да бӧр мӧді Петрунь сиктӧ. Помнита, корсюрӧ айӧ кыпӧдліс армияын служитӧм йывсьыс ӧти фото. Сыкӧд орччӧн снимайтчӧма сэні моряк формаа да бескозыркаа кузиник морт. Петкӧдлігас казьтывліс служитан ёртсӧ, нимсӧ сылысь ог нин помнит, но вӧлӧма сійӧ Одесса карысь. Айӧ шулывліс, колӧ пӧ эськӧ ёрт дорӧ ветлыны ылі Сьӧд моребокса карас. Тайӧ фотосӧ аддзылӧмсянь и меным ичӧтсянь, дас арӧссянь, пыр вӧлі зэв окота тшӧтш ветлыны Одессаас. Тайӧ мӧвпыс пыр мекӧд вӧлі. Айӧлӧн ветлӧмыс эз артмы, а ме куимысь вӧлі Одессаад, – водзӧ висьталіс Валентина Прокопьевна. – 1969 воын дасӧд класс помалӧм бӧрын Петруньса детсадйын уджалігӧн медводдза отпускӧ петі да, пӧдругакӧд мӧвпалам, кытчӧ ветлыны гожйӧдчыны? Шуи: «Мунам Одессаӧ». Тайӧ карыс и сэтчӧ мунан туйыс меным тӧдса нин вӧлі. Интаса интернатын велӧдчигӧн на воспитатель Светлана Андреевналысь кагасӧ видзи, да сійӧ нуӧдліс сэтчӧ, ачым шойччи и дзоля шойччысьӧс дӧзьӧриті. 1971 воӧ ыджыдджык чойӧй, Ирина, бара жӧ ышӧдіс ветлыны шоныд саридз дорӧ, и ме нуӧді сійӧс мича карӧ – Одессаӧ, кытчӧ мӧвпавліс волыны служивӧй ёрт дорас айным. Волім Потёмкин сод дорӧ, ад-дзылім мича да ыджыд театр. Кӧзяйкаяс, кодъяс ордын кыкнанысьсӧ патеруйтлім, зэв бура вочаа-лісны миянӧс, войвывса туристъясӧс, некымын во на сэсся письмӧасим накӧд.
А Валентина Прокопьевна 1971 воын Сыктывкарын помалӧма культпросветучилище, да том нылӧс мӧдӧдӧмаӧсь уджавны библиотекарӧн Луздорса Спаспорубӧ. Уджыс ладӧн артмӧма. Лыддьысьысьыс сэки вӧлӧма уна, и тайӧ отсалӧма Валентиналы регыдъя кадӧн тӧдмасьны сиктса олысьяскӧд. Писькӧс ныв зіля пырӧдчӧма и сиктса культурнӧй олӧмӧ, ислалӧма-ордйысьӧма лызьӧн.
–Войвылын быдминныд да веськалінныд лунвыв сиктӧ, и мый медъёна шензьӧдіс сэні?
–Спаспоруб сиктыс ёна торъяліс миян войвывса Петруньысь. Керкаясыс ыджыдӧсь, кык юкӧнаӧсь – гожся да тӧвся жыръясаӧсь. Шензьӧдіс, мый пывсянсӧ олан керкасьыс торйӧн лэптӧны, ӧд миян и пывсяныс, и керкаыс ӧти вевт улынӧсь. Град йӧръясыс Спаспорубын ыджыдӧсь жӧ, и уна картупель быдтӧны, – Луздорӧ воӧм бӧрын аддзӧмторъяс йывсьыс медводдза мӧвпъяснас юксис Валентина Прокопьевна. – Сиктса клубӧ ветлігӧн меным бара жӧ интереснӧйӧн кажитчис, мый том зонъяс радейтӧны йӧктыны-вальсируйтны. Сэки и тӧдмаси Володя Васильевкӧд, ыджыд тушаа, мича да збодер зонкӧд. И верӧс сайӧ петі.
Бур кывйӧн Валентина Прокопьевна казьтылӧ уджас медводдза наставничасӧ – Таисия Григорьевнаӧс, Спаспорубса библиотекаӧн веськӧдлысьӧс. Сійӧ зэв бура примитӧма да ошкигмоз велӧдӧма уджавны лыддьысьысьяскӧд, челядькӧд и верстьӧкӧд.
Нёль во мысти, 1975 воӧ, Валентиналӧн Владимир Петрович верӧсыс пырӧма велӧдчыны Сыктывкарса государственнӧй университетӧ, и том гозъя вуджӧмаӧсь юркарӧ. Тадзи Валентина Прокопьевналӧн олӧмын пансьӧма выль тшупӧд, уджсьыс орӧдчывтӧг вылыс тшупӧда образование босьтӧма Н.К.Крупская нима Ленинградса культура институтын. Кык пи гозъя быдтӧмаӧсь.
Валентина Прокопьевналы мойвиӧма веськавны Коми Республикаса медыджыд библиотекаӧ, сэки сійӧ шусис Москваын моз Ленинскӧйӧн, а 1992 восянь – Национальнӧйӧн. И пенсияӧдз кывкутӧмӧн зільӧма литература обработайтан да каталогъяс лӧсьӧдан юкӧнын. Бур да уна вося уджсьыс сійӧс унаысь наградитлӧмаӧсь, тшӧтш и Россияса культура министерстволӧн почёт грамотаӧн.
–Республикаса библиотекаӧ уна лыддьысьысь волывліс. Кутшӧм аддзысьлӧмъяс медъёна колисны вежӧрад?
–Медводз ме дорӧ волывлісны студентъяс, Петрунь сиктсаяс, менам чойяс, налӧн пӧдругаяс. Быдӧн корисны менӧ корсьны колана небӧг дасьтысьны семинар кежлӧ либӧ диплом удж гижигӧн. Меным век вӧлі долыд отсавны налы, – висьталіс Валентина Прокопьевна. – Торйӧн нин уна студент кутіс волыны, кор СГУ-ын воссис юридическӧй факультет. Налы колана литератураыс вӧлі этша, мукӧд книгаыс сӧмын кык экземплярӧн. Тшӧкыда овліс, студентъяс ӧти пызан сайын котырӧн лыддьысьлісны. Библиотекаыс пӧдласьліс ӧкмыс час рытын, а воссьыліс кӧкъямыс час асылын. И повтӧмджык студентъяс матыстчылісны ме дорӧ да корлісны книгасӧ вой кежлӧ гортаныс. Видзӧда студент вылӧ, казяла, мый збыльысь ёна колӧ сылы книгаыс, и сёрни сертиыс сійӧ кывкутана морт. И сэки ас вылӧ гижлі книгасӧ да сетлывлі, но стрӧга шулі, мед и водзӧ дӧверяйтім ӧта-мӧдлы, небӧгсӧ колӧ бӧр вайны аски. И некод менӧ эз ылӧдлыв. И ӧні на улич вылын паныдасигӧн сэкся студентъяс чолӧмасьӧны мекӧд, нюмъялӧны.
Ай-мамыс кодь жӧ тӧлка, уджач да кывкутана Валентина Прокопьевнаӧс, ветеранӧс, бур кывъясӧн казьтылӧны республикаса библиотекаын, тшӧкыда корлывлӧны долыд аддзысьлӧмъяс вылӧ.
Валентина Прокопьевна и ӧні весь оз пукав, окотапырысь ноксьӧ град йӧрас, чӧсмӧдлӧ град выв пуктасӧн пи-внуксӧ. Тырмӧ и миянлы – матысса рӧдвужлы. Сиам Валентина Прокопьевналы дзоньвидзалун да ыджыд шуд!
<> Прокопий Габов. Снимокъясыс Валентина Васильевалӧн гортса архивысь.