Геннадий Юшковлӧн «Коми ань» сьыланкыв, пӧжалуй,
лӧсялӧ жӧ Надежда Фёдоровна Ковалёвалы. Олӧма аньлы 85 арӧс.
Челядьдырсӧ сылысь чишкалӧма война.
Дзоридзалан кадас тӧкӧтьӧ абу чегӧмаӧсь.
Ӧні сійӧ олӧ Сыктывкарын, кӧні и аддзысьлім, да сійӧ казьтыліс кольӧм кадсӧ.
Шуштӧм кадлӧн йӧлӧга
Чужаніныс Надежда Фёдоровналӧн Луздор районса Слудка сикт. Бать-мамыслӧн вӧлӧма дас ӧти челядь. Надежда, кыдзи ачыс висьталӧ, чужӧма кӧнкӧ шӧракостас.
Мамыс войнаӧдзыс уджалӧма пекарняын, а сэсся уна челядьнад пырджык быдтысьӧма. Батьыс ветлӧма Гражданскӧй война вылӧ, кытысь локтӧма ранитчӧмӧн: шуйга киыс лоӧма кос. И кор заводитчӧма Великӧй Отечественнӧй война, сійӧс абу нин босьтӧмаӧсь фронт вылӧ.
Батьсӧ Надежда Фёдоровна казьтыліс зэв мастер да стрӧг мортӧн.
–Кӧть и шуйга киыс эз уджав, веськыднас ставсӧ вермис вӧчны. Мастер вӧлі пуысь вӧчасьны. Сиктсаяс тшӧкыда шыӧдчывлісны, мед сійӧ налы вӧчас куран, чер пу, ӧшинь рама. Гортын сылӧн вӧлі станок сулалӧ. Война кадӧ сійӧ уджаліс Якуньёльса вӧрпунктын, вӧчаліс фронтлы пуысь коланатор. Зэв бура тӧдіс история да география. Ёна лыддьысис. Бӧрти нин пыр судзӧдліс «Вокруг света» да «Наука и жизнь» журналъяс. Но вӧлі зэв стрӧг. Уджтӧг миянӧс эз видз, – казьтыліс олӧма ань батьсӧ.
Олӧмаӧсь найӧ гӧля. Бать-мамыс колхозын абу уджалӧмаӧсь, а вӧлӧмаӧсь, кыдзи сэки шулӧмаӧсь, единоличникъяс. Та вӧсна найӧс увтыртлӧмаӧсь: видз-мусӧ матысь абу вичмӧдлӧмаӧсь, ковмылӧма сиктысь бокын пуктысьны.
–Картупель муыс миян вӧлі лыаа, да, дерт, сэсся урожайыс воліс омӧль. А коркӧ локтім да, став картупельсӧ керӧмаӧсь. Мам, помнита, ёна и бӧрдіс сэки. Бур, мӧскыд вӧлі. Турунсӧ вӧлі ылі вӧрысь пуктам, бадь улысь весиг нетшкам, мед мӧслы тӧвйымӧн чукӧрмас. Няньыд абу да, мам сарайысь керъяс костсьыс коробсӧ куралас да мыйкӧ сорӧн пӧжалас. Школаад мунам, питшӧгысь перъям, а ставыс нин дрӧбалӧма, апалам сэсся. Весиг тувсовъя сісь картупельсӧ оз вӧлі лэдзны колхоз мусьыс ӧктыны, единоличникъяс пӧ да.
Война бӧрад карточкаяс вӧліны. Вок коркӧ вӧлі воштӧма да, тӧлысь чӧж няньтӧг олім. Якуньёльса вӧр-пунктӧ Вася воккӧд мам ветліс няньла подӧн. Тӧв, кӧдзыд, кӧинӧсь, пемыд на дай…
Коркӧ суседкалӧн капустаыс мусьыс вошис да, миянӧс мыждісны. Ті пӧ тшыгъяланныд, а сідзкӧ, гусясянныд. Весиг волісны шобсьыны, джодж улӧдз пыралісны. Дерт, нинӧм эз сюр, эг гусясьӧй да. А вӧлӧмкӧ, аслас вокыс войнас гуӧма, кодкӧ аддзылӧма, – водзӧ казьтыліс Надежда Фёдоровна.
Бать-мамыслӧн, пасйылі нин, вӧлӧма дас ӧти челядь, но абу ставныс верстьӧӧдз олӧмаӧсь. Нёльыс кувсьӧмаӧсь ичӧтӧн висьӧм помысь. Надежда Фёдоровна казьтыліс Коля воксӧ. Сылӧн кувсьӧмыс вемӧдзыс йиджӧма. Быдмӧма пӧ сійӧ висьлӧс, сёрнитны абу вермӧма, сӧмын пыр мыйкӧ ымзӧма-мургӧма-сьылӧма. Кувсьӧма дас арӧсӧн, аслас чужан лунӧ, тӧвся Микӧла дырйи (декабрь 19 лун). Мамыс чуксалӧма пӧлатьсьыс, чеччы пӧ, Надя, покониккӧд нин ӧд узян…
Виктор вокыс пӧгибнитӧма война вылын. Нуӧмаӧсь 1943 вося ноябрын Ленинградса фронт вылӧ. Дзебӧмаӧсь братскӧй гуӧ.
–Помнита, кыдзи Витяӧс да сыкӧд тшӧтш мунысьяссӧ колльӧдісны фронт вылӧ. Миян керканым ыджыд вӧлі, вель унаӧн чукӧрмисны. Кодъяскӧ сьылісны-йӧктісны, кодъяскӧ бӧрдісны. Витя гортысь петігӧн лэптіс менӧ лабич вылӧ, ӧтар-мӧдар бан бокӧ окыштіс, кутліс и муніс. И кы-дзи артмис, нэм кежлӧ. Мам Дуня тьӧткӧд Мурашиӧдз на сійӧс колльӧдісны. Мунісны подӧн, – висьталіс Надежда Фёдоровна.
–А мыйла сиктын увтыртісны? Шуанныд, батьыд фронтлы вӧчасис, вокыд да дядьыд воюйтісны…
–Код тӧдас. Вермас лоны, быть колӧ вӧлі пырны колхозӧ, а бать эз кӧсйы. Кӧть эськӧ синмысь би петмӧн ставным мырсим-уджалім. Пыдди пуктӧмыс ёна сёрӧн нин лоис.
Артистка
Надежда Дмитриева (нывдырся овыс) велӧдчӧма дас класс.
Ичӧтсяньыс радейтӧма лыддьысьны. Велӧдысьяс ошкӧмаӧсь. Да и ачыс ёна аттьӧалӧ велӧдысьяссӧ. Слудкаын пӧ весиг налы памятник вӧчӧмаӧсь, татшӧмыс пӧ сиктъясын сэсся, гашкӧ, некӧн абу.
–Медся радейтана велӧдысьыс вӧлі Лия Егоровна. Сійӧ менӧ артисткаӧн шуліс, а сы бӧрся и мукӧдыс тшӧтш. Урокъяс бӧрын вӧлі сьылам-йӧктам, спектакльяс дасьтам.
–Сэсся, гашкӧ, артиставны и велӧдчинныд?
–Кӧсйи, но Тоня воча чойкӧд мунім педучилищеӧ. Ми нин сдайтім экзаменъяс. И сэсся кар кузя вӧлі гуляйтам, Слудкаӧдз ӧд мунны ылын. И друг паныдасим Лия Егоровнакӧд. Висьтаси да, шуӧ, тэ пӧ енбиа да, мун культпросвет училищеӧ. Буретш вӧлі воссьӧма. Сэні пӧ велӧдчыштан да водзӧ Москваӧ мунан. И ме кывзыси. Документъяс босьті педучилищеысь. Зэв ёна кажитчис культпросветын велӧдчӧмыс. Кык во велӧдісны сэні, но меным удайтчис сӧмын во.
–Мыйла?
–Мӧд курсас сӧмын тӧлысь велӧдчи, корисны гортӧ. Бать усьӧма керка вевтсянь. Мамлӧн ки вылас куим ичӧт кага на. Ыджыдджык чойяс уджалісны нин школаын, ас семья вӧлі, Павел вок армияын, со менӧ и корисны сельсӧвет пыр гортын бать-мамлы отсасьны.
Медаси библиотекаӧ, буретш места прӧстмис да. Заведующӧйыс шуис, водзӧ пӧ библиотекарӧ Кировын велӧдчан заочнӧя, гортсяньыд Сыктывкарӧ ветлӧм дорысь матынджык. Тадзи ме эг и ло артисткаӧн. Но кӧні кӧть эг уджавлы, пыр веськӧдлі самодеятельносьт котырӧн.
Культураын уджалігӧн да, кыдз шуласны, сылысь кӧрсӧ кывлӧм бӧрын том ныв гортас олӧмсӧ видлӧма бурмӧдны, но батьыслы тайӧ абу кажитчӧма. Казьтыліс, коркӧ пӧ пуӧма помидора шыд, да батьыс койыштӧма. Мӧдысь пӧ татшӧм интеллигент сёянсӧ он лысьт пуны. Вилки ньӧблӧма да, ӧшиньӧдыс шыблалӧма. Кӧрт крӧвать сідзжӧ гургӧма-кыскӧма улич вылӧ.
Шондіа Азербайджанын
Библиотекаын уджыс Надеждалы воӧма сьӧлӧм вылас. Казьтыліс, клубӧ дорысь пӧ йӧзыс унджык волывлісны, унатор котыртлӧма да. Водзмӧстчысь том ань пырӧма комсомолӧ, сэсся бӧрйӧмаӧсь веськӧдлысьӧн. Водзӧ веськалӧма райкомсомолӧ, бӧрйӧмаӧсь мӧд секретарӧн. Но кык во мысти ставсӧ эновтӧма да мунӧма верӧс бӧрсяыс Азербайджанӧ.
Алик, тадзи шулӧмаӧсь Комиын верӧссӧ, вӧлӧма военнӧй. А Слудка да Прокопьевка костын вӧлӧма воинскӧй часьт. Салдатъяс тшӧкыда волывлӧмаӧсь библиотекаӧ, кӧні и тӧдмасьӧмаӧсь ныла-зонма.
Медводз, дерт, олӧмаӧсь Слудкаын, сэсся Сыктывкарын. Военнӧй службасьыс верӧсыс мунӧма шоперавны, а сэсся юӧртӧмаӧсь, мый сылӧн мамыс висьӧдчӧ, со и мунӧмаӧсь том гозъя Азербайджанӧ. Налӧн вӧлӧма нин пи.
Кыдзи казьтыліс Надежда Фёдоровна, гозъялӧн семьякост олӧмыс абу вӧлӧма юмов.
–Сэтчӧс оласногас ме эг велав. Первойсӧ эськӧ менӧ бура примитісны. Рӧдвужыс локтісны да, весиг мужичӧйяс дорас пуксьӧдісны. Аньяс накӧд эз пукавны. Быттьӧ донъялісны менӧ. Джоджын пукалім, сёйим. Мыйкӧ ас ногыс сёрнитӧны, а ме нинӧм, дерт, эг гӧгӧрво, сӧмын нюмъялі. Сэсся кутісны менӧ мырдӧн ас эскӧмас пыртны (гашкӧ, ӧні оз сэтшӧм стрӧга тайӧ традицияас кутчысьны). Быд лун вӧлі локтӧ мулла, пуксьӧ пельӧсӧ, чётки мольнас ворсӧ да вомгорулас намгӧ, мед ме примита налысь эскӧмсӧ. А ме вӧлі верӧслы шуа, мися, ме некодлы ог эскы, сӧмын комсомоллы, весиг ӧнӧдз Ленинлӧн книгаясыс эмӧсь. А налы тайӧ оз вӧлі кажитчы, да менӧ ӧтдортісны.
Кагаӧй кор бӧрдӧ вӧлі, весиг киас оз босьтны бурӧднысӧ. И коркӧ пиӧй висьмис, ыджыд температура кайис. Верӧс абу гортын, командировкаясӧ ветлывліс. Мекӧд некод оз сёрнит. Кытчӧ мунны, ог тӧд. Сэсся верӧслӧн батьыс воис удж вывсьыс да (рочнас сійӧ кужыштіс) нуӧдіс менӧ больничаӧ. А сэні шогмытӧм сарайын кодь, ставыс дурк, гудыр-гадыр. Ме пукси крӧватяс да киысь пиӧс эг лэдзлы, кытчӧдз верӧс эз лок да прӧстынь-рузум гортысь эз вай.
Кага бурдіс. Вӧлӧмкӧ, буйвол йӧлыс сылы абу лӧсялӧма, вывті сук-госа да.
Мӧдысь висьмис, да больничаӧ эз и примитны, обрезанньӧ вӧчтӧм вӧсна. Ачым кыдзкӧ бурдӧді. И, дерт, став тайӧ олӧмыс менӧ нюкыльтіс. Омӧльтчи. Тадзи, мися, думайта, олӧм оз артмы. Верӧс вӧлі командировкаӧ ветлӧдлӧ, а ме гортас ӧтнам, мустӧмтӧны менӧ. И менам шуд вылӧ ыджыдджык Машӧ чойӧй вӧлі локтӧма шойччыны верӧсыскӧд Бакуӧ, а ми олім орчча карас. И ме сылы ставсӧ тайӧс висьталі, да менӧ пышйӧдіс.
Пилы неуна кӧлуй босьті, дзоля пань да кружка-тасьті. Паськӧм аслым эг босьт, сӧмын мый вылын пасьталӧма. Бакуӧ локтім таксиӧн, поездыс Москваӧ рытнас мунӧ. Ме сэтшӧма полі, мед миянӧс оз суӧдны. И мунім чой ордӧ Владимир обласьтӧ.
–Сэсся и торъялінныд верӧсыдкӧд?
–Эськӧ воліс на сэтчӧ, удж вылӧ медасьліс и. И Сыктывкарӧ на бӧр волім. Но олӧм эз ладмы да, торйӧдчим.
Нывбаба шудыд нэр
Кутшӧмкӧ кад Надежда Фёдоровна уджалӧма горисполкомын культура юкӧнын, а сэсся мунӧма чойыс дорӧ Донецк обласьтса Харцызск карӧ. Сэні тӧдмасьӧма белорус Василий Ковалёвкӧд. Кыдзи казьтыліс, мужичӧй вӧлӧма зэв мича да шань. И первойсӧ пӧ весиг абу чайтӧма, мый коркӧ лоасны гозъяӧн. Уна аньлӧн сы вӧсна сьӧлӧмыс косьмӧма.
Харцызскын уджалігӧн сӧмын корсюрӧ аддзысьлӧмаӧсь, некутшӧм ёртасьӧм, кысь нин радейтчӧм, абу вӧлӧма. Сэсся Василий мунӧма Белоруссияӧ, бать-мамыс висьмӧмаӧсь да. Первой ӧтисӧ дзебӧма, сэсся мӧдсӧ.
Надежда Фёдоровна сэккості бӧр нин воӧма чужанінас, батьыс кувсьӧма да. Кольччӧма мам дорас, сылы отсасьны. И со звӧнитӧма Донецк обласьтсянь зятьыс, виччысь пӧ гӧсьтӧс.
–Ме весиг думыштны эг куж, мый Вася ме бӧрся гусьӧн видзӧдӧма, а сэсся мӧвпыштӧма менӧ коравны. Меным тайӧ мойдӧн кажитчис. И ми нин сыкӧд сэсся мунім Могилёвӧ. Тайӧ вӧлі 1980 воын. Шудаа олім 2005 воӧдз. Кувсис сэки. И менам нывбаба шудӧй пасьмуніс. Во чӧж бӧрді. Лена чой, сійӧ оліс Сыктывкарын, да пиӧй, Усинскын, корисны менӧ бӧр татчӧ, мый пӧ сэні ӧтнадӧнсӧ?
Но и тані, чужанінас, Надежда Фёдоровнаӧс виччысьӧма ыджыд шог. Пиыс кадысь водз кувсьӧма 48 арӧсӧн. Ӧні ань олӧ ӧтнас, корсюрӧ волывлӧны видлыны тьӧткаӧн да бабӧн шуысьясыс.
<> Екатерина МАКАРОВА. Снимокыс Надежда КОВАЛЁВАЛӦН гортса архивысь.