–Тӧда Опонь Ӧльӧшыдлысь писӧ. Дзик йӧй. Юрас тӧв ветлӧ, вежӧрыс нитшсялӧма. А йӧй юрад вежӧртӧ он тувъяв…
Татшӧм ногӧн сикт-грездсаяс тшӧкыда донъялӧны кампужитчысьӧс либӧ кодалысьӧс. Дерт, мортыс вежӧр боксяньыс дзоньвидза, врачсянь кежласьӧм йылысь справка сылӧн абу.
А збыльвылас, кодӧс позьӧ шуны вежӧрнас нёрпалысьӧн? Кыдз гӧгӧрвоны, мый мортыслы кад нин шыӧдчыны психиатр дорӧ? Сэсся, кыдз шуласны, юр вемтӧ кӧ катша кокаліс, позьӧ-ӧ бӧр содтыны мывкыдлунтӧ?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис Коми Республикаса психиатрическӧй больничаысь юкӧнӧн веськӧдлысь, регионын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан министерствоысь главнӧй внештатнӧй специалист, челядьлы психиатр Юлия Пасынкова.
–Юлия Георгиевна, Комиын унаӧн торксьӧмаӧсь вежӧрнас?
–Кыдз юӧртӧ Ставмирса дзоньвидзалун котыр (ВОЗ), Му шар пасьталаын сӧмын 20 прӧчент челядьыс оз майшась психикаӧн, на лыдысь джынйыслӧн вежӧрыс торксьӧ 10-19 арӧсӧн. Сэк жӧ унджыкыслы оз отсавны ёнмӧдны дзоньвидзалунсӧ психика боксянь.
Миян республикаын татшӧм челядьыс содӧ, а вежӧрӧн нёрпалысь верстьӧыс, мӧдарӧ, чиныштӧ. Чайта, медводз тайӧ йитчӧма регионын олысь чинӧмкӧд. Мӧйму вежӧрнас нёрпалӧма 14 арӧсысь ичӧтджык 4.117 кага да 19 арӧсысь томджык 1.477 ныв-зон.
Комиын вежӧрнас торксьӧм челядьысь инвалидыс Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын мед-уна. Пузчужӧм кагасянь 17 арӧсӧдз быд сё сюрс олысь вылӧ артыштӧмӧн мӧйму вӧлӧма 677 инвалид, а верстьӧыс – 3.356.
Талун Комиын миян специалистъяс кутӧны син улас вежӧрнас майшасьысь 24.379 верстьӧӧс.
–Республикаын кӧні бурдӧдӧны татшӧмъяссӧ?
–Медшӧр бурдӧдчаніныс миян Эжваса психиатрическӧй больнича. Сэтчӧ босьтӧны и верстьӧӧс, и 4-17 арӧсаясӧс. Весиг нёль арӧсысь ичӧтджык дзолюкъяслы торйӧдӧма 50 койка.
Ухтаын эм психиатрическӧй, Воркутаын – психоневрологическӧй больничаяс. Печораса да Интаса шӧр больничаяс бердын эмӧсь вежӧрӧн нёрпалысьяслы юкӧнъяс.
Сэсся быд районын эм врач-психиатр, коді вермас мӧдӧдны висьысьӧс тайӧ больничаясас.
–Кутшӧм арлыдсянь позьӧ гӧгӧрвоны, мый кагук нёрпалӧ вежӧрнас?
–Водзті врач-психиатрлы кагаӧс петкӧдлісны куим арӧс тырӧм бӧрас. Талун перинатальнӧй психиатръяс видзӧдӧны дзолюк бӧрся чужӧмсяньыс нин поликлиникаын да гортас. Нӧшта на, специалистъяс вермӧны донъявны кагуклысь дзоньвидзалунсӧ, кор сійӧ мам кынӧмас на.
Россия Федерацияса олысьяслысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн шуӧм серти быть колӧ петкӧдлыны врачлы кык, квайт да 14-17 арӧса челядьӧс.
Быд мортлӧн олӧмас эм кад, кор сылы торйӧн сьӧкыд вир-яяс, вежӧрас вежсьӧмъяс вӧсна. Та-тшӧмыс овлӧ ӧти, куим, сизим да 10-19 арӧсӧн. Челядь оз кывзысьны бать-мамлысь, ӧдйӧ скӧрмӧны да лӧгалӧны тшӧтшъяясыскӧд. Унатор кӧсйӧны вӧчны ас вӧляӧн, а оз верстьӧлӧн тшӧктӧм-индӧм серти. И таысь оз ков повны. Ичӧт мортыс тайӧ арлыдас зільӧ гӧгӧрвоны асьсӧ, коді сійӧ, мый сяммӧ да с.в. И верстьӧлы колӧ кужны гӧгӧрвоны кагаӧс, отсавны сылы, но вӧчны тайӧс видзчысьӧмӧн, вежӧрсӧ дойдавтӧг. Кӧть кутшӧм арлыда челядьӧс оз позь пинявны, торйӧн нин йӧз дырйи, ӧткодявны тшӧтшъяясыскӧд, виччысьны сысянь вывті ыджыд водзӧс.
Психиатр дорӧ тшӧкыда шыӧдчӧны, кагук кӧ оз тёльӧдчы, дыр оз велав сёрнитны, лыддьысьны, гижны да вӧчны мукӧдтор, мыйыськӧ ӧдйӧ ыззьӧ-скӧрмӧ либӧ, мӧдарӧ, сылы ставыс веськодь. Врачлы колӧ петкӧдчыны и сэки, рӧдвужсьыд кӧ кодкӧ нёрпавліс вежӧрнас.
Талун йӧзӧдӧма уна небӧг-журнал, ӧтуввезйын эм колана юӧр, кӧні гижӧма кага сӧвмӧм-быдмӧм йылысь. Мый сяммӧ вӧчны тӧлысся дзолюк, арӧса кага, кыдзи да мыйӧн сійӧ ворсӧ. Тшӧтшъяяссьыс кӧ кольччӧ вежӧр-сямнас, кыдз позьӧ водзджык колӧ шыӧдчыны врач дорӧ. Кымын водзджык тайӧс вӧчам, сымын бурджык.
Бӧръя кадӧ детсадйӧ да школаӧ ветлысь челядьлысь медсясӧ казялӧны сідз шусяна синдром дефицита внимания да гиперактивносьт. Мӧд ногӧн кӧ, кагаыс инас оз ӧшйы, шулӧны тай, сылы пӧ пытш пырӧма. Та вӧсна сійӧ оз вермы урок дырйиыс чӧла пукавны да велӧдысьӧс кывзыны, пыр бергалӧ да нинӧмӧ оз велав. Овлӧ, сырмӧ синмыс, кагаыс йирӧ гыжсӧ, нетшкӧ юрсисӧ, кудзалӧ ас улас, лёка узьӧ. Кодсюрӧлы юрас пырӧ кутшӧмкӧ ру, вӧвлытӧмтор. Кагаыс чайтӧ асьсӧ мойдса пемӧсӧн да дыр оз кӧсйы бӧр «лоны» мортӧн.
–Мый вӧсна вермӧ торксьыны вежӧрыс?
–Тшӧкыда кагалӧн вежӧрыс торксьӧ бать-мам костын зык-венысь, кор бать либӧ мам мунӧ семьяысь, кор дзолюксӧ увтыртӧны детсадйын, школаын, пинялӧны, нӧйтӧны да мырдӧналӧны. Дзолюк быдторйӧ велалӧ верстьӧсянь, торйӧн нин мамсянь.
Верстьӧ вежӧрсӧ воштылӧ кутшӧмкӧ шог, неминуча вӧсна. Ӧтилӧн кувсьӧ матыссаыс, мӧд воштӧ уджсӧ, коймӧд ёна пинясьӧ гӧтырыскӧд да с.в. Такӧд йитӧдын мортыслӧн вермас лоны сідз шусяна стресс, невроз. Таысь дзоньвидза морт оз торксьы вежӧрнас. Лун куим-нёль мысти шогыс личалас. А нӧшта кутшӧмӧ кад мысти и дзикӧдз вунас, мортыс гӧтрасяс, аддзас выль удж…
–Сідзкӧ, оз быд торксьылӧм вайӧд сьӧкыд висьӧмӧдз?
–Оз, ӧтилы отсалӧ мынтӧдчыны стрессысь чери кыйӧм, вӧр-ва, тшак-вотӧс чукӧртӧм. Мӧд ветлӧдлӧ подӧн, котралӧ, варччӧ. Вунӧдчыны отсалӧны небӧг, кроссворд, театр, лючки ун, ылі странаын шойччӧм, выль тӧдсаяс. Эн ветлӧдлӧй ӧти и сійӧ жӧ ордымӧд, вежлалӧй удж вылад мунан туйсӧ. И весиг нэмнад кӧ эн ислась конькиӧн, велӧдчы.
Но кодсюрӧ «бурдӧдчӧ» курыд зелляӧн да мукӧд сикас дурмӧдчанторйӧн. Тайӧ кад кежлӧ кокньӧдлӧ, но, палялан да, лоас нӧшта на деливӧ.
–Унаӧн полӧны шыӧдчыны психиатр дорӧ…
–Да, кодсюрӧ чайтӧ, веськалан кӧ пӧ психиатр син улӧ, нэм кежлад нин. Сувтӧдасны кӧ учёт вылӧ, оз позь пуксьыны машина руль сайӧ, ньӧбны да вӧдитчыны ружьеӧн, инасьны кутшӧмсюрӧ удж вылӧ. Но век жӧ мыйкӧ кӧ майшӧдлӧ, бурджык петкӧдчыны врачлы.
15 арӧсысь ичӧтджык челядьӧс примитам сӧмын бать-мамыскӧд либӧ верстьӧкӧд, кодъяс кывку-тӧны кага вӧснаыс. Таысь ыджыдджык арӧсаяс вермасны шыӧдчыны миян дорӧ асьныс. Но ставсянь босьтам кырымпаса кабала, мый найӧ сӧгласӧсь бурдӧдчыны.
Та бӧрын врачыс чукӧртӧ кага йывсьыс став колана юӧрсӧ. Кутшӧм семьяын быдмӧ, мыйӧн висьліс, нёрпавлісны-ӧ вежӧрнас рӧдвужыс. Кагакӧд сёрнитігӧн врачыс сюся видзӧдӧ сы бӧрся. Кыдзи сійӧ пукалӧ, гӧрбыльтчӧма да юрсӧ ӧшӧдӧма либӧ, мӧдарӧ, инас оз ӧшйы, кватлалӧ пызан вывсьыс мый ки улас сюрӧ да с.в. Ковмас кӧ, психиатр ыстас кагасӧ мукӧд специалист дорӧ.
Шуам, нывкалӧн кӧ анорексия, кор косьмӧм вир-яйыс абу нин лючки, отсӧг вылӧ ковмӧ корны и диетологӧс, гастроэнтерологӧс да мукӧдӧс.
Бӧрас нин став специалистыс ӧтув вӧчасны кывкӧртӧд, кыдзи да кутшӧм ногӧн бурдӧдны дзолюксӧ.
Кодсюрӧ отсӧгла шыӧдчӧ частнӧй клиникаӧ. Вежӧрӧн нёрпалысьӧс кӧ сэні видлалӧ ӧти спе-циалист, шуам, психиатр, ыліті кытшовтӧй татшӧм бурдӧдчанінсӧ.
Психокоррекция дырйи тӧдчана бурдӧдны вежӧрсӧ и кагалысь, и бать-мамыслысь. Та дырйи колӧ ӧтувтчыны психиатрлы, врачлы, велӧдысьлы, школаса психологлы, погона йӧзлы, опека да попечительство кузя специалистлы.
Челядьӧс укол-лекарствоӧн та дырйи оз бурдӧдны. Накӧд торъя программа серти медводз зільӧны психолог-педагог, логопед да дефектолог.
Сідз шусяна депрессияысь вермасны вӧзйыны юны антидепрессант да нейролептик.
–А мый лоас, вежӧрнас нёрпалысь кӧ ас кадӧ оз шыӧдчы врач дорӧ?
–Тайӧ вермас вайӧдны шизофренияӧдз да эпилепсияӧдз. Гежӧда, но татшӧм сьӧкыд висьӧмъяссӧ казявлӧны и челядьлысь. Вежӧрнас торксьӧм морт вермас тӧдӧмӧн либӧ тӧдлытӧг чорыда дойд-ны асьсӧ либӧ кодӧскӧ, овлӧ, и ас ки помысь мунны мӧдаръюгыдас. Вӧсньӧдчысь нывъяс вермасны кувсьыны анорексияысь.
–Кык тӧдса воюйтісны Афганистанын. Пуля найӧс эз ви, но кыкнанныс ас ки помысь муніс-ны мӧдаръюгыдас…
–Да, Афганистанын, Чечняын да спецоперацияын воюйтысьяслысь врачьяс казялӧны сідз шусяна посттравматическӧй стрессӧвӧй расстройство (ПТСР).
Война вылысь локтӧма пыр мыйкӧ казьтылӧ, майшасьӧ, усьлӧ ловнас, омӧля узьӧ, аддзӧ лёк вӧтъяс. Таысь майшасьӧ оз сӧмын сійӧ ачыс, но и семьяыс, матысса рӧдвужыс, тӧдсаясыс. Кодсюрӧ тыш-косьысь воӧм бӧрын некодлы нинӧм оз висьтавлы, ставсӧ кутӧ ас пытшкас, ӧтдортчӧ йӧзысь. Шог казьтылӧмъяссӧ кодсюрӧ пӧдтӧ курыд зелляӧн да мукӧд сикас дурмӧдчанторйӧн.
Талун татшӧмъясыслы вермасны отсавны «Защитники Отечества» фондын. Сэтчӧ психолог-психотерапевт дорӧ отсӧгла вермас шыӧдчыны СВО-са ветеран, контрактник, мобилизуйтӧм да доброволеч, а сідзжӧ налӧн рӧдвужыс, матыссаясыс.
Лекарствоысь да консультацияысь ӧтдор мортыслы мирнӧй олӧмӧ бӧр велавны отсаласны и релаксация, упражнениеяс, йога, матыссаяскӧд да ёртъясыскӧд сёрни.
–Ті казьтыштінныд челядьӧс, кодъяс асьнысӧ чайтӧны кутшӧмкӧ пемӧсӧн. Комиын эмӧсь квадроберъясыс?
–Дерт, эмӧсь. Но миян дорӧ бать-мамыс эз на шыӧдчывны. Сідзкӧ, вежӧрнас челядьныс абу на торксьӧмаӧсь, тайӧ сӧмын на ворсӧдчӧм. Но тӧдам, Санкт-Петербургын да Ленинград обласьтын эмӧсь нин татшӧм збыльысь висьысьяс…
<> Николай Размыслов. Снимокыс авторлӧн.