1999 восянь мир пасьталаын ставмирса сьӧлӧм федерациялӧн вӧзйӧм серти пасйӧны Сьӧлӧм лун. Тайӧ водзмӧстчӧмсӧ ошкӧмаӧсь дзоньвидзалун видзан ставмирса котыр (ВОЗ), ЮНЕСКО да мукӧд организация. Медводдзасяньыс сійӧс пасйылӧмаӧсь сентябрь бӧръя вӧскресенньӧӧ, а 2011 восянь – сентябрь 29 лунӧ.
Тайӧс вӧчӧмаӧсь сы могысь, медым нӧшта ӧтчыд казьтыштны йӧзыслы сьӧлӧм да сӧн висьӧм йылысь, ӧлӧдны найӧс омӧль оласногысь.
Кыдзи видзчысьны тайӧ висьӧмсьыс? Коді ёнджыка нёрпалӧ сьӧлӧмнас – мужичӧй али нывбаба, том али олӧма?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын сёрниыс вӧлі буретш та йылысь.
Сыктывкарса коймӧд номера поликлиникаысь врач-кардиолог Елена ПФЕФЕР:
–Мир пасьталаын быд во сьӧлӧм висьӧмнас майшасьӧ 65 миллион морт, на лыдысь 17,9 миллионыс кувсьӧ. Та серти этшаджыкӧс мӧдаръюгыдас нуӧ лёк пыкӧс. Специалистъяслӧн артыштӧм серти, 2025 воын артерия гипертензияӧн мӧдас нёрпавны 1,5 миллиард морт.
Россияын быд во сьӧлӧмӧн нёрпалӧ 22-22,5 миллион морт. 22 прӧчент йӧзыс майшасьӧ ыджыд давленньӧысь. Комиын, кыдзи и ставнас странаын, мӧдаръюгыдӧ мунысьясысь 44 прӧчентыс кувсьӧ сьӧлӧм висьӧмысь.
Кыдзи видзчысьны тайӧ пӧрӧссьыс?
Эмӧсь помкаяс, кодъясӧс ми ог вермӧй бырӧдны. Шуам, арлыд. Олӧма мортлӧн сӧнъясыс чорзьӧны, та вӧсна сьӧлӧмыдлы сьӧкыдджык йӧткыны вирсӧ. Давленньӧыд содӧ. Сьӧлӧм вылас медсясӧ заводитӧны норасьны олӧма нин нывбабаяс. Мужичӧйясысь уна висьысьлы абу на 60 арӧсыс.
Дас прӧчент сьӧлӧм висьӧмыс сы сайын, кутшӧм дзоньвидзалун «козьналӧны» мортыслы пӧль-пӧчыс да бать-мамыс. Сідз шусяна генетика боксянь кӧ найӧ нёрпавлісны сьӧлӧмнас, сідзкӧ, и челядьыслы да внукъясыслы колӧ томсянь видзчысьны татшӧм висьӧмсьыс.
Нывбаба серти артерия гипертония тшӧкыдджыка кӧвъясьӧ мужичӧйлы.
Но 80 прӧчент помкаыс миян сайын.
Мортыс кӧ кыз да тшӧг, позьӧ стӧча шуны, регыд сылӧн сьӧлӧмыс да сӧнъясыс мӧдасны висьны. Мыйта лишалана гос кыскалан ас вылад, позьӧ тӧдмавны индекс серти – сьӧкта (килограмм) юкны судта вылӧ (квадрата метр). Артмас кӧ 18,5-24,9, майшасьны оз на ков. Но таысь кӧ унджык, сідзкӧ, колӧ вӧсньӧдчыштны. Но бара жӧ тайӧс колӧ вӧчны надзӧн.
Позьӧ мерайтны костӧ. Мужичӧйлӧн кӧ 94, а нывбабалӧн 80 сантиметр, бур. Унджык кӧ, вермас кӧвъясьны диабет да сьӧлӧм висьӧм.
Холестериныс литр вирын 3,5-5,7 ммоль, а сакарыс – квайт. Таысь кӧ унджык, колӧ шыӧдчыны врач дорӧ. Давленньӧыд кӧ 140х90-ысь ыджыдджык, колӧ чинтыны 130х80-ӧдз. Унаӧн оз и тӧдны та йылысь. Оз пӧ тай некыт вись-а. Сэсся видзӧдан да, кувсьӧма пӧ инфарктысь либӧ инсультысь.
Сьӧлӧмыд шуас аттьӧ, сёянтӧ тшынӧдӧм да пражитӧм пыдди кӧ мӧданныд пуны, дасьтыны ру вылын, пӧжны. Солалӧм пыдди вӧлӧгатӧ бурджык кынтыны либӧ косьтыны. Этшаджык номсасьӧй госа, юмов сёянӧн да консервӧн.
Пызан вылад мед вӧлі унджык свеж град выв пуктас, фрукты (картупельысь ӧтдор луннас 400 грамм) да чери. Луннас позьӧ ньылыштны ичӧт пань тыр шабді вый.
Луннас колӧ номсасьны нёльысь либӧ витысь. Та дырйи медуна сёйны асывнас, 30 прӧчент вӧлӧгасӧ – пажын дырйи, а рытнас – кокньыда ужнайтны. На костын оз ков юны тшай да номсасьны трансгоса (пальма выя) печенньӧӧн да кампетӧн.
Висьысьяс тшӧкыда висьталӧны, асывнас пӧ калбаса няньӧн юа тшай. Луннас мыйсюрӧ шыбита вомӧ, бара жӧ пӧжас да лимонад. Но рытнас, час ӧкмысын, порсь тшӧгӧн пражита картупель да котлет. Ставсӧ тайӧс сёя да вода узьны…
Веськыда кӧ, унджыкыслы колӧ этшаджык сёйны. Торйӧн нин налы, кодъяс лунтыр зільӧны пызан сайын. Кымын мортыс кызджык, сымын кузьджыкӧсь вир-яяс сӧнъясыс, а сідзкӧ, и сьӧлӧмыслы сьӧкыдджык сэтчӧ качайтны вирсӧ.
Компьютер сайын лунтыръясӧн пукса удж, быдсикас бургер, энергетик да юмов газировка, куритчӧм, узьтӧм войяс – ставыс тайӧ сьӧлӧм боксянь мӧрччӧ дзоньвидзалун вылад. Д витаминыд Войвылын олысьлы сідз оз тырмы, торйӧн нин мортыс кӧ оз петавлы шонді водзӧ, оз лолав сӧстӧм сынӧдӧн.
Сьӧлӧм висьӧмӧдз вайӧдӧны и шпуткӧм-куритчӧм, курыд зелля, вейп да дурмӧдчантор.
Вейпыс нинӧмӧн абу бурджык табаксьыд. Руыс веськалӧ весиг альвеолаӧ, кытчӧ табак тшыныс оз «тӧр». Нӧшта на, глицерин да пропиленгликоль пузьӧдігӧн артмӧ формальдегид, первой группаа канцероген, коді тшӧтш вайӧдӧ ракӧдз. Вейп апалысьлӧн заводитчӧ аллергия, астма. Врачьяс туялӧмаӧсь нин, мый вейпинг вӧсна мортыслӧн содӧ давленньӧ, вермас лоны инфаркт да инсульт.
Том йӧз ёна радейтӧны быдсикас энергетик. Сэні зэв уна кофеин. Неважӧн шыӧдчис том морт. Быд лун пӧ юа кык сулея энергетик. Сьӧлӧмӧй пӧ мӧдіс тіпкыны вывті ӧдйӧ либӧ, мӧдарӧ, ньӧжйӧ, сьӧкыд лолавны, кокӧй пыкталӧ. Туялӧм бӧрын тыдовтчис, мый 25 арӧса мужичӧйыслӧн алкогольысь кардиомиопатия.
Коді узьӧ кӧкъямыс часысь этшаджык, сылӧн вермас жӧ висьны сьӧлӧмыс, а сідзжӧ юр вемыс. Водны да чеччыны колӧ ӧти и сійӧ жӧ кадӧ.
Оз ков вунӧдны и физкультура йылысь. Абу быть ветлыны физзалӧ да фитнес-секцияӧ. Асывнас – зарядка. Ёна котравны оз ков, тырмымӧн луннас этша вылӧ 30 минут тэрыба ветлӧдлыны подӧн (вӧчны дас сюрс воськов). Гортад удж вывсьыд автобус-машинаӧн пыдди мунӧй подӧн, патераад лифтӧн пыдди кайӧй содйӧд.
Клиника кардиология диспансерысь врач-кардиолог Александра ГОЛОВИНСКАЯ:
–Миян дорӧ веськалӧны найӧ, кодъяс водзті эз петкӧдчывны врачлы. Сьӧлӧм висьӧмтӧ оз позь пыкны.
Кыдз позьӧ гӧгӧрвоны, мый вермас лоны инфаркт либӧ инсульт?
Инфаркт водзвылын доймӧ морӧсыд, шуйга пельпомыд, гырддзаыд, черлыыд да мышкыд, сьӧкыд лолавны, оз тырмы сынӧдыс, вукӧдӧ, юрыд бергӧдчӧ, садьыд вошласьӧ, шыбитлӧ кӧдзыд ньылӧмӧ, да кучикыд кельдӧдӧ.
Инсульт дырйи шуйгаладорад либӧ веськыдладорад вир-яйыд, чужӧмыд, ки-кокыд дубалӧ-позялӧ, вежӧрыд гудыртчӧ, юрыд бергӧдчӧ, унатор вунӧ, сьӧкыд аслыд сёрнитны да гӧгӧрвоны мукӧдӧс, омӧля аддзан ӧти либӧ кыкнан синнад, он вермы восьлавны, катовтӧ-уськӧдӧ да.
Вир-яяд ставыс йитчӧма. Шуам, оз кӧ тырмы щитовиднӧй железаса гормон либӧ Д витамин, тайӧ вермас йиджны и сьӧлӧмад.
Врач индӧдтӧг профилактика могысь некутшӧм лекарство юны оз позь. Став сикас сьӧлӧм ви-сьӧмыс – хроническӧй, мӧд ногӧн кӧ, нэм помӧдзыд. Дзикӧдз бурдӧдчыны он вермы, но врач отсӧгӧн позьӧ дыр на нимкодясьны олӧмнас.
Кардиолог кӧ индіс юны кутшӧмкӧ лекарство, оз позь аснаукӧн вежны бурдӧдчанторсӧ, ньылавны унджык либӧ этшаджык таблетка. Кодсюрӧ кокньӧдӧм бӧрас дзикӧдз дугӧдчӧ лекарство юӧмсьыс, а сэсся тӧлысь кык-куим мысти бара веськалӧ миян дорӧ. Сэки нин таблеткаыд оз отсав, ковмӧ операция дырйи вундавны-дӧмлыны сьӧлӧм-сӧнсӧ.
Республикаса бурдӧдчан физдиспансерысь медицина профилактика шӧринӧн веськӧдлысь Татьяна ЛЫЮРОВА:
–39 арӧсӧдз войтырлы куим вонас ӧтчыд, а таысь олӧмаджыклы быд во колӧ прӧйдитны диспансеризация. Тайӧс вӧчӧны дон босьттӧг ОМС полис серти. Та дырйи тыдовтчас, уна-ӧ вирад холестериныс да сакарыс, ыджыд-ӧ давленньӧыд да с.в.
Таво диспансеризация дырйи сюрс мортлысь казялім гипертония. Сюрс мортлӧн ыджыд давленньӧ, а найӧ та йылысь оз и тӧдны вӧлӧм. Но гипертонияыд мортсӧ виӧ лӧня.
Сэсся диспансеризация дырйи тыдовтчӧ и мукӧд пӧрӧс. Сідз, кыксё мортлысь казялім диабет, а некымынлысь – лёк пыкӧс.
Кымын водзджык казялам висьӧмсӧ да мӧдам бурдӧдны мортсӧ, сымын кокньыдджыка венам пӧрӧссӧ.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.