Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи «Багратион» операция нуӧдӧм бӧрын 1944 вося гожӧмын фашистъясысь вӧлі мездӧма Белоруссия. Тайӧ лоӧмторсяньыс 80 во тырӧмлы сиӧм Паметь эстафета дырйи косьяс мунанінӧ волісны усьӧм салдатъяслӧн рӧдвуж, Россияысь да Беларусьысь поискӧвикъяс, общественнӧй музейясӧн веськӧдлысьяс.
Дас лунся туйыс налӧн пансис Москваын. Немеч концлагерын пӧгибнитӧм пленнӧйясӧс казьтыштӧм могысь Вязьма карӧ сувтлӧм бӧрын эстафетаӧ пырӧдчысьяс воисны Витебск облась-тӧ. Сэтчӧс воинскӧй мемориалъяс дорын котыртлісны митингъяс, тӧдмасисны музейясӧн. На пиысь ӧтиын казьтывсьӧ «Шталаг-131» концлагер. Сійӧс фашистъяс восьтлӧмаӧсь Витебскын 1941 вося сентябрын. Война воясӧ сэні видзӧмаӧсь 150 сюрс мортӧс, кӧкъямысдас сюрсыс на пӧвстысь кувсьӧма. Лагерын пукалысьяс лыдын вӧлӧмаӧсь и челядь. Паметь эстафетаӧ пырӧдчысьяс аддзысьлісны Надежда Фокична Граковакӧд, Валентина Викторовна Королькӧд, Анна Николаевна Пупковскаякӧд, кодъяслӧн ичӧтдырыс кольӧма тайӧ концлагерас кӧрт сутуга сайын.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ Боровуха посёлокын меститчӧма немеч гарнизон, сэні жӧ фашистъяс лӧсьӧдӧмаӧсь «Шталаг-354» лагер, сэні кувсьӧмаяссӧ шыблавлӧмаӧсь ӧти гуӧ. 2006 воӧ братскӧй гу дорас вӧчӧмаӧсь «Звезда» мемориал.
Полоцк кар дорын 1944 воӧ 51-ӧд стрелкӧвӧй дивизияысь кызь куим гвардееч видзӧмаӧсь Рытыввыв Двина юлӧн веськыдвыв берегын плацдарм да пу пос. Лейтенант А.Григорьев да сылӧн автоматчикъяс пӧгибнитӧмаӧсь, но поссӧ вӧрӧглы абу сетӧмаӧсь. 1989 воӧ сэні сувтӧдӧмаӧсь памятник.
Минскын эстафетаӧ пырӧдчысьяс волісны Великӧй Отечественнӧй войнаса история музейӧ. Меститчӧ сійӧ Геройяслӧн изэрдын, а ваявны экспонатъяссӧ музеяс кутӧмаӧсь веськыда фронт вывсянь 1942 вося июньын на.
Минск дорса Слава курганын сувтӧдӧмаӧсь штык сяма 4 обелиск, ӧд 1944 вося гожӧмӧ Белоруссиясӧ мездӧмаӧсь нёль фронт. Кор кыпӧдчим курган вылас, тӧлыс кок йылысь уськӧдӧ вӧлі, и коліс венны сійӧс — сідзи жӧ, кыдзи кургансӧ мездігӧн гӧрдармеечьяс венісны вӧрӧглысь водзсасьӧмсӧ война дырйи.
1943 вося март 22 лунӧ фашист-карательяслӧн отряд сотӧма Хатынь грездысь 149 мортӧс, на пиысь сизимдас витыс — челядь. 1966 воӧ Белоруссияса компартиялӧн ЦК шуӧма вӧчны сэні «Хатынь» мемориал, восьтӧмаӧсь сійӧс 1969 вося июль 5 лунӧ. Волыны сэтчӧ колӧ ставнымлы, казьтыштны 185 грездын олысьясӧс — та мында грезд да сэтчӧс войтырӧс ловйӧн сотӧмаӧсь нацистъяс. Куслытӧм би да куим кыдз петкӧдлӧны, мый айму вӧсна Ыджыд тыш мунан воясӧ Белоруссияысь пӧгибнитӧма быд нёльӧд мортыс.
2013 воӧ восьтӧмаӧсь «Хатынь» музей. Ӧ ти жырйын сэні сувтӧдӧмаӧсь изки — история кытш, пасйӧмаӧсь нэмъяс — XVII, XVIII, XIX… Медым тӧдчӧдны, мыйта вир вӧлі киссьӧма уна нэмнас, музейын джоджсӧ стеклӧысь вӧчӧмаӧсь да визьйӧдлӧмаӧсь — визьясыс быттьӧ вир сӧнъяс.
Мӧд жырйын — эшафот вылӧ кыпӧдчысь том подпольщицалӧн скульптура. Регыд нывсӧ виасны, но сійӧ вылын кутӧ юрсӧ. Вӧчӧмаӧсь скульптурасӧ пырыс тыдалана пемыд материалысь, и быттьӧ тшын пытшкысь би югӧр мыччӧдӧ ныв мыгӧрсӧ. Стен пасьталаыс снимокъяс ӧшлӧмаӧсь. Ӧ ти фото вылын гатшӧн куйлӧ ичӧтик нывка, фашистъяс виӧмаӧсь сійӧс, мӧдын — ныв босьтӧма киас зыр, лыйлӧм водзас нацистъяс тшӧктӧмаӧсь сылы кодйыны аслыс гу.
Сьӧд да повзьӧдлан коймӧд жыр шӧрын — ва труба, а стенъясас — ловйӧн сотӧм крестьяналӧн снимокъяс.
Нӧшта ӧти жырйын петкӧдлӧма вежӧс, кӧні джоджас куйлӧны жуглӧм тасьті-пань, шыбитӧм паськӧм — вӧрӧг бомбитӧма Минск, и вежӧсас олысьяс тэрмасьӧмӧн эновтӧмаӧсь патерасӧ, босьтӧмаӧсь сӧмын медся коланасӧ.
Музейса кык югыд жырйын позьӧ тӧдмавны, кутшӧм грездъяс фашистъяс сотӧмаӧсь война дырйиыс.
Сэні жӧ еджыд жыннян, сійӧ петкӧдлӧ, мый морт вежӧрысь нинӧм оз вушйы, война вояссьыс ми нинӧм ог вунӧдӧй.
—Сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс ичӧт нывкалӧн гӧлӧсыс. Сійӧ быттьӧ рӧмпӧштансянь миянкӧд сёрнитӧ, — висьталіс Беларусьысь ветеран-поискӧвик Лариса Наумовна Бруева. — Кывза сійӧс, а паметьын ловзьӧны мекӧд ӧти классын велӧдчысь Рита Кобриналӧн кывбурысь строкаяс. Ичӧт нывка да войналӧн медводдза лун йылысь Рита гижлӧма квайтымын во сайын. И сэні эмӧсь со татшӧм строкаяс:
«Мир умолк… Безучастное солнце сверкало
И бросало лучи на разорванный зонт…
Это детское счастье навеки пропало,
Как пропал под огнём голубой горизонт».
Гнездилово грезд дорын воинскӧй мемориал казьтыштӧ 1944 вося июнь 25 лун. Сэки «Багратион» операция дырйи I Прибалтийскӧй фронтса 43-ӧд да III Белорусскӧй фронтса 39-ӧд армияяс босьтӧмаӧсь кытшӧ фашистъясӧс.
Операцияыс жӧ заводитчӧма Копти грезд дорын. Мемориалсӧ сэні вӧчӧма Виктор Терентьевич Терещенко. Коптиас 1974 воын сійӧ уджалӧма скӧт видзан комплекс стрӧитанінын и сэні аддзысьлӧма Белоруссияса компартияысь ЦК-са I секретар П.М.Машеровкӧд. Машеровыд пӧ морӧсысь боевӧй наградаяс аддзис да киӧс кутліс, шуис: «Тані фашистъяскӧд чорыд тышъяс мунісны. Чужан му вӧсна косьсӧ вунӧдны оз позь». Тайӧ кывъясыс пӧ вежӧрӧдз йиджисны, да босьтчи памятниксӧ вӧчны. Кызь кӧкъямыс воӧн Виктор Терентьевич да грездын олысьяс сувтӧдӧмаӧсь кӧкъямысдас гӧгӧр монумент-обелиск.
39-ӧд армия йылысь висьтавсьӧ и Витебскса 5-ӧд номера гимназияса музейын. Матӧ нелямын во сайын сійӧс лӧсьӧдӧмаӧсь 32-ӧд номера школаса директор Валентина Захарова, история велӧдысь Валентина Гончарова да 39-ӧд армияса ветеранъяс сӧветӧн веськӧдлысь Яков Брозголь.
«Багратион» операция нуӧдӧмсянь 80 тырӧмлы сиӧм Паметь эстафетаӧ пырӧдчисны и Комиысь поискӧвикъяс.
Сыктывкарысь «Луч» корсьысян отрядын водзмӧстчысь Наталия Грицаенко шуӧ, миян пӧ вӧлі позянлун пыдісяньджык тӧдмасьны Великӧй Отечественнӧй войнаса историяӧн, геройяслӧн олӧмӧн, а сідзжӧ сыӧн, кыдзи нацистъяс мучитӧмаӧсь сӧветскӧй йӧзӧс.
—Менӧ шензьӧдіс, мыйта йӧз — военнӧй и гражданскӧй — пӧгибнитӧма Белоруссияын Айму вӧсна Ыджыд тыш мунан воясӧ, — висьталіс Ухтаысь «Светлой памяти река» отрядысь поискӧвик Екатерина Устинова. — Беларусьын войтырыс видзӧны на йылысь паметьсӧ да лӧсьӧ-дӧны народнӧй музейяс, монументъяс.
И збыльысь, эстафетаыс ӧтувтіс арлыдаӧс и томӧс, уна кывйӧн сёрнитысь йӧзӧс, кодъяс пыдди пуктӧны странаса история, гӧрдитчӧны салдат-офицеръяслӧн подвигӧн, оз вунӧдны войнаӧн вайӧм дойсӧ да лёксӧ.
Шондіа кӧть зэра ывлаыс, эстафета дырйи ми быд лун тӧдмасим Ыджыд Вермӧм шедӧдысьяслӧн повтӧмлунӧн.
Тӧдмасим выль йӧзкӧд, торйӧн кӧ, партизан Леонид Александрович Ерёминкӧд.
Беларусьӧ ветлігӧн висьталі чукӧртчӧмаяслы и менам рӧдвуж Михаил Гурьевич Морозов йылысь, коді пӧгибнитӧма Витебск обласьтын 1944 воӧ. Тӧдмӧді найӧс и Комиысь поискӧвикъяс уджӧн.
- Юлия Осташева, «Светлой памяти река» отрядса командир,
- Россияса поискӧвикъяслӧн ӧтмунӧмысь Коми юкӧнса исполнительнӧй директор.
Снимокъясыс Виктор ЗАТЕЛЕПИНЛӦ Н да Паметь эстафетаӧ пырӧдчысьяслӧн.