Татшӧм йӧз йывсьыс шуӧны: кок чунь увсьыс пӧ би вартӧ, либӧ зіль мортыд уджысь оз пӧтлы.
Ичӧтик тушаа, тэрыб вӧраса тайӧ аньсӧ медводдзаысь паныдалі Емваын, кӧні Коми Республикаса видз-му овмӧс министерствоысь компетенция шӧрин мӧйму котыртліс кӧза видзысьяслы семинар. Сэсся аддзысим Кӧрткерӧс районса Баяркерӧсын, малязі вӧдитысьяслӧн чукӧртчылігӧн. А таво нин Изьваын агротуризм кузя семинар дырйи матысяньджык тӧдмасим.
И босьтчӧма вузасьны
Татьяна Морозова чужлӧма Кулӧмдін районса Немдін сиктын. Сэні и быдмӧма да велӧдчӧма школаын. Батьыс веськӧдлӧма сэтчӧс сельпоӧн, а мамыс — «Усть-Немскӧй» совхозӧн. Найӧ быдтӧмаӧсь кык зонмӧс да нёль нылӧс. Татьяна вӧлӧма витӧд кага. Дерт, сиктса челядь ичӧтдырсяньыс тӧдӧмаӧсь горт гӧгӧр удж, отсасьӧмаӧсь бать-мамыслы турун пуктыны да дӧзьӧритны скӧт. Кыдз пӧ помнита, пыр видзлӧмаӧсь мӧс.
Школа бӧрас Татьяна шутёвтӧма Владикавказӧ (сэки Орджоникидзеӧ) да пырӧма велӧдчыны монтажникӧ радиотехника да приборъяс училищеӧ. Но Кавказса поводдяыд войвыв нывлы абу лӧсялӧма, зэв пӧ жар, пыр висьӧма юрыс. Велӧдчӧмсӧ помалӧма гӧрд дипломӧн да локтӧма Эжваӧ. Уджалӧма больничаын. Тӧдмасьӧма Зӧвсьӧртса зонкӧд да петӧма верӧс сайӧ. Александркӧд кызь во нин ӧтлаынӧсь.
1991-1996 воясӧ олӧмаӧсь Визин сиктын, но сэсся бӧр локтӧмаӧсь Эжваӧ.
Кольӧм нэмся ӧкмысдасӧд воясӧ быдлаын олӧмыс вӧлі сьӧкыд, сиктын кӧть карын, некымын тӧлысьӧдз эз мынтывны удждонсӧ да. Сэки Татьяна Морозова и босьтчӧма предпринима- телявны, сёян-юанӧн вузасьны.
Рӧсада
—Заводиті вузасьны сёян-юанӧн, а 2003 воын — быдтыны да вайны мукӧд регионысь дзоридз. Емвальын дача улӧ ньӧбим мутор, кыпӧдім керка. Буретш сэки верӧсӧй петіс пенсия вылӧ, таӧдз Сыктывкарса ЛПК-ын мастераліс, зілис главнӧй технологӧн.
Надзӧник паськӧдчим да мӧдім дачникъяслы иналӧм могысь быдтыны рӧсада, сад вӧдитысьяслы — яблоня-вишня, сэтӧр-ӧмидз да град-йӧр мичмӧдан мукӧд быдтас. Став быдмӧгыс районируйтӧм, лӧсялӧ Войвывса поводдялы. Ӧні миян вит теплица. Ас быдтӧмторйысь ӧтдор быдмӧгъяссӧ ваям орчча регионъясса гырысь питомник-предприятиеысь.
Емвальысь ӧтдор иналам рӧсадасӧ Эжваын да Ухтаын, сэні тшӧтш эм теплица, кытчӧ карсянь нуам быдмӧгсӧ. Таысь ӧтдор вузасьны ветлам Изьваӧ, Печораӧ, республикаса мукӧд войвыв районӧ да тшӧтш и Москваӧ. Та могысь верӧскӧд ньӧбим кык «Газель»-термофургон.
Вузалӧм могысь жӧ асьным сорлалам му, трунда, юбокса лыа, мувердас да вӧчам грунт. Таво тулысыс ёна конйыштіс, ёна кӧдзыд вӧлі да. Кык тӧлысьӧн быдтӧмторйыс зэв сьӧкыда инасьӧ. Мукӧд воас та каднас унджык рӧсада-быдмӧгыс вужъясьӧма нин вӧлі йӧз теплица-дачаын.
Рӧсаданас медсясӧ ноксьӧны Даша да Маша нывъяс, а сідзжӧ Лиза да Настя внучкаяс. Му-кӧдыс ичӧтӧсь на, 3-13 арӧсаӧсь. Коді вермӧ, дерт, отсасьӧ жӧ.
Кӧзаясӧн нокся ачым. Найӧс некодлы ог вермы дӧверитны.
Кӧза
—Рӧсада-быдмӧг бизнесысь водзӧсыс ыджыд сӧмын тулысын да гожӧмын, а тӧвнас мый вӧч-ны? Кыккирудз ӧд он пукав. Кӧсйылі лӧсьӧдны мӧс, но тайӧ пемӧсыслы уна кӧрым колӧ заптыны. Мӧйму ветлі кӧза видзысьяслӧн форум вылӧ, и та бӧрын Чукачой грездын (Эжвасянь 17 километр сайын) панім ферма.
Куим во сайын нин сэні ньӧблім орчча куим участок. Местаыс зэв мича. Грездыс джуджыд берегын, уліӧдыс визувтӧ Эжва ю, а мӧдлапӧлас — помтӧм-дортӧм парма-яг.
Кыпӧдім керка да пывсян. Кӧсйи татчӧ вуджӧдны Емвальысь питомниксӧ. Но кӧзаяс «пан-йисны» дзоридзьястӧ.
Водзті кӧсйи лӧсьӧдны заанен пӧрӧдаа кӧзаяс, но кор аддзи нубиан пемӧсъяссӧ, гӧгӧрвои, мый татшӧмыс и колӧ меным. Кӧкъямыс тӧлысь сайын Улыс Новгородысь ӧти ань буретш вузаліс нубиан пӧрӧдаасӧ. Ньӧби сылысь ставнас стадасӧ, сӧстӧм вира нубиан пӧрӧдаа комын ӧти кӧза. Джын пемӧссӧ вайим сентябрь 16 лунӧ, а куим вежон мысти — коляссӧ.
Верӧс, молодеч, арнас кык тӧлысьӧн кыпӧдіс гид, дерт, тэрмасьӧмӧн. Ӧні кӧ выльысь лэптыны, унатор эськӧ вежим. Медводз колӧ бур вентиляция, медым пытшкас сынӧдыс эз ульсав.
Тулысыс нюжаліс да, кӧзаяс гидынӧсь на, поводдяыс лёк да, ог лэдзлы.
Нубианъясыс зэв мичаӧсь, кузь кокаӧсь, меліӧсь, сибыдӧсь, сюсьӧсь, быдтор кӧсйӧны тӧдмавны, сӧстӧмӧсь, налӧн абу некутшӧм дук. Ме найӧс челядьӧс моз радейта. Марго, Магия, Грация…
Луд вылын оз разӧдчыны, йирсьӧны ӧтчукӧрӧн. Воша кӧ син увсьыныс, корсьӧны нин. Понпиян моз бӧрсянь ветлӧны. Мукӧдысьсӧ пыра гидӧ, а найӧ сулалӧны, виччысьӧны, кор кора. Горӧда да, сӧмын сэки уськӧдчасны пытшкас.
Кӧть кӧзаяс и меліӧсь, йӧръясас меститігӧн ковмис карті моз дыр тасуйтны, медым тӧдмавны, коді кодкӧд лӧсялӧ. А ӧтиӧс видзам ӧтнассӧ, быдӧнӧс люкыштны видзӧдчӧ да.
Торйӧн олӧ и Мартин ай кӧза. Комын ӧти кӧзасьыс ӧтиӧс вузалі да ньӧби айӧс. Энь кӧзаясӧдз зэв азым да лют. Весиг ме пола пырны сы дорӧ. Сылӧн зільӧмӧн чужис нин 14 кӧзапи. Кодсюрӧ чужтіс нёльӧс, а кодкӧ и ӧтиӧс. Кӧзапиянлысь юрсӧ шырам да торъя приборӧн сюрсӧ сотыштам.
Дерт, Мартинсӧ коркӧ ковмас жӧ вежны томджык вылӧ. Искусственнӧя тырсьӧдны кӧзаясӧс ог кӧсйы.
Медводз колӧ пуктыны ас водзад мог, мый ради босьтчан видзны кӧзасӧ. Кӧсъян сӧвмӧдны агротуризм, али йӧв-яй колӧ? Ме видза йӧв вӧсна. Комиын позьӧ вӧдитны-рӧдмӧдны нубиан кӧзасӧ, сійӧ вонас лысьтӧ 567 килограмм йӧв. Яй инавны ог кӧсйы, но ковмас. Кытчӧ иналан айяссӧ? Чужӧм бӧрас нёль вежон мысти кӧзапиянӧс торйӧдӧны. Кодӧс быдтӧны яй вылӧ, найӧс кодзӧны да ёнджыка вердӧны йӧлӧн.
Опыттӧгыд тайӧ медводдза тӧлыс вӧлі зэв сьӧкыд. Синтӧм кутюпи моз то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ уськӧдчылі. Тӧдӧмлунъястӧг босьтчыны кӧза вӧдитны оз позь. Велӧдча ӧтуввезйын. Но кымын унджыктор кывзан, сымын гӧгӧрвотӧмджык лоӧ. Быд кӧза видзысьлӧн аслас видзӧдлас. И, веськыда кӧ, унджыкыс — больгӧм. Колӧ дженьыда да стӧча ставсӧ висьтавлыны. Мукӧдыс ӧтуввезйын мӧдасны помтӧг висьтасьны-велӧдны, а ме скӧрма да юася: да ме гӧгӧрвои нин, мися, водзӧ мый?
Ёна отсалӧ аслад опытыд. Мӧйму Емваын семинарысь уна бурсӧ босьті, но тайӧ, кыдз шуласны, общӧй тӧдӧмлун. Мыйӧкӧ велалан ас опытнад. Кыдзи и кагукӧс дӧзьӧритӧмын. Кӧть мыйта небӧг лыддьы, дзолюкыс ачыс тэнӧ велӧдас.
Медся тӧдчана лючки вердны пемӧсъяссӧ. Бур ногӧн кӧ, кӧзаясӧс во гӧгӧр вердӧны ӧткодя — турунӧн да комбикормӧн. Тайӧс вӧчӧны сы могысь, медым йӧлыс быд лун вӧлі ӧти кӧра да суклуна. Сэки и сырыд во чӧж лоас татшӧм жӧ.
Верстьӧ кӧзалы луннас колӧ 2,5 килограмм бур турун, 0,8-1,8 килограмм зӧр либӧ комбикорм да куим килограммӧдз град выв пуктас. Тӧвйыны турунсӧ ньӧбим йӧзлысь, а таво ковмас и аслыным мыйтакӧ пуктыны.
Кодсюрӧ велӧдӧ, колӧ пӧ уна сикас кӧрым. Но ӧд и турун сорасыс миян абу быдлаын ӧткодь. И комбикормас мыйыс сӧмын абу! Та вӧсна этшаджык колӧ кывзыны ӧтуввез пыр велӧдысьясӧс.
Оз позь вердны кӧзаӧс и быдсикас рокӧн. Та дырйи гыркъяс веськалӧ унджык ва. Кор пемӧсыс торйӧн сёйӧ турун, зӧр, та бӧрын колана мындаысь унджык васӧ сійӧ оз ю.
Лючки кӧ вердны, кӧзаыд олас 10-15 во и кутас сетны уна йӧв, луннас 4,5 килограмм.
Мӧймусянь кӧза вӧдитӧмын унатор тӧдмалі, но ӧти кӧзапи чужигас пӧдіс. Мам гырксьыс петӧны водзӧ юрӧн, а тайӧ лӧсьӧдчӧма петны бӧрӧн. Дерт, позьӧ пӧ вӧлі бергӧдны, но ме ог на сяммы тайӧс вӧчны.
Ӧні меным отсасьӧны кык зоотехник. Ӧтиыс быдлунъя, видзӧдӧ пемӧс дзоньвидзалун бӧрся, а мӧдыс тэрыб отсӧг кодь, корла, кор мыйкӧ неладнӧ лоӧ. Бур зоотехникӧс зэв сьӧкыд корсьны.
Суйӧр сайын кӧза видзан овмӧсын этша вылӧ кык зоотехник. Ӧтиыс кывкутӧ пемӧсъясӧс рӧдмӧдӧм, а мӧдыс — вердӧм вӧсна. Та могысь кӧза бӧж дінсьыс босьтӧны вир. Сы серти вежон кежлӧ лӧсьӧдӧны рацион. Сьылісьыс вирсӧ босьтӧны мукӧд анализ вылӧ. Ми сдайтім жӧ бӧж дінсьыс да виччысям, кор воас вочакыв.
Ог вӧлі тӧд, мый вӧчны, вайсьӧм бӧрас кӧ эньыслӧн вӧраыс пыктӧ. Вӧлӧмкӧ, сов брикетсӧ тӧлысьӧн водз колӧ идравны ылӧджык. Оз позь вердны комбикормӧн. Ме эськӧ номсӧдлі сӧмын идйӧн, кукурузаӧн да зӧрйӧн. Тӧдчана и, мыйта сетан кӧрымсӧ. Кыдз шуласны, синнад немтор оз позь мерайтны, ставсӧ колӧ веситны граммӧдз. А пыкӧссӧ вӧрасьыс, вӧлӧмкӧ, позьӧ бырӧдны хӧзяйственнӧй майтӧгӧн да массажӧн. Но ӧтилӧн таысь вӧлі аллергия, оз жӧ быдӧнлы лӧсяв.
Эньсӧ вайсьӧм бӧрас колӧ юктӧдны пӧтӧса сорасӧн. Но бара жӧ быдӧн оз на и ю. Мӧскыдлы мырдӧн горшас кисьтӧны, а кӧзаыдлы тадзи ог лысьт вӧчны. Жаль. Весиг лысьтысянінас кӧ оз мун пемӧсыс, пукся да лысьта сулаланінас.
Сэсся кӧза гыркйын нёль юкӧн: литомъя, книжка, сетка да чуль. Турун да зӧр вылӧ вуджтӧдз воддза куимыс оз уджавны. Кор пемӧсыс заводитӧ йирсьыны, турунсӧ няклявтӧг ньылалӧ. Ставыс веськалӧ медводз литомъяас, кӧні сійӧс небзьӧдӧны микрофлора да бактерияяс. Книжкаыс посньӧдлӧ-шырӧ турунсӧ, а сеткасяньыс рӧмидзыс бӧр воӧ пемӧслы вомас.
Та вӧсна кукань-мӧскӧс, кӧза-баляӧс оз позь вӧлӧс да порсьӧс моз помся вердны-йирсьӧдны. Налы колӧ куйлыштны да рӧмидзтыны.
Кӧзапи кӧ оз нёняв мамсӧ, вежон колӧ вердны нёня дозйысь. Та дырйи мед пемӧсыс юрнас нюжӧдчис вывлань. Татшӧм ногӧн йӧлыс веськалӧ веськыда чулляс (сычугас). Кодсюрӧ пузчужӧм кӧзапилы дозйӧ кисьтӧны йӧвсӧ да татшӧм ногӧн юктӧдӧны. Тадзи оз позь. Кор пемӧс юрыс улын, йӧлыс мӧдас веськавны литомъяас (рубецас). Но кӧзапилӧн, кытчӧдз сійӧ оз мӧд сёйны турун, литомъяыс оз уджав, и йӧлыс сэні сукмӧ-шоммӧ да тшыксьӧ. Ичӧт пемӧсыс таысь весиг вермас кувны.
Йӧлӧн кӧзапиянӧс юктӧдӧны луннас вит-квайтысь 2-2,5 тӧлысь, обратӧн кӧ — 4,5 тӧлысьӧдз. Мукӧдыс кык лун вердӧны кӧза йӧлӧн, а сэсся вуджӧдӧны кос йӧв вылӧ. Но та дырйи колӧ видзӧдны, медым татшӧмсӧ эз вӧв вӧчӧма сояысь да мукӧд быдмӧгысь, мый оз лӧсяв кӧзапи гырклы.
Кыдз казьтышті, кӧсъя быдтыны да рӧдмӧдны энь кӧзаяс. Эм мӧвп лӧсьӧдны племеннӧй овмӧс. Тайӧ менӧ ёна ышӧдӧ. Ай кӧзаным миян бур кӧленаысь, племеннӧй овмӧсысь, эм колана документ. Мый тайӧ сетӧ? Племеннӧй овмӧсысь кӧзапиянсӧ да ыджыдджык кӧзасӧ позьӧ инавны донысьджык.
Йӧлысь да яйысь ӧтдор кӧзакӧд вӧдитчӧмыс ыззьӧдӧ-ышӧдӧ бур вылӧ. Челядь быдмисны, налӧн асланыс олӧм. А кӧзаяс челядь кодьӧсь, а сідзкӧ, и эм код вӧсна тӧждысьны. Быд лун чечча вит час асылын да медводз пета на дорӧ.
АПК-сянь отсӧг ог виччысь. Ме некутшӧм программаӧ ог веськав. Да эг на и шыӧдчыв отсӧгысла. Кӧть и сьӧмыс колӧ, ок, мыйта! Колӧ ньӧбны трактор, весиг кӧзалы сьыліас бур домыс 300 шайта!
«Союз»
—Окота вӧлі босьтчыны вӧчны сыр. Москваын велӧдчи мастер-сыроделӧ да дыр воан сыр вӧчысь аффинёрӧ. Нӧшта ветлі кутшӧмсюрӧ курсъяс вылӧ. Та бӧрын мӧді корсьны жыр, кӧні эськӧ позис пуны сыр. Шогмана кухня сюрис, но сыр вӧчӧмӧдз эг на во. Ӧти-кӧ, кадыс абу. Кӧзаысь ӧтдор ӧні со рӧсада тэрмасям инавны… Сэсся оборудование ньӧбӧм могысь колӧ уна сьӧм. А, коймӧд-кӧ, бур йӧлыс Сыктывкар гӧгӧрын овмӧсъясын абу. А медым вӧчны килограмм сыр, колӧ дас литр бур йӧв.
Ме ог кӧсйы вӧчны уна сыр. Эм мӧвп котыртны ремесленнӧй сыроделие школа. Тӧдӧмлунӧй уна, окота кодкӧдкӧ юксьыны.
«Союз» кафеын йӧзӧс пажнайтӧдам-вердам салат-шыдӧн, яя да чериа вӧлӧгаӧн, уна сикас пӧжасӧн. Иналам номсасьысьяслы тшӧтш и кӧза йӧв. Йӧлыс уна. Талун квайт лысьтан кӧза суткинас сетӧ 15-20 литр. Медводз пастеризуйтам.
Дыр корсьыси, кыдзи инавны йӧвсӧ. Ньӧби пластик сулея. Тӧлысьнас та могысь колӧ сизим сюрс шайт. Сэсся пластик дозйыс шыбитсьӧ. Да и киӧй оз лыб кисьтавны йӧвсӧ татшӧмас. Видлі и стеклӧ сулея. Но зэв сьӧкыд мыськыны да стерилизуйтны. Бӧръявыв петан туйыс сюрис. Ньӧба кӧрт вевта литра выль стеклӧ банка, стерилизуйта да сэтчӧ кисьтала. Дерт, нокыс уна, но ме тӧда, мый йӧлӧй бур да сӧстӧм дозйын. Мортыс кӧ локтіс куш киӧн, литр йӧвсӧ выль банканас вузала 250 шайтысь. Сійӧ кӧ нин водзті босьтліс менсьым йӧлӧс да бӧр вайис стеклӧ банкасӧ, вузала 200 шайтысь. Бокӧвӧй йӧзлысь стеклӧ тарасӧ ог ньӧб, йӧвсӧ ог кисьтав и бидонӧ да мукӧдлаӧ. Код тӧдас, кутшӧм дозйыс. А сэсся, кӧвъясяс кӧ кутшӧмкӧ инфекция, коді лоас мыжа?
Йӧвсӧ менсьым ньӧбӧны челядьлы да нёрпалысьяслы.
Мӧвпала и мича этикетка йылысь, кӧні эськӧ вӧлі йӧв да миян ферма йылысь став колана юӧрыс. Банкаас да вевтас сійӧс ляскыны абу окота. Бӧрас ковмас дыр кӧтӧдны да мыськыны. Этикетканас банкасӧ мӧдам вевттьыны вылісяньыс да кӧртавны вӧньӧн. Лавкаын тадзи иналӧны уна консерв. И мича, и клей оз ков.
Сэсся столӧвӧйын кӧсъям коркӧ ӧшлыны кӧза снимокъяс, картинаяс, постеръяс, гашкӧ, сувтӧдалам и скульптураяс. Медым номсасьны радейтысьяс пыриганыс нин тӧдісны, мый тані иналӧны кӧза йӧлысь вӧлӧга. Но та могысь колӧ кад да уна сьӧм. Дзоридзӧн вузасян павильонӧ колӧны жӧ юӧра баннеръяс. Но ставыс зэв дона. Павел ыджыдджык пиӧй кор на тані вӧлі, компьютерӧн вӧчис дзоридз павильонӧ кутшӧмсюрӧ дизайн уджтасъяс, а ичӧтджык Алексей — кӧза ферма кузя.
Тулыс-арын, кор уджыс унджык, медавла морт куим-нёльӧс. Ставнысӧ тӧда, зэв бур да уджач йӧз.
Кӧртымӧ босьтӧм нуръясяніныс вель ыджыд, эм весиг ичӧтик сцена, стенас экран. Тані тшӧкыда пасйӧны уна сикас праздник-гаж, кӧлысь, тшӧтш и чукӧртчылӧны казьтыштны кувсьӧмаӧс.
Туризм да малязі
—Верӧскӧд быдтім нёль челядьӧс. Ӧти пи олӧ да уджалӧ Москваын, мӧдыс – Улыс Новгородын. Нывъяс зільӧны-отсасьӧны миянлы. Коми Республикаса торгово-промышленнӧй палатаын миянӧс пасйӧмаӧсь кыдз Россияса семейнӧй предприятие.
Коркӧкост тай удиті велӧдчыны и агротуризм-фермер школаын. Эм мӧвп нимӧдны кӧзаясӧс. Медым йӧзыс вермисны любуйтчыны мича да мелі пемӧсъясӧн, юны чӧскыд йӧв.
Ноябрь-мартын Чукачойса керкаӧ тшӧкыда волӧны шойччысьяс. Коркӧ пелькӧдам гӧгӧрыс, да позяс и во гӧгӧр шойччыны. Тулыс-арнас тані няйт на. Да и кӧза да рӧсада уна кад манитӧ. Олам Емвальын, а быд лун визлала Чукачойӧдз. Во дас вит нин руль сайын. Коркӧ, дерт, пырӧдчам и туризм бизнесӧ.
—А малязі?
—Кӧсъя лӧсьӧдны гоз-мӧд улей да вӧдитны малязі…
—А гашкӧ, страусӧс?
—Ог! Аддзылі найӧс. Эз воны сьӧлӧм вылӧ…
* * *
Татьяна Егоровнакӧд тӧдмасьӧм бӧрын юрӧ воис Агния Бартолӧн кывбур:
Драмкружок, кружок по фото,
Хоркружок — мне петь охота,
За кружок по рисованью
Тоже все голосовали.
Чайта да, тайӧ зіль аньыс ичӧтдырйиыс дзик татшӧм жӧ вӧлі. И ӧні сійӧ удж вылад абу гӧсьт: мыйӧ кӧть оз босьтчы, быдтор артмӧ.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ.
Снимокъясыс авторлӧн.