Леонид Гайдайлӧн нималана «Кавказская пленница, или Новые приключения Шурика» фильмын Саахов ёрт юасьӧ Шуриклысь:
–Быдӧн тӧдӧ, мый Кузбасс – ставсоюзса кузнеча, Кубань – житница, а Кавказ – ставсоюзса… мый?
–Здравница!
–Абу! Кавказ – тайӧ ставсоюзса и кузнеча, и здравница, и житница.
Татшӧм ногӧн жӧ позьӧ шуны и тайӧ специалист йывсьыс. Кор он аддзы да он сяммы пысавны ем, шыӧдчан окулист дорӧ, бытшкӧ кӧ сьӧлӧмыд – элясян кардиологлы, а ёнтӧ кӧ пиньыд – отсалас стоматолог.
А мый бӧрся видзӧдӧ невролог? Кыті мортыслӧн висьӧ, шыӧдчӧ кӧ тайӧ специалист дорас? Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис республикаса клиника больничаысь неврология юкӧнӧн веськӧдлысь Валерий Рочев.
–Валерий Геннадьевич, мый бурдӧдӧ невропатолог?
–Стӧчджыка кӧ, невролог. 1980 восянь медицинаса индӧд серти тайӧ врачыс буретш татшӧм специалист.
Шуны, мый сійӧ бурдӧдӧ вир-яйысь кутшӧмкӧ юкӧн, оз позь. Медсясӧ невролог видзӧдӧ шӧр да сідз шусяна периферияса вей, а сідзжӧ ки-кок да морт вӧранног бӧрся. Аслас уджын сійӧ кутӧ тӧд вылас висьысьлӧн медкартаын кардиологлысь, эндокринологлысь, нейрохирурглысь, терапевтлысь да мукӧд специалистлысь индӧд-пасйӧдсӧ.
–И век жӧ, кутшӧм медшӧр пӧрӧскӧд медъёна вермасьӧ невролог?
–Шӧр вейнас ми шуам юр да сюрса вем. Сэтчӧ кӧ оз во колана мында вир, артмӧ инсульт. Тайӧ вермас лоны тромбоз, эмболия, потӧм сӧнысь петӧм вир вӧсна да с.в. Та дырйи мортыслӧн бырӧ вын-эбӧсыс, дубалӧ-кӧдзалӧ вир-яйыс, торйӧн нин ки-кокыс (полинейропатия), тшӧкыда и туша джынйыс, чужӧмыс быттьӧ кынмӧ, юрыс бергӧдчӧ, сылы сьӧкыд сёрнитны, омӧля аддзӧ, пельыс тупкысьӧ.
Мортыс кӧ ачыс либӧ рӧдвуж-матыссаыс тайӧс казялас, пыр жӧ колӧ шыӧдчыны врач дорӧ.
Бӧръя вит вонас инсульт зэв ёна «томмӧ»-паськалӧ. Сійӧ овлӧ весиг челядьлӧн, кодъяслы висьӧмсӧ «козьналӧны» бать-мамыс. Но медсясӧ тайӧ пӧрӧсыс суӧ комын арӧсаӧс да олӧмаджыкӧс. Вермас лоны, «мыжа» таысь коронавирус. Врачьяс казялӧмаӧсь, мый водзті кӧ кутшӧмкӧ висьӧм паныдасьліс, шуам, тӧлысьнас гоз-мӧдлӧн, пандемия бӧрын нёрпалысьыс тӧдчымӧн содіс.
Инсультыс овлӧ кык сикас. Геморрагическӧй дырйи юр вемын потласьӧ сӧн, да вирыс ылькнитӧ бокӧ, а ишемия дырйи, мӧдарӧ, вирыс оз во юр вемӧ, сӧныс кутшӧмкӧ ёкмыль-тромбӧн тупкысьӧ да. Инсультыс мортсӧ вайӧдӧ инвалидӧдз, а унаӧн и кувсьӧны.
Инсультӧдз вермас вайӧдны и юр вемын ишемия (дисциркуляторнӧй да мукӧд сикас энцефалопатия, церебро-васкулярнӧй да мукӧд висьӧм).
–Мый нӧшта йиджӧ юр вемыдлы да вейясыдлы?
–Ёна йиджӧ быдсикас инфекция: менингит, энцефалит, полиомиелит, нейросифилис, токсоплазмоз да миелит. Бӧръяыс тшӧкыдджыка тшыкӧдӧ сюрса вемтӧ.
Бӧръя кадӧ тшӧкыда паныдасьлӧ вирус, коді тшӧтш йиджӧ вемад да веяд (Эпштейн-Барр вирус, цитомегаловирус да герпес).
Паськалӧны и иммунитеткӧд йитчӧм висьӧмъяс. Та дырйи вир-яйыс ассьыс клеткасӧ лыддьӧ бокӧвӧйӧн. Казьтышта ёсь энцефаломиелит, оптиконевромиелит, неврит да сідз шусяна рассеяннӧй склероз.
Бӧръя пӧрӧсыс «томмӧ» жӧ, нёрпавны заводитӧны комын арӧсаяс. Тайӧ висьӧмыс кӧвъясьӧ стресс, вирус вӧсна, а сідзжӧ уджаланінад кӧ вывті кӧдзыд либӧ, мӧдарӧ, зэв кӧ жар.
Склерозыс вир-яяд петкӧдчӧ уна ногӧн да уналаын. Та вӧсна и нимтӧмаӧсь рассеяннӧйӧн. Висьӧм заводитчӧмсӧ мортыс оз и казяв, дыр висьыштӧ коскыс, сьыліыс, юрыс, но сэсся заводитӧ дубавны ки-кокыс, мортыс вермас и синтӧммыны.
–Шуӧны, вей клеткаыд пӧ бӧрсӧ оз нин ловзьы…
–И збыльысь, быдтор пӧрысьмӧ-киссьӧ. Тадзи жӧ и вир-яйным. Буретш клеткаяс кувсьӧм вӧсна артмӧ нейродегенерация. Тайӧ Альцгеймер, Пик, Паркинсон, Леви висьӧмъяс, мультисистемнӧй атрофия, кортикобазальнӧй дегенерация, амиотрофия склероз да уна мукӧд пӧрӧс.
–Кор нӧшта колӧ шыӧдчыны невролог дорӧ?
–Сы дорӧ шыӧдчӧны юр да мыш дойдӧм бӧрын, кор майшӧдлӧ остеохондроз, остеопороз.
Неврологлы колӧ петкӧдчыны, «джӧмдалӧ» кӧ сёрниыд, синмад вералӧ, синлапыд ачыс куньсьӧ, дӧзмӧдӧны склероз (паметьыд бырӧ), радикулит, миастения (вейясыд ӧдйӧ мудзӧны) да мигрень (юрыд висьӧ), мышкыд да ки-кокыд, торйӧн нин гырддзаыд кӧ доймӧ.
Невролог отсалас, висьӧмыс кӧ вуджис бать-мамсянь, мыжа кӧ генетика. Шуам, дзолюклысь казялӧмаӧсь Даун синдром. Вермас лоны, мам кынӧмас на сылы кӧвъясьӧма кутшӧмкӧ инфекция, нывбабаыс нӧбасигас шпуткӧма-куритчӧма да юӧма курыд зелля. Овлӧ, чужтігас кагалысь дойдӧны юрсӧ, сьылісӧ либӧ сюрса лы вемсӧ.
–Республикаын кӧні бурдӧдӧны неврологиякӧд йитчӧм пӧрӧсъяссӧ?
–2009 воын на, кор Комиын дзоньвидзалун видзӧм кузя министерствоӧн веськӧдліс Михаил Мурашко, республикаса больнича бердын восьтісны сосудистӧй шӧрин. Сэсся татшӧм юкӧнъяс котырталісны Ухта, Печора, Воркута, Усинск да Инта каръясын. Быдлаын эм компьютера томография, ангиография да ультразвук. Бурдӧдам и геннӧй инженерия вылӧ подуласьӧмӧн.
2021 воын восьтім рассеяннӧй склероз бурдӧдан жыр. Кӧсъям восьтыны ботулинотерапия кабинет. Дасьтам колана документъяс, корсям специалистӧс. Тайӧ кабинетас мӧдасны бурдӧдны висьысьӧс, кодлӧн вывті чорзьӧ сӧнӧрыс. Сэтчӧ вӧчӧны укол, и яйыс бӧр небзьӧ. Татшӧм пӧрӧснас тшӧкыда майшасьӧны ишемия инсульт бӧрын.
–Таысь ӧтдор мый вермас вӧзйыны невролог?
–Ёна отсалӧ массаж, мануальнӧй терапия, физиотерапия, емӧн бытшлалӧм да гомеопатия. Мортыслӧн кӧ кыткӧ зэв ёна доймӧ, вӧчӧны сідз шусяна периартикулярнӧй блокада (некымын лекарство сораса укол).
Но некутшӧм висьӧмысь эз на аддзыны лекарство, кодӧс юӧм бӧрын позьӧ дзикӧдз мынтӧдчыны пӧрӧсысь. Кӧть мыйта сьӧм вӧзйы, татшӧм таблеткаыс абу.
Мортыслы отсавны вермасны сӧмын дзоньвидза оласног да реабилитация. Ёнджыка вӧрӧй, ветлӧдлӧй, лючки сёйӧй да узьӧй. Тшӧкыдджыка ветлӧй театрӧ, вӧрӧ да вадорӧ. Мынтӧдчӧй куритчӧм-юӧмысь да мукӧд лёкторйысь.
Тшӧкыдджыка петкӧдчылӧй врачьяслы. Унаӧн тӧдӧны да зільӧны чинтыны вирсьыс холестерин. Но оз тӧдны сідз шусяна улыс плотносьта липопротеин йылысь, коді разӧдӧ вир-яйын холестеролсӧ (холестеринсӧ). Липопротеинсьыс холестеролсӧ лыддьӧны лёкӧн, сы вӧсна мый сылӧн содӧмӧн тшӧтш вирад артмӧны ёкмыльяс, кодъяс вермасны тупкыны сӧнтӧ да вайӧдны инфаркт-инсультӧдз.
Эн сетӧй нитшсявны и юр вемыдлы. Отсаласны сканворд-кроссворд, шахмат-шашки, позьӧ велӧдны суйӧрсайса кыв.
Тіян кӧ эм нин кутшӧмкӧ висьӧм, шыӧдчӧй врач дорӧ. Оз ков кывзыны ӧтуввезса бурдӧдчысьӧс да аснаукӧн ньылавны сыӧн вӧзйӧм лекарство.
* * *
Валерий Геннадьевичкӧд сёрнитігӧн звӧнитіс нывбаба. Санкт-Петербургса шӧрин-институтын пӧ синмӧ вӧчисны операция. Кутшӧмкӧ кад вӧлӧма ставыс бур, но сэсся висьӧмыс бара ёсьмӧма. Тані пӧ сӧмын уколалӧны, но водзӧсыс абу. Ӧні пӧ синтӧммыны нин мӧді (-10), чужӧмӧй пӧлӧстчис, рӧмпӧштанӧ пӧ пола видзӧдлыны…
Валерий Рочев вӧзйис аньыслы волыны неврология юкӧнӧ консультация вылӧ.
* * *
Неврология сяма висьӧм йылысь медводдзаысь казьтыштӧмаӧсь папирус вылын на (миян эраӧдз 3.300 во сайын). Татшӧм пӧрӧссӧ туялӧмаӧсь Гиппократ, Рази да Ибн Сина.
«Неврология» кывсӧ аслас «Юр вем анатомия» небӧгын 1664 воын медводдзаысь казьтыштӧма Англияысь Томас Виллизия. 1860 воын Париж дорса Сальпетриереын Жан Мартен Шарко восьтӧма медводдза неврология отделение.
Россияын вей (нерв) висьӧмсӧ велӧдӧмаӧсь патологиякӧд да терапиякӧд ӧтув, и сӧмын 1835 воын Москваса университетысь медицина факультетын восьтӧмаӧсь торъя курс, кӧні туялӧмаӧсь энцефалит, менингит, арахноидит, миелит, неврит да невралгия. 1869 воын сэтчӧс профессор Алексей Кожевников котыртӧма вей висьӧм туялан кафедра, а 1883 воын йӧзӧдӧма тайӧ пӧрӧссӧ велӧдан медводдза небӧг.
1881 воын Санкт-Петербургса медико-хирургия академияын восьтӧмаӧсь медводдза неврология клиника.
Неврологияӧ ыджыд пай пуктӧма Иван Павлов, кодлы 1904 воын сетӧмаӧсь таысь Нобель премия.
Россияса неврологиялы подув пуктысьӧн лыддьӧны и Владимир Бехтеревӧс, коді 1907 воын Санкт-Петербургын восьтӧма психоневрология институт, кӧні врачьяс мирас медводдзаясӧн наука боксянь мӧдӧмаӧсь туявны мортлысь психология, психиатрия да неврология.
* * *
И бара на шмонитыштам:
–Паркинсон висьӧмыд Альцгеймерысь бурджык…
–Мыйла?
–Румкатӧ кӧ солькйӧдлыштан, нинӧм на, а верман ӧд и вунӧдны, кытчӧ пуктін сулеятӧ…
<> Николай Размыслов.
Снимокыс авторлӧн.