Дерт, некод стӧчасӧ оз тӧд, но ӧтуввез висьталӧ: мортыд пӧ гижлӧма матӧ 130 миллион небӧг, да лыдпасыс, гӧгӧрвоана, содӧ. Тайӧс тӧд вылын кутӧмӧн эсканныд-ӧ, мый став небӧгсӧ позьӧ торйӧдны сюрӧс – сюжет – сертиыс некымын чукӧр вылӧ? Нималана гижысьяс да туялысьяс абу нин ӧтчыдысь босьтчылӧмаӧсь лӧсьӧдны литератураын типология. Медсясӧ нималӧны Хорхе Луис Борхеслӧн, Кристофер Букерлӧн да Жорж Польтилӧн сикасалӧм
Сюрӧсын архетипъяс
Радейтчӧм йылысь гижлісны, гижӧны да кутасны гижны. Тайӧ сідз шусяна кувлытӧм тема, кыдзи и ёртасьӧм, война да подвиг, веськыдлун (справедливосьт) дорйӧм… Кӧть кутшӧм кадӧ, кӧть кутшӧм муын олӧ лыддьысьысь – гижӧдыс воас сьӧлӧм вылас. Буретш татшӧм темаяссӧ и шуӧны сюжетын архетипъясӧн. «Архетип» кывсӧ сёрниӧ пыртіс психолог Карл Густав Юнг, сы серти, архетип – кӧленаысь кӧленаӧ вуджан прообраз, сійӧс позьӧ торйӧдны сям-свойство сертиыс. Тайӧ аслыспӧлӧс шаблонсӧ и тыртӧ гижысь: авторыс кӧ енбиа, лыддьысьыслы лоӧ интереснӧ, мед кӧть тайӧ «кувлытӧм» сюжетнас тӧдса нин.
Хорхе Луис Борхелӧн 4 сюрӧс
Медся этша – сӧмын нёль – сюрӧс торйӧдліс нималана гижысь Хорхе Луис Борхес да нимтіс найӧс кытшъясӧн. Колӧ кутны тӧд вылын, мый сюрӧссӧ оз ков гӧгӧрвоны «веськыда», а колӧ видзӧдны шаблон вылӧ моз.
Медся важыс – «осада» – тайӧ кытшӧ босьтӧм кар, уськӧдчысьяс да дорйысьяс йылысь висьталӧм. Карас олысьясыс тӧдӧны, мый вӧрӧгӧс венны оз артмы, а шӧр геройыс гӧгӧрвоӧ: сійӧ кулас победасӧ аддзывтӧг. Тайӧ сюрӧсас лӧсялӧны: Дж.Толкинлӧн «Властелин колец. Две крепости», Гомерлӧн «Илиада», а тшӧтш и «Игра престолов» сериалысь (18І) юкӧнъяс, ӧд тшӧкыда сикасалӧмыс скодитӧ и кинолы.
Мӧдӧд кытш — «бӧр воӧм». Одиссей дас во ветлӧ саридзьясӧд, кӧсйӧ воӧдчыны гортӧ. Но позьӧ воӧдчыны оз сӧмын кутшӧмкӧ торъя, урчитӧм инӧ, а сэтчӧ, кӧні геройыслы лӧсьыд – ас местаӧ. (Мукӧддырйи тайӧ збыльмытӧмтор). Тӧдчана и сійӧ, мый бӧр воысьсӧ тшӧкыда ӧтдортӧны мукӧд йӧзыс. Тайӧ и Дон Кихот, и «Москва-Петушкиысь» Веничка Ерофеев.
Нӧшта ӧти кытш – «корсьысьӧм» – мыйӧнкӧ ӧткодь «бӧр воӧмкӧд», но татчӧс герой оз пукты асьсӧ йӧзыслы паныд. Тайӧ кытшсӧ позьӧ серпасавны «мун сэтчӧ, ог тӧд кытчӧ, вай сійӧс, ог тӧд мый» кывъясӧн. Шуам, Сэлинджерлӧн «Над пропастью во ржи» либӧ Герман Мелвиллӧн «Моби Дик».
И бӧръяыс – «енлӧн йӧз ради кулӧм». Татшӧм небӧгъясас геройыс воштӧ эскӧмсӧ, корсьӧ либӧ аддзӧ сійӧс да сетӧ олӧмсӧ, тшӧкыда – ас вӧля сертиыс. Тайӧ кытшас позьӧ пыртны Жанна д’Аркӧс, Скандинавияса мифъясысь Одинӧс.
Кристофер Букерлӧн 7 сюрӧс
2004 воын гижысь да журналист Кристофер Букер йӧзӧдіс «Семь основных сюжетов: почему мы рассказываем истории» небӧг, кӧні юксис литература сикасалӧм вылӧ видзӧдласнас.
«Няйтысь – озырлунӧ». Нимыс и восьтӧ сюрӧссӧ – тайӧ Золушка йылысь быдӧнлы тӧдса висьталӧм. Геройыс нинӧмӧн оз торъяв мукӧдысь, но другӧн аддзӧ пытшкӧссьыс кутшӧмкӧ шемӧсмӧданатор, енби да лоӧ шудаӧн. Мукӧддырйиыс та могысь колӧ мырсьыны, но, овлӧ, олӧмыс и ачыс вежсьӧ бурланьӧ.
«Приключенньӧ». Герой панӧ сьӧкыд путешествие, петӧ туйӧ, медым пӧртны олӧмӧ колана ыджыд мог. Тайӧ и Одиссей йылысь висьталӧм, и Жюль Вернлӧн «Вокруг света за восемьдесят дней» роман.
«Бӧра-водз» сюжет подулын – шӧр геройлӧн, кодӧс «нетшыштісны» быдлунъя олӧмысь, гортӧ бӧр воӧдчыны кӧсйӧмыс. Тайӧ сикасас лӧсялӧны «Робинзон Крузо» да «Алиса в Зазеркалье».
«Теш» сюрӧслӧн висьталӧмыс подуласьӧ дзуг, гудрасьӧм, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвотӧм вылын, наысь артмӧм зык вылын. Но помасьлӧ векджык бура – лёкъясӧс накажитӧны, велӧдӧны, а буръясӧс – пасйӧны, и ставыс воӧ ас местаас. Тайӧ сюрӧсас веськалӧны Джейн Остинлӧн романъяс.
«Трагедиялӧн» шӧр геройыс – лёк персонаж, кодӧс ышӧдӧ радейтчӧм либӧ власьт вын. Небӧгын висьтавсьӧ сійӧс накажитӧм, ылӧдчӧмсӧ тӧдмалӧм йылысь, лёк герой векджык ворссьӧ да весиг кулӧ, каитчӧ кӧ. Тайӧ «Макбет», «Король Лир» да «Фауст».
«Ловзьӧмысь» шӧр геройсӧ ёрӧмаӧсь, сійӧ олӧ «пемыд вын» тшӧктӧм серти, но мездысьӧ лёксьыс. Тӧдса сюжетъясысь ӧти – узьысь принцесса, кодӧс окыштӧмнас садьмӧдӧ принц.
«Гундырӧс вермӧм». Шӧр герой тышкасьӧ гундыркӧд, вермӧ сійӧс да шедӧдӧ власьт, озырлун да радейтчӧм.
Жорж Польтилӧн 36 сюрӧс
1895 воын драматург Жорж Польти туялӧма матӧ 1.200 гижӧд да торйӧдӧма драмаын 36 лоӧмтор. Быд сюжет юксьӧма нӧшта некымын сикас вылӧ, таысь кындзи автор лыддьӧдлӧма и геройяссӧ, кодъястӧг оз позь збыльмӧдны сюрӧссӧ, да содтӧма видлӧгъяс. Сикасалӧм подулас – йӧзлӧн ӧта-мӧд костын йитӧдъяс да майшасьӧм.
Автор торйӧдӧ со татшӧм сюрӧсъяс.
«Кевмысьӧм». Пышйысь морт корӧ дзебны сійӧс вӧрӧгысь, либӧ герой корӧ чина да озыр мортӧс дорйыны радейтана либӧ матысса йӧзсӧ. «Мездысьӧм» неуна торъялӧ воддза сюрӧссьыс – тані герой оз кор, а отсӧг сетысьыс локтӧ ачыс. «Водзӧс корӧм», рочӧн кӧ – месть, Жорж Польти торйӧдӧ кык татшӧм сикас: ӧтиыс йитчӧма радейтчӧмкӧд, а мӧдыс матысса мортӧс увтыртӧмкӧд. «Пышйысьын» геройӧс вӧтӧдӧны, помкаыс вермас лоны уна – мыж, позьтӧм радейтчӧм, власьткӧд вензьӧм. «Виччысьтӧм лоӧмторйын» мортыс кӧть и вына да бур, но воштӧ ассьыс вынсӧ да ворссьӧ. А «жертва» веськалӧма неминучаӧ, воштӧма вӧвлӧм озырлунсӧ да чайтӧ, мый сійӧс оз радейтны.
Эмӧсь и сэтшӧм сюжетъяс, кӧн шӧр мӧвпыс гӧгӧрвоана и ним сертиыс содтӧд видлӧгтӧг: «бунт» либӧ «мятеж», «мортӧс гусялӧм», «нӧдкыв» (да сійӧс тӧдмалӧм), «матыссаӧс мустӧмтӧм», «матыссакӧд ордйысьӧм», «адюльтер», «йӧймӧм»… Став 36 сюрӧссӧ позьӧ паськыда донъявны «Тридцать шесть драматических ситуаций» небӧгысь.
Классикаын уна сюжет йитчӧм
Донъявны кӧ роч классика, тыдовтчӧ, мый гижӧдын пыр йитчӧма некымын тема.
Шуам, «Евгений Онегин», «Капитанская дочка», «Война и мир» – тайӧ мультисюжета гижӧдъяс. Но векджык позьӧ торйӧдны ӧти шӧр да некымын содтӧд сюрӧс. Шуам, «Мастер и Маргаритаын» – шӧр сюжетыс жертваа радейтчӧм, а содтӧдыс – веськыдлун дорйӧм. <>
Дасьтіс Мария Игушева.
Серпасъяссӧ вӧчӧма «Dreamshaper 6» да
«Kandinsky 2.1» нейросетьяс отсӧгӧн.