Комиын олысьыс бӧръя вит вонас чинӧма 4,5 прӧчент, талун республикаын артавсьӧ 726.434 морт. Сэк жӧ 60 арӧсысь олӧмаджыкыс содӧма 11 прӧчент. Комиын став олыссьыс 21%-ыс – ыджыд арлыда.
Специалистъяс майшасьӧны, кага чужтан арлыда нывбабаыс пӧ воысь-во чинӧ. Мый колӧ вӧчны, медым быд семьяын кыліс кага дзользьӧм? Кыдзи отсавны аньлы лоны дзоньвидзаӧн?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын сёрниыс вӧлі буретш та йылысь.
Коми Республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоысь репродуктивнӧй здоровье кузя главнӧй специалист Екатерина Вяткина:
—Репродуктивнӧй здоровье улын ми гӧгӧрвоам гозъялысь дзоньвидзалунсӧ, кор мужичӧй да нывбаба вермӧны чужтыны кага.
Сёрнитны кӧ нывбаба йылысь, кага чужтӧм могысь став коланаыс сылӧн артмӧ мам кынӧмас на. И чужӧм бӧрас мамыслы, специалистъяслы колӧ зэв сюся видзӧдны, кыдзи сӧвмӧбыдмӧ нылыс. Оз позь ӧтдортчыны сад-яслиын, школаын, лицей-университетын медосмотрысь. Да и верстьӧ нывбабалы вонас ӧтчыд колӧ петкӧдчывны врачьяслы, медым кыдз позьӧ водзджык казявны кутшӧмкӧ висьӧм, торйӧн нин энь омласьыс да морӧссьыс лёк пыкӧс.
Быд мам тӧдӧ, мый нылыслӧн 13 арӧссянь заводитӧ быдмыны морӧсыс, пуга лы вылас да киняулас петӧ гӧнтор, а 15 арӧссяньыс заводитчӧ тӧлысся. Нинӧм татшӧмыс кӧ абу, нывсӧ колӧ петкӧдлыны гинекологлы. Оз ков повны, став тайӧ лыддьӧдлӧмторйыс кӧ тыдовтчӧ водзджык. Торйӧн нин странаса лунвыв регионъясын морӧсыс быдмӧ и 8 арӧсалӧн, а 10 арӧссянь заводитчӧ тӧлысся. Войвылын татшӧм водз сӧвмысь-кисьмысь нылыс лыда.
Тӧлыссяыс нывбабалӧн бырӧ 45-55 арӧсын. Таысь сёрӧнджык кӧ эз дугды, колӧ шыӧдчыны врач дорӧ, ӧд тайӧ вермас вайӧдны лёк пыкӧсӧдз. Тайӧс колӧ вӧчны и, тӧлыссяыс кӧ дугдіс кадысь водзджык. Ӧд тайӧ ёна жӧ мӧрччӧ нывбаба дзоньвидзалун вылӧ. Сійӧ водзджык пӧрысьмӧ, вошӧ паметьыс, лёкмӧ вежӧрыс, кӧвъясьӧ пӧрысьлӧн астения, деменция, остеопороз, оз тырмы вын уджыштны. А ӧд ми кӧсъям кыдз позьӧ дырджык отсасьны матыссаяслы, лоны налы коланаӧн.
Гинеколог дорӧ колӧ шыӧдчыны и, тӧлыссяыс кӧ сёрмӧ 38 лун.
Сідз шусяна менопауза кузя торъя специалист оз овлы. Но быд акушер-гинеколог зэв бура тӧдӧ та йылысь, мый вӧчсьӧ нывбаба вир-яйын климакс дырйи, кутшӧм нёрпалӧм вермас майшӧдлыны сійӧс. Врач та дырйи вӧзйӧ бурдӧдчан терапия да кокньӧдӧ гормон чинӧм вӧсна висьӧмсӧ. Отсавны вермас и лекарство, и турун сорас да сідз водзӧ.
Медым аньлӧн вӧлі бур дзоньвидзалун, колӧ лючки шойччыны-узьны кӧкъямыс час. Та дырйи жыръяс мед вӧлі сап пемыд. Врачьяс казялӧмаӧсь, кор пӧ Войвылын кузь луныс либӧ, мӧдарӧ, кузь войыс, нывбабалӧн да нывъяслӧн торксьӧ тӧлыссяыс. Карын и сідз войбыд югыда ӧзйӧ лампа. Та вӧсна верстьӧлы да челядьлы оз позь войбыд пукавны монитор водзын. Тадзи ми нюжӧдам югыд лунсӧ. Позьӧ шуны, вир-яйыд пагалӧ югыднас, а тайӧ зэв лёк синмыдлы, торйӧн нин щитовиднӧй йиткырыдлы да гормонъяслы.
Колӧ песны асьтӧ вӧрӧмӧн. Сэсся колӧ сёйны пуӧм да руӧн дасьтӧм бур вӧлӧга. Дугдыны номсасьны тшынӧдӧм да жаритӧм сёянӧн. Гӧгӧрвоана, колӧ вунӧдны курыд зелля, табак, вейп да мукӧд дурмӧдчантор йылысь.
Колӧ видзчысьны и лёк сынӧдысь, шуам, оз ков овмӧдчыны сэн, кӧні матын тшын-буса туй либӧ химикат вӧчан завод да сідз водзӧ.
Нывбаба дзоньвидзалуныс ёна омӧльтчӧ, кор кодкӧд веськалӧ мусукасьӧ да таысь кӧвъялӧ лёк висьӧм, ковтӧм нӧбасьӧм да сэсся кагасьыс мынтӧдчӧ.
Аньлы колӧ лоны дзоньвидзаӧн. Ӧд сы водзын зэв тӧдчана мог — чужтыны кага. Ӧні унаӧн оз кӧсйыны тайӧс вӧчны. Кутшӧмкӧ мода лоис ӧткӧн овны. Но тайӧ зэв лёк и демография, и нывбаба дзоньвидзалун боксянь. Абу ӧд весьшӧрӧ сылы сетӧма сэтшӧм вир-яй, мед чужтыны кагукӧс.
Но таӧдз нывбабалы колӧ петкӧдчывны врачлы, медым видзӧдліс, ставысӧ лючки морӧсас, щитовиднӧй йиткырас да мукӧдлаын, сдайтны колана анализ да вӧчны УЗИ.
Нывбаба вермӧ чужтыны кага 15-49 арӧсӧн. Но медводдзасӧ бурджык вайны 18-25-ӧн. Талун медицина сӧвмӧ да, медводдза кагуксӧ чужтӧны и 30-32 да весиг 45 арӧсаяс. Но дыр нюжмасьны оз позь. Мужичӧйлӧн кӧ ген клеткаясыс кадысь кадӧ выльмӧны, аньлӧн сыкӧд тшӧтш пӧрысьмӧны. Сэсся нывбабалы вермас кӧвъясьны миома, эндометриоз да мукӧд висьӧм.
Коми Республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоысь главнӧй специалист-гериатр, республикаса ветеран госпитальысь главнӧй врачӧс вежысь Наталья Дубова:
—Ме сӧглас Екатерина Анатольевнакӧд. Медым Войвылын нывбаба да кагаыс, а сідзжӧ нӧбасьысь ань олісны бура, колӧ мера тӧдӧмӧн сёйны-юны да кутчысьны бур оласногӧ. Торйӧн кӧ, быд лун сёйны этша вылӧ 400-500 грамм фрукты да град выв пуктас. Войвылын коланасьыс этшаджык сёйӧны град выв пуктассӧ да фруктысӧ. А ӧд, шуам, свеклӧын уна марганец. Вежоннас кыкысь колӧ номсасьны чериӧн, сійӧ озыр фосфорӧн. Морковын уна А витамин, но тайӧ град выв пуктассӧ колӧ сёйны нӧкйӧн либӧ кӧнтусь, шабді да пыш выйӧн. Бӧръяясыс озырӧсь Е витаминӧн. Уна витамин и вӧрса вотӧсын. Нывбабалы, торйӧн нин нӧбасигас, колӧ тырмымӧн белок (луннас этша вылӧ 100 грамм), гос, углевод, витамин да микроэлемент.
Войвылын олысьяслы вир-яяс этша веськалӧ шонді югӧрыс, оз тырмы D да В12 витамин, йод да фолиевӧй кислота.
150 минут надзӧник либӧ кык пӧв регыдджык, но зэв зіля, колӧ песны асьтӧ физкультураӧн да спортӧн. Но та пыдди позьӧ луннас вӧчны дас сюрс гӧгӧр воськов. Сола сёян радейтысьяс усясны шогӧ, сы вӧсна мый луннас став вӧлӧгасӧ артыштӧмӧн позьӧ сёйны сӧмын вит грамм сов (чай юан паньӧ чукйӧн тӧрӧ 7 грамм). Курыд зелля радейтысьлы нинӧмысь жӧ нимкодясьны. Кӧсъян кӧ дыр да лючки овны, позьӧ и юыштны: мужичӧйлы — 168, а нывбабалы 84 грамм… вежон чӧжӧн! А шпуткӧм-куритчӧм йылысь немтор и казьтывны.
Пӧрысь да вежӧрнас вошласьысь нывбабаыс арлыда мужичӧйсьыс 2,5 пӧв унджык. Гашкӧ, мужикуловыс та дырасӧ оз ов да? Казялӧмаӧсь, нывбаба олӧ дырджык, но пӧрысьмӧ водзджык.
45-50 арӧсӧн унджыкыслӧн заводитчӧ менопауза. Нывбаба оз нин вермы кынӧмасьны, сылӧн дугдӧ тӧлысся, чинӧ гормоныс, косьмӧ кучикыс, кыптӧ давленньӧ, сійӧ омӧльтчӧ, этшаджык узьӧ, лябмӧ, жугыльмӧ, ӧдйӧ скӧрмӧ. Ставыс тайӧ шусьӧ пӧрысьлӧн астения синдромӧн.
Татшӧм арлыда 95 прӧчент нывбабаыс чайтӧ, мый тадзи и колӧ, да ставсьыс ӧвтыштчӧны. На лыдысь унджыкыс оз и казявны аслас вир-яйын да сямлунын вежсьӧмъяссӧ. Но 64 прӧчент нывбабаыслы колӧ матыссаяссянь, торйӧн нин верӧссянь отсӧг да гӧгӧрвоӧм. Он кӧ отсав, тайӧ вайӧдас деменцияӧдз. Татшӧм диагноза йӧзыс висьмӧм бӧрас олӧны шӧркодя 10 во. Но казяласны кӧ висьӧмсӧ заводитчигас на, пӧрысь мортлысь ас садя олӧмсӧ позьӧ тӧдчымӧн нюжӧдны.
Олӧма нывбабалӧн тшӧкыда артмӧ остеопороз. Гормон тырмытӧм вӧсна лысьыс «мыськыссьӧ» кальцийыс. И кор ань усьӧ-доймӧ, чегӧ коксӧ, кадж дзирсӧ, сійӧ гортсьыс оз нин петав, некодкӧд оз аддзысьлы, оз ёртась. Татшӧм олӧмсьыс регыдӧн и кувсьӧ. Рӧдвужыслы да матыссаясыслы оз позь кольны татшӧм висьысьсӧ ӧтнассӧ. Некод кӧ абу рӧдвуж да матыссаяс пиысь, колӧ тӧдмасьны да ёртасьны суседъясыдкӧд.
Комиын збыльмӧдӧны «Движение — это жизнь» да «Активное долголетие» уджтасъяс, кыдзи и уна мукӧд регионын вужйӧдӧны скандинав ногӧн ветлӧм. Ӧні тшӧкыда позьӧ паныдавны лызь беддьӧн ветлысьясӧс. Республикаын «Демография» национальнӧй проект вылӧ подуласьӧмӧн збыльмӧдсьӧ «Старшее поколение» программа. Сэсся и Россияса президент шуис, мый колӧ вӧчны ставсӧ, медым Россияын йӧзыс олісны 78 арӧсӧдз. Но могыс абу сӧмын сыын, медым дыр овны. Зэв пӧ тӧдчана та дырйи 67 арӧсӧдз лоны дзоньвидзаӧн, овны быдсикас хроническӧй висьӧмтӧг, ас вежӧраӧн да мыйсюрӧ вӧчны сяммысьӧн.
Вонас кӧть ӧтчыдысь нывбабалы быть колӧ петкӧдчывны гинекологлы, терапевтлы, неврологлы да эндокринологлы. Бур, мый Россияса минздравлӧн 404-ӧд номера индӧд серти нелямын арӧсысь ыджыдджык быд нывбабалы колӧ вӧчны маммография.
* * *
Ставыс тайӧ, дерт, сідз, та йылысь унаысь кывлім да тӧдам, но…
Кыдз висьталіс Наталья Дмитриевна, неважӧн сійӧ кытшовтӧма Чилимдін, Изьва, Мылдін районъяс. Унджыклаас пӧ сувтӧдӧмаӧсь выль маммограф, но наӧн вӧдитчысь специалистыс абу.
Весиг Сыктывкарын, ог нин казьтыв ылі сикт-грезд, кӧні ФАП-сӧ унджыклаас пӧдлалісны, а юрсиктӧдз воӧдчыны сьӧкыд, оз тырмыны гинеколог, эндокринолог да мукӧд врач.
Наталья Дубова казьтыштіс ӧти нывбабаӧс, кодлысь казялӧмаӧсь зэв ыджыд миома. Кыдз нӧ пӧ татшӧмсӧ «быдтін»? А ме пӧ медосмотр дырйи пыр шулі, мый немтор оз майшӧдлы. И збыльысь пӧ тадзи да. И врач пӧ видзӧдлытӧг кырымавліс кабаласӧ.
Тӧдса нывбабаяс тшӧтш юксисны профосмотр да диспансеризация йылысь казьтылӧмъясӧн. Ӧтилы вӧзйӧмаӧсь вӧчны капельница. Мортыс во джын виччысьӧма. Та дыра жӧ лоӧ виччысьны и мукӧд врач-специалист дорӧ ӧчеред. Лекарство вылӧ донъяс ӧтарӧ содӧны да, бурдӧдчӧм вылӧ йӧзыслӧн сьӧмыс оз нин тырмы.
Специалистъяс вайӧдісны татшӧм лыдпасъяс: 50-70 прӧчент дзоньвидзалуныс — морт оласног сайын, 10-20%-сӧ миянлы «козьналӧны» мам-бать, сы мында жӧ — вӧр-ва да сынӧд сайын. И сӧмын 8-12 прӧчентсӧ вермас содтыны медицина. Со и кольӧ кутны аслад бур оласног вылӧ лача.
* * *
Кык пӧчӧ пукалӧны лабич вылын. ӧтиыс ышлолыштӧмӧн казьтылӧ:
—Со ӧд медицинаыд кутшӧма сӧвмӧма. Томдырйи вӧлі пыран мужичӧй-врач дорад да, тшӧктас пӧрччысьны. Гӧгӧрбок видзӧдлас да видлалас. А ӧні врачыдлы тырмымӧн кывтӧ петкӧдлыны… <>
Николай Размыслов.
Снимокыс авторлӧн
.