Печора, Эжва, Мозын ковтысъясын чериыс ёна чинӧма. Мыйкӧ колис-ӧ ты-юын, кыдзи содтыны-рӧдмӧдны черисӧ, висьталісны республикаса видз-му овмӧс да потребительяслӧн рынок министерствоын скӧт видзӧм, аквакультура да племеннӧй удж кузя отделӧн веськӧдлысьӧс вежысь Иван Лапин да Коми наука шӧринын Биология институтысь ихтиология да гидробиология котырӧн юрнуӧдысь Александр Захаров (снимок вылын).
–Му шар вылын вонас кыйӧны 80-90 миллион тонна чери. Таысь унджыксӧ оз позь, вермам дзикӧдз бырӧдны черисӧ. 5,5 миллионсӧ кыйӧны Россияын, Комиын – 200 тонна, – висьталіс Александр Борисович. – 1970-1980 воясын Эжва ковтысын кыйлӧмаӧсь вонас 700-900 центнер чери, Мозын юысь – 400-700 центнер. Талун сэні, позьӧ шуны, оз нин прӧмышляйтны, нинӧм абу да. Тыясын медсясӧ и кольыштӧма на чериыс.
Шог серпасыс и Печора, Пижма да Чилим юясын. Воддза серти сэні кыйдӧсыс чинӧма 20-25 пӧв.
1914 воын Санкт-Петербургса учёнӧй Якобсонӧс ыстӧмаӧсь Коми муӧ видзӧдлыны, мыйта да кутшӧм чери эм юясас. Усть-Сысольскын медалӧмаӧсь пыж да Эжва ю кузя кайӧмаӧсь Кулӧмдінӧдз, а сэсся бӧр кывтӧмаӧсь Войвыв Двинаӧдз. Берегпӧлӧнса сикт-грездын юасьӧмаӧсь мужичӧйяслысь, мый кыйӧны, видлӧмаӧсь и ньӧбны кыйдӧссӧ. Но, кыдз казьтылӧ учёнӧй, тайӧс вӧлӧм вӧчны зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый чериыс некодлӧн абу вӧлӧма. Кутшӧм пӧ кыйсьӧм гожӧмын, кор ставӧн видз вылынӧсь, ытшкӧны-куртӧны, турун пуктӧны!
Ӧні сиктъясын уджыс абу. Ас овмӧсъясын скӧт оз видзны. Майбыр, Кировысь да Вӧлӧгдаысь йӧв-яйысь вӧчӧм быдсикас вӧлӧгасӧ вайӧны. Со ставӧн и уськӧдчӧмаӧсь кыйны чери.
–Батьӧй нэмсӧ кыйсьыліс. Кыйдӧснас эз вузасьлы. Но во гӧгӧр вӧлі ёкыш-кельчиысь юква, а сирӧн мам тшӧкыда черинянь пӧжавліс. Кӧзӧдын пыр вӧліны сола сын да кебӧс тыра пельсаяс. Та дырйи батьӧй пыр эскыліс, мый сылӧн кыйсьӧмысь ю-тыыс оз гӧльмы. Чериыс пӧ чинӧ медсясӧ вӧр пӧрӧдӧм да предприятие-овмӧсъяслӧн быдсикас химияӧн вӧдитчӧм понда.
–Институтын менам уджёрт тадз жӧ мӧвпалӧ. Но ме сыкӧд абу сӧглас, нелямын во нин вензям, – висьталӧ Александр Борисович. – Медыджыд лёкыс век жӧ браконьеръяссянь. Налы веськодь чери кыян правилӧыд. Кыйсьӧны ва воссьӧмсянь йи сувттӧдз Китайысь вайӧм 18 миллиметр синма донтӧм ботанӧн. Татшӧмыслӧн пыжас 200-300 сюрс шайта эхолотъяс. Ва пыдӧссьыс ставсӧ аддзӧны, кутшӧм гуын чимиыс уялӧ да кульмӧ.
Ӧтчыд кывтам вӧлі инспектор Сергей Шалаевкӧд да, шуа, вай, мися, кодӧскӧ «крукыштам». Аддзим ботан да мӧдім лэптавны. Мӧдарладорсяньыс, казялі, тшӧтш мӧдісны лэптасьны. Кор воим угоддьӧ шӧрӧдзыс да пыжъясным люкасисны, Сергей пуртӧн чилснитіс ботансӧ. Километр куим сайын сувтім берегас, медым лӧсьӧдны мырддьӧм кузя протокол да сотны угоддьӧсӧ, пӧпуттьӧ и тшай юыштны. Но ботаныслӧн кӧзяеваыс пыр и вӧтӧдісны да мӧдісны корны: Сергей Николаевич, ботансӧ пӧ бӧр вай. Нинӧмысь оз повны!
Ставыс тайӧ заводитчис 1989 восянь, кор странаӧн веськӧдлысь шуис: босьтӧй пӧ суверенитетсӧ мыйта верманныд. Миян вӧлі жӧ СССР-са сэтшӧм сяма депутат Вавил Носов. Сійӧ быд сикт-грездын велӧдіс йӧзсӧ, нинӧмысь пӧ энӧ полӧй, став озырлуныс тіян да, кыйӧй-босьтӧй мыйта колӧ, некод пӧ тіянлы оз вермы индавны.
Сэки йӧзыс и вельмисны да сьӧвзисны оланпасъяс вылад. Ӧтчыд менӧ ыстылісны Финляндияӧ. Сэтчӧс университетын лыдди лекция Комиын юясын чими да мукӧд чери чинӧм йылысь. Студентъяс чуймыштісны да вӧзйисны вынсьӧдны чими дорйӧм йылысь оланпас. Ме налы вочавидзи, мися, татшӧмыс эм. Найӧ чӧв олыштісны да бара вӧзйисны лӧсьӧдны колана оланпассӧ. Ме налы бара вочавидзи, мися, татшӧм оланпасыс миян эм нин. Но тыдалӧ, найӧ сідз эз и гӧгӧрвоны, мыйла оланпасыс эм, а чимиыс абу…
–Да, чери кыйӧмын гӧгӧрвотӧмторйыс уна, – пырӧдчӧ сёрниӧ Иван Николаевич. – Коркӧ сёрниті Астраханьса видз-му овмӧсын зільысьяскӧд, кодъяс кывкутӧны ю вылын прӧмышляйтӧм вӧсна. 28 котыр пӧ кыйӧ 55 тонна осётр. И чериыс оз нин шед. Но кӧсъям пӧ нӧшта вичмӧдны осётр кыйӧм могысь 140 участок…
–Сьӧлӧмӧй пыр топавлӧ, кор сёрниыс кыптӧ туризм сӧвмӧдӧм йылысь, – водзӧ висьталӧ Александр Захаров. – Туристъяслӧн быд котырын эм чери кыйысь, коді аскӧдыс быть нуас гортас 2-3 фляга кыйдӧс. Ӧтчыд татшӧм «туристъясыслысь» мырдди да чегъялі спиннингъяссӧ. Кӧсъянныд кӧ, мися, прокуратураӧ норасьӧй.
Мӧдысь ю дорын паныдалі «шойччысьясӧс». Видзӧда да, турун пытшкас куйлӧ азьлас. Мися, тайӧн оз позь кыйсьыны. А тайӧ пӧ абу миян. Ми пӧ локтім да, тані нин вӧлі куйлӧ. Ме босьті чер да воропсӧ керышті, а кӧрт азьлассӧ помӧдзыс швачки-тувъялі паськыд винёв мырйӧ, кодӧс нинӧмӧн он поткӧд. Некымын лун мысти бара сэтчӧ кежалі. Мырсӧ ножовкаӧн пилиталӧмаӧсь да азьлассӧ перйӧмаӧсь.
–Александр Борисович, а мыйла оз позь во вит кежлӧ дугӧдлыны ставнас чери кыйӧмсӧ?
–Во 3-4 сайын ми вӧзйылім «пӧдлавны» Емва ю. Вӧрыква вожын пыр кульмылісны чим, чир, мукӧд дона чери. Талун сэні нинӧм абу. Сідз шусяна общественнӧй слушаниеяс нуӧдісны, регионын му-пытшкӧсса озырлунӧн вӧдитчӧм да вӧр-ва видзӧм кузя министр Роман Полшведкин ошкис вӧзйӧмнымӧс, но ставыс сёрниӧн и колис.
Росрыболовствоын дасьтӧны-вынсьӧдӧны сэтшӧм небыд, сідз шусяна либеральнӧй правилӧяс, кодъяс серти браконьерлы позьӧ вӧчны мый кӧсйӧ, а черисӧ дорйысь нинӧм оз вермы шуны паныд. Ставыс тайӧ вайӧдіс сэтчӧдз, мый Печораын дзикӧдз бырӧма чир, сійӧс весиг Гӧрд небӧгӧ пыртӧмаӧсь. Во сизим мысти сэтчӧ веськалас и мукӧд чериыс.
–Кодсюрӧ шуӧ, мый ты-юысь кыйӧм чериыс тойӧсь…
–Ӧні чери кыйысьяс кыйдӧссӧ экспертиза вылӧ ыстӧны Санкт-Петербургӧ. Кыдз ме тӧда, нинӧм лёксӧ абу казялӧмаӧсь. Но майшӧдлӧ мӧдтор. И тані власьтлӧн сідз шусяна вертикаль. Республикаын асьным немтор ог вермӧй вӧчны. Медым мыйкӧ вежны прӧмыслӧвӧй либӧ любительскӧй чери кыян правилӧясын, шуам, кымын вугыр позьӧ кӧртавны жилка помас – ӧтиӧс али кыкӧс – колӧ сёрнитчыны татчӧс министерство-ведомствосаяскӧд, сэсся Москваса да Санкт-Петербургса чинаяскӧд, та бӧрын шыӧдчыны Госсӧветса депутатъяс дінӧ, и налӧн кывкӧртӧд вылӧ мыджсьӧмӧн юралысьным нин вынсьӧдӧ ассьыс индӧд. Водзті татшӧмыс эз вӧв, – лыддьӧ Александр Борисович.
–Чери рӧдмӧдӧмын унатор республикаса, районса веськӧдлысь сайын. Сэсся и колӧ морт, коді та могысь водзмӧстчӧ.
–Республикаса веськӧдлысьяс пиысь медуна пӧсь кисьтіс Юрий Спиридонов, – казьтылӧ Александр Борисович. – Буретш сы дырйи Комиын чужис аквакультура. Юрий Алексеевич ветлӧма Мурманск обласьтӧ. Сэтчӧс губернатор Евдокимов (тшӧтш Юрий Алексеевич) петкӧдлӧма сылы Вылыс Туломса ГЭС бердын чери рӧдмӧдан овмӧс. Юрий Спиридонов локтӧма бӧр Сыктывкарӧ да юалӧма: а миянлы пӧ позьӧ татшӧмсӧ вӧчны? Корӧма Биология институтӧн веськӧдлысь Анатолий Таскаевӧс да стрӧга индӧма: дасьты пӧ чери рӧдмӧдан программа. И ми лӧсьӧдім 16 тома уджтас.
Унатор и районӧн веськӧдлысь сайын. Кажымысь Сергей Пахомов шыӧдчӧма Койгорт районса администрацияӧн веськӧдлысь Михаил Тебеньков дорӧ. Некыдз пӧ ог вермы лӧсьӧдны чери рӧдмӧдан овмӧс. Му, ва кӧртымалӧм могысь вывті уна кабала колӧ быдлаын кырымавны. Михаил Леонидович локтӧма Сыктывкарӧ да ӧти лунӧн чукӧртӧма став колана документсӧ. Сэсся водохранилище дорас вайӧдӧма участкӧвӧйӧс да стрӧжитӧма: тані пӧ кыптас форель рӧдмӧдан овмӧс, и вошас кӧ кӧть ӧти пӧв-плака, мӧдан кывкутны…
–Владимир Уйба неважӧн чукӧртлӧма чери кыйӧм-рӧдмӧдӧм кузя сӧвещание.
–Да, ме сэні тшӧтш вӧлі. Сёрнитісны Изьваса да Чилимдінса чери кыйысьяс, пикӧ пӧ воим браконьеръясысь. Висьтасисны и чинаяс. Сідз, Санкт-Петербургысь ӧти морт дыр висьтавліс, мый найӧ унатор вежӧмаӧсь ведомствоаныс, нуӧдім пӧ реформа, локтісны пӧ выль веськӧдлысьяс… Чери кыйысьясӧс такӧдіс, ыстам пӧ тіянӧ опергуппаяс. А мый найӧ вӧчасны? Вежон, уна вылӧ тӧлысь сэні оласны и бӧр шутёвтасны. А ю-тысӧ быд лун колӧ видзны горш йӧзсьыс. Республикаса рыбинспекцияын талун 30 морт, на лыдысь Печора ковтысын уджалӧ 3-4 инспектор. Кыдз найӧ удитасны кытшовтны уна сюрс километр пасьта овмӧссӧ? Сэсся и мотора пыжъясыс, мукӧд техникаыс налӧн браконьеръяслӧн серти ёна слабджыкӧсь. Асьныс инспекторъяс висьтавлӧны, сӧмын на пӧ лӧсьӧдчам петны ю вылас, став Печора ковтысыс нин та йылысь тӧдӧ, быдӧнлӧн зэв бур телефоныс да.
Чими кыйӧм вылӧ 40 прӧчент квотаыс талун «Землевладелец» некоммерческӧй партнерство киын, кодӧн веськӧдлӧ Константин Поздеев. Котырсӧ регистрируйтӧма Москваын. Вотыс да, гӧгӧрвоана, кыйдӧсыс мунӧ сэтчӧ жӧ. Та вӧсна бурланьӧ кутшӧм вежсьӧмъяс ми виччысям?
Юралысь сӧвещание дырйиыс вӧзйис лӧсьӧдны ёс быдтан комплекс.
–А сыысь лоас водзӧсыс?
–Бӧръя вит вонас республикаса юясӧ лэдзӧмаӧсь 11 миллион кебӧс да ком арпи. Веськыда шуа, тайӧ вывті этша, медым ловзьӧдны промыслӧвӧй кыйсьӧмсӧ. Сэсся некод оз тӧд и оз кӧсйы тӧдны, эм-ӧ таысь водзӧсыс.
–Сідзкӧ, отсалас сӧмын аквакультура?
–Аквакультура отсӧгӧн Карелияын талун босьтӧны садӧкъясысь 23 сюрс тонна чери, Ленинград обласьтын – 17-18 сюрс. Но сэні эмӧсь джуджыд тыяс. Миян сэтшӧмыс абу. Унджык тыыс миян ойдлан видз дорын. Видзӧднысӧ паськыд, а джудждаыс – пидзӧсӧдз. Сэні уна органика. Чери рӧдмӧдігад тайӧ лёк. Татшӧм тыас тӧв и гожӧм ваас оз тырмы кислородыс.
–Минсельхоз госконтракт серти панліс тайӧ уджсӧ, корсим аквакультура улӧ шогмана тыяс, – казьтылӧ Иван Николаевич. – Шыӧдчим Биология институтӧ. Вӧзйисны Кажым, Нюдзпоска да Нювчим. Колӧ пасйыны, став тайӧ уджсӧ институтыс вӧчӧ дон босьттӧг. Ӧтчыд шыӧдчылім федеральнӧй экспертъяс дорӧ. Княжпогост районын ичӧтик ты туялӧм-донъялӧм могысь корисны 500 сюрс шайт.
–Сідзкӧ, садӧкын быдтысьӧмыс абу жӧ петан туй?
–Бур ногӧн кӧ, колӧ лӧсьӧдны чери быдтан комплекс, кӧні васӧ мырдӧн мый вылнаӧкӧ кыпӧдӧны, а сэсянь нин сійӧ ӧдйӧ визувтӧ каналъясті. Мир пасьтала буретш сэтшӧминын и рӧдмӧдӧны черисӧ. Татшӧмсӧ позьӧ лӧсьӧдны Койгорт районса Тыбъюлӧн помӧдын. Биология институтным дасьтыліс весиг проект, но сійӧ кабала вылын и колис.
Николай Размыслов.