Георгий Данелиялӧн да Виктория Токаревалӧн «Джентльмены удачи» нималана фильмын Кӧсӧй, кодӧс ворсӧ Савелий Крамаров, учёнӧй нывлы дачаас висьтавлӧ:
–Унатор енби сайын. Вот менам вӧлі тӧдса, куим класс и помавлӧма, а… дас шайта серпасалас да, збыль сьӧмысь нинӧмӧн оз торъяв…
А збыльысь, кыдзи тӧдмавны, кӧшеляд Гознак станокысь петӧм банкнота али ас вӧчӧм? И кытчӧ шыӧдчыны, кабала шайтыс кӧ ылӧга? Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын вочавидзисны Комиын МВД-ысь да регионын Россияса Банк юкӧнысь экспертъяс.
Комиын Россияса УМВД-ын экономикаын безопасносьт да коррупциялы паныд водзсасян юкӧнӧн веськӧдлысьӧс вежысь Дмитрий Иванов:
–Ӧні Комиӧ тӧдчымӧн этшаджык вайӧны ас вӧчӧм сьӧмсӧ. 2021 воын татшӧмсӧ казялім 57-ӧс, 2022-ӧдын – 36-ӧс, во мысти – 13-ӧс, а мӧйму – 11-ӧс. 2000 воӧдз уна бергаліс ылӧга кӧрт сьӧм. Талун вӧчӧны вит сюрса купюраяс. Сідз, 2021 воын 48-ыс вӧлі буретш татшӧм, 2022-ӧдын – 32, а мӧйму – нёль. Но паныдасьлӧ и сюрс шайт, доллар да евро. Юань эг на казявлӧй. Ылӧганас тшӧкыдджыка мынтысьӧны Сыктывкарын да Ухтаын.
Став татшӧм сьӧмсӧ миянӧ вайӧны мукӧд регионысь, кӧні уджалӧны гуся типографияяс. Россияын быд миллион банкнотаысь кыкыс – ас вӧчӧм.
Кызвынсӧ вӧзйӧны ньӧбны ӧтуввезса гуся сайт пыр. Вит сюрса банкнотаяса кыз пачка позьӧ босьтны донтӧм донысь, а сэсся нажӧвитчыны.
Татшӧмнас вештысьӧны машина заправитанінын, нуръясянінын, ичӧтик вузасянінын, кӧні абу бур видеокамера да югыдыс этша. Татшӧминас оз позь тӧдтӧм мортлысь босьтны сьӧмсӧ, нӧшта на куснялӧма кӧ либӧ гаровтӧма купюрасӧ. Вузасьысьлы колӧ сюся видзӧдны да гӧгӧрбок видлавны сьӧмсӧ, ньӧбасьысьыс кӧ босьтӧ сё шайта куритчан пачка, а нюжӧдӧ вештысьнысӧ вит сюрса. Сэсся вузасянінас колӧ лӧсьӧдны унджык видеокамера да лючки югзьӧдны. Нӧшта на колӧ пасъявны, кор мынтысисны ӧти, кык да вит сюрс шайтаӧн. А медым тіянӧс эз бӧбйӧдлыны да эз сетны ылӧга сьӧм, вӧдитчӧй банкса картаӧн.
Ас вӧчӧм сьӧмыс кӧ веськалас кӧшеляд, пыр жӧ колӧ нуны полицияӧ либӧ банкӧ да юӧртны, кыдзи да кӧні тіянлы сійӧс сетісны. Банкын нуӧдасны экспертиза. Сьӧмыс кӧ ас вӧчӧм, тіянлы сы пыдди нинӧм оз сетны. Та вӧсна кодсюрӧ ачыс тӧдӧмӧн видлӧ инавны. Но кутасны кӧ киӧдыд, мыждасны Уголовнӧй кодексысь 186-ӧд статья серти да пуксьӧдасны 8 во кежлӧ дзескыдінӧ. Та дырйи оз видзӧдны, видлін инавны вит либӧ сюрс шайт. Овлӧ, банкнотаторйыс косяссьӧма да вошӧма. Мортыс принтерӧн печатайтӧма тырмытӧмсӧ да клеитӧма. Таысь тшӧтш вермасны кыскыны уголовнӧй кывкутӧмӧ.
Комиын Россияса МВД-ын криминал шӧринысь главнӧй эксперт Марина Выборова:
–Россияса сьӧм воысь-во пыр ёнджыка дорйӧны. Но та вылӧ видзӧдтӧг кодсюрӧ ачыс видлӧ вӧчны шайтъяссӧ.
Тіян киӧ кӧ веськаліс купюра, медводз видлӧй кабаласӧ да сюся видзӧдлӧй быд боксянь, бергӧдлӧй син водзаныд. Гӧгӧрвоана, кузьта-пасьта сертиыс сійӧ оз вермы торъявны мукӧдсьыс. Кабаласьыс позьӧ казявны ва пасъяс да аслыспӧлӧс сунисъяс. Гознак станокысь петӧмаыслӧн тайӧ пасъясыс пемыдӧсь, рудӧсь да югыдджыкӧсь, а ас вӧчӧмалӧн – сӧмын пемыд да югыд.
Уна лыдпас, гижӧд, герб да серпас вежлалӧны рӧмсӧ, видзӧдны кӧ на вылӧ ӧтарладорсянь, а сэсся – мӧдарладорсянь. Сьӧмнас вермӧ вӧдитчыны и омӧля аддзысь либӧ синтӧм морт. Найӧ чунь помнас лыддьӧны микроперфорация, ичӧтик розьяс да мылькъяс. Синма морт вермас жӧ найӧс казявны.
Гижӧд-серпассьыс кӧ кытсюрӧ краскаыс киссьӧма-вушйӧма, тайӧ ас вӧчӧмтор.
Комиын Россияса Банк юкӧнысь главнӧй эксперт Анастасия Сажина:
–Россияса Банк надзӧник вежлалӧ-выльмӧдӧ бергалан сьӧмсӧ. 2022 восянь вӧдитчам выль сё шайтаӧн, а 2023-ӧдсянь – вит сюрсаӧн. Найӧ воддзасьыс торъялӧны серпас-рӧмӧн да дизайнӧн. Сэсся тайӧ купюраяссӧ сьӧкыдджык вӧчны ас киӧн.
Татшӧм ногӧн миян регионын ӧні бергалӧ куим сикас вит сюрса сьӧм.
Выль банкнотасӧ сиӧма Урал федеральнӧй кытшлы. Сы вылын серпасалӧма «Европа – Азия» стела, а мышкас – «Сказ об Урале» Челябинскса памятник. Купюраас эм QR-код, мый отсӧгӧн позьӧ веськавны Россияса Банк сайтӧ.
Видзӧдлыны кӧ ва пассӧ, позьӧ аддзыны Главпочтамт да 5.000 лыдпас.
Кабалаас эм голография сунис. Сійӧ тыдалӧ аслыссяма «ӧшиньын». Ӧтиладорсянь кӧ видзӧдан, аддзан 5.000 лыдпас, мӧдарладорсянь сы пыдди артмӧны «ЦБ РФ» шыпасъяс. Тайӧ суниссӧ вӧчӧма сідз шусяна микродеметаллизация отсӧгӧн.
Омӧля аддзысьяслы микроперфорация отсӧгӧн гижӧма «Билет Банка России» да «Пять тысяч рублей», а сідзжӧ 5.000 лыдпас.
Шуйгаладорас гижӧма «Россия». Видзӧдлыны кӧ бокисянь, мыччысьӧ 5.000 уна рӧма лыдпасъяс. Татшӧм ногӧн гижӧдыс вежсьӧ и ультрафиолета югӧр улын.
Шуйгаладорас уліас эм «P» шайтлӧн гуся мыгӧр. Ӧтиладорсянь сійӧ югыд, а гӧгӧрыс пемыд. Катовтны кӧ купюрасӧ, мӧдарӧ, гӧгӧрыс –югыд, а шыпасыс пемдӧ.
Выль сьӧмнас надзӧник вежӧны важсӧ. Та дырйи ротйысьӧм-косяссьӧмсӧ бырӧдӧны. Татшӧм ногӧн кутшӧмкӧ кад мысти мӧдам вӧдитчыны выль сьӧмӧн.
Йӧзыслы аслыныс вежлавны нинӧм оз ков. Эн кывзӧй ылӧдчысьясӧс, кодъяс мӧдасны пов-зьӧдлыны олӧмаясӧс да вӧзйыны вежны налысь «важмӧм» шайтъяссӧ. 1997 во бӧрын лэдзӧм сьӧмӧн позьӧ повтӧг на вӧдитчыны.
Телефон пыр ылӧдчысьяс сідзжӧ «велӧдӧны» йӧзсӧ, кыдзи тӧдмавны, вит сюрс шайтаыс киӧн вӧчӧмтор али абу. Бӧръя кадӧ пӧ ылӧгаыс уна. Та могысь вӧзйӧны вуджны «Банкноты Банка России» приложениеӧ да ыстӧны ссылка. Дерт, ылӧдчана. Ссылка сертиыс вуджӧм бӧрын воштанныд став сьӧмтӧ, либӧ тіян нимсянь босьтасны ыджыд кредит.
–Анастасия Владимировна, а кыдзи гӧгӧрвоны, шогмӧ-ӧ на сьӧмыс?
–Шогмӧ-ӧ сьӧмыс вештысьны лавкаын, киоскын, автобусын, машина ломтасӧн заправитчанінын да мукӧдлаын, кор кабала банкнотаӧн либӧ кӧрт деньгаӧн оз нин позь вӧдитчыны, гӧгӧрвоӧдӧ Россияса Банклӧн 2006 вося декабрь 26 лунӧ вынсьӧдӧм 1778у номера индӧд.
Дыр кадӧн няйтыс ёна йиджӧ кабалаас, «пӧрысьмӧдӧ» купюрасӧ. Овлӧ, сэтчӧ веськалӧма да косьмӧма гос, мавтас либӧ краска войт. Но та дырйи бура тыдалӧ сьӧм доныс. Татшӧмнас смела позьӧ мунны ньӧбасьны.
Тшӧкыда сьӧмсӧ видзӧны кабалатор пыдди. Шуам, некытчӧ кӧ пасйыны телефон номер, адрес да мукӧдтор, гижӧны веськыда банкнотаас. Но таӧн мортыс чинтӧ сьӧм бергалан кадсӧ. Сійӧс босьтасны лавкаын, но кор гижӧда банкнотаыс веськалас банкӧ, сійӧс бырӧдасны.
Зэв гежӧда, но овлӧ сідз шусяна производствоса брак. Шуам, номер да серияыс увлань юра. Татшӧмсӧ позьӧ жӧ вежны банкын.
Сьӧмсӧ печатайтӧны крепыд кабала вылын. Но и сійӧ кутшӧмкӧ кад мысти ротйысьӧ. Кабалаыс кӧ неуна косяссьыштӧма, пельӧсъясыс гӧгрӧстчӧмаӧсь, эм ичӧтик розь, татшӧмыс шогмӧ на ньӧбасьны. Но розьыс кӧ ыджыд, да и пельӧссьыс орӧма-вошӧма уна, татшӧмсӧ бурджык нуны банкӧ. Тіянлы сетасны выльӧс, а важсӧ бырӧдасны.
Сьӧмыд кӧ сотчаліс, косясьліс торпыригӧдз, веськаліс химия сорасӧ, тшӧтш шыӧдчӧй банкӧ.
Та дырйи посньыд торпыригъяссӧ оз ков йитны клейӧн, скотчӧн. Тайӧ ёна сьӧктӧдӧ экспертъяслысь уджсӧ. Найӧ челядьлы пазл моз асьныс чукӧртасны торъяссӧ. Ӧтчыд наян морт вайӧма торпыригъяссӧ да висьталӧма, кага пӧ косявліс вит сюрса квайт банкнота. Но экспертъяс сяммӧмаӧсь чукӧртны сӧмын витӧс. Ылӧдлынысӧ абу артмӧма.
Косяссьӧм кык банкнотаысь позьӧ вӧчны ӧтиӧс, и татшӧмсӧ вежасны банкын. Но та дырйи колӧ кутны тӧд вылын: кыкнан торйыслӧн ыдждаыс мед вӧлі джынсьыс унджык. И сер сертиыс мед эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Вайинныд кӧ вежны ёна сотчӧм сьӧм, сьӧрсьыныд колӧ босьтны и пӧжар йылысь справка.
Став татшӧм сьӧмсӧ оз босьтны, ыдждаыс кӧ кольӧма 55 прӧчентысь этшаджык.
Овлӧ, сьӧмсӧ вунӧдӧны джинсы гач зептын да песлалӧны. Та дырйи кабалаыс лоӧ лӧзов рӧма. Вермас лоны, дзолюкыд «мичмӧдас» акварельӧн. Татшӧмсӧ позьӧ жӧ вежны банкын.
Оз вежны слӧйяс вылӧ торъялӧм банкнота, ӧтарладорас кӧ серыс кольӧма, а гугыс – еджыд кабала.
Оз босьтны банкӧ и купюра, кӧні эм Гознаклӧн «Образец», «Тест» пасйӧд, печать либӧ перфорация.
Сё шайт бергалӧ уна вылӧ кык во, а вит сюрса вермас кышакывны киад куим пӧв дырджык.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокъясыс авторлӧн.