Коми муӧ уна во нин кыдзи сӧмын вермӧны ышӧдӧны волыны туристъясӧс. Талун тшӧкыда кывлам татшӧм терминъяс, кыдзи экотуризм, агротуризм, этнотуризм. Сӧмын тай кывйӧн печласьӧм помысь этша мый вежсьӧ.
Туристалан овмӧс сӧвмӧдан торъя канму агентстволӧн выныс жеб, оз вермы сiйӧ ӧти здукӧн нюжӧдны ылi сикт-грездӧ чорыд веркӧса туй, лӧсьӧдны ю вомӧн пос, чинтыштны билет вылӧ дон, кыпӧдны ӧнiя корӧмъяслы лӧсялана туйморт керка. Та вӧсна унатор сёрниӧн и кольӧ.
Эм туризм сӧвмӧдӧмын и мукӧд сикас мытшӧд, и, ме чайта, сы лыдын зэв тӧдчана – коми кывлысь, мифологиялысь да фольклорлысь озырлунъяссӧ кедзовтӧм, найӧс, веськыда кӧ шуны, ӧтдортӧм.
Шуам, быд во Выльгортын овлӧ «Завалинка» гаж. Сӧмын тай нимыс ас дорас некутшӧм ногӧн оз кыскы, татшӧм гажыс вермас лоны Россия пасьтала быдлаын, кӧть кӧнi. Дзик мӧдтор – дорччысьяслӧн Кӧрткерӧс районын «Кӧрт Айка» гаж, кӧні ставсӧ ӧтувтӧ кӧрт коми кыв. Эм сійӧ и лёк купечтун нимын, и сикт нимын, и Кӧрт Айкакӧд йитчӧм легендаын.
Сӧмын тай татшӧм бур видлӧгыс лыда, унджыкысьсӧ мӧдарӧ артмӧ. Со, шуам, Выльгортсянь неылын дыр нин уджалӧ Раиса Сметанина нима лызьӧн котралан комплекс, кыпӧдӧмаӧсь сэтчӧ и ыджыд туйморт керка, но пуктӧмаӧсь сылы «Олимпиец» ним, кодi лӧсялӧ мусярса быд пельӧсын. А мыйла абу «Йиркап»? Ӧд сы йылысь эм мича да зэв вежӧра легенда. Нӧшта на и кывйыс ас дорас кыскана. Тӧд вылӧ воис Казахстанысь конькиӧн ордйысян нималана стадион. Нимыс сылӧн «Медео». Ставныс буретш та серти и тӧдӧны тайӧ мичаинсӧ. Мыйлакӧ абу коми ним пуктӧмаӧсь и юркарса мача хоккейӧн ворсысь командалы. Позис важӧн нин вежны сiйӧс коми вылӧ.
Ог нин шу, мый ресторан-кафе, сур юанiн нимъясысь коми кывсӧ юркарысь ни мукӧдлаысь он казяв. Туристлы синмӧ шыбитчанаыс нинӧм оз сюр, быдлаын роч да англия нимъяс, шуам, «Лаундж», «Гранат», «Камильфо», «Фаст-Фуд» да уна мукӧд. Туристъясӧс татшӧм «национальнӧй спецификанад» он кыскы.
Но Россияын эмӧсь дзик мӧд сикас серпасъяс. Со таво ме куим вежон олі-бурдӧдчи Ярославль обласьтса Углич карын. Вежалунъясӧ вӧлi котыртлӧны экскурсияяс орчча каръясӧ. Тадзи волi нӧшта Калязин, Ростов Великий да Мышкин каръясӧ.
Дерт, Ярославль обласьтын ставыс синмӧ шыбитчана, озыр важвылӧм казьтылана. Татчӧ туристъясыд важӧн нин окотапырысь волывлӧны, унатор эм мый видзӧдлынысӧ да.
Углич кар пырӧ сiдз шусяна «Зарни кытшӧ». Ростовын эм мича кремль, кӧнi важысянь сӧвмӧма йӧзӧс велӧдӧм, грамота. Буретш 1472 воын сэнi Перымса Степан лӧсьӧдлӧма медводдза коми анбур (Епифаний Премудрыйлӧн кывъяс серти). Неыджыд Калязин кар дорын пасьвартлӧмаӧсь сiдз шусяна гудрасян кадӧ, XVI нэмӧ, поляк войскаӧс, а Сӧвет кадӧ нин ыджыд ва видзанiн лӧсьӧдiгӧн ойдӧдӧмаӧсь кар джынсӧ. Ӧнi на вичко-храмыслӧн медджуджыд кӧлӧкӧльничаыс сулалӧ паськалӧм Волга ю шӧрас. Углич карын 1591 воын вилӧмаӧсь Иван Грозныйлысь ичӧт Дмитрий саревич-писӧ. 32 сюрс олыся карас эм кремль, куим манастыр да уна вичко, гидроэлектростанция, мукӧд видзӧдлантор. Гожӧмнас Волга ю кузя теплоходӧн сэтчӧ волывлӧ уна сюрс турист, на лыдын и иностранечьяс.
Тайӧ каръяс йывсьыс водзӧ ог висьтась, на йылысь ӧд гижӧма зэв нин уна. Унджык да подулалӧмӧнджык пасъя ичӧтик Мышкин кар йылысь, кытчӧ туристъясӧс кыскӧны тшӧтш зэв аслыспӧлӧс, дзик нин думыштӧм легендаяс. Мышкинсаяслысь позяс и миян республикасалы унаторйӧ велӧдчыны.
И збыльысь, сӧмын 5.738 олыся тайӧ карыс оз ошйысь ни кремльӧн да гырысь храмъясӧн, ни озыр историяӧн. Но сэтчӧ туристыс ыльӧбтӧмӧн локтӧ. Мыйла эськӧ? Сы понда, мый ставсӧ сэні ӧтувтӧ аслыспӧлӧс легенда… шыр йылысь. Быттьӧкӧ тайӧ карас важысянь нин эм шыръяслӧн сарство. Эм сэнi Шыр сарлӧн двореч да войтыркостса музей, и ставыс пӧ сэнi сӧвмӧма шыръяс понда. Дерт, тайӧ думыштӧмтор, но туристъясӧс тайӧ ёна кыскӧ, торйӧн нин суйӧрсайсаӧс да ичӧт челядя ай-мамӧс. Гӧгӧрвоана ӧд: кытчӧ мунӧ мам, сэтчӧ мунӧ и дзоньнас котырыс.
Туристалан ыджыд шӧринӧн Мышкин лоӧма кольӧм нэмся 90-ӧд вояс шӧрын, Россияын капитализм дзоридзалан кадӧ. Легендасӧ панӧмаӧсь кар нимсяньыс. Эм кык видзӧдлас: ӧти сертиыс, карас пӧ медводдза олысьыс вӧлӧма Шыр нима. Мӧд видзӧдласыс романтикааджык: Фёдор Михайлович Мстиславский ӧксы водӧма узьыштны Волга дорӧ, но сiйӧс друг садьмӧдӧма чужӧмас кавшасьӧм шыр. Скӧрпырысь чеччӧма ӧксыыд да казялӧма сыланьӧ кыссьысь яда кыйӧс (змейӧс). Сылысь олӧмсӧ дорйысь-видзысь шыр понда и шуӧма ӧксыыс овмӧдчӧминыслы сетны Мышкин ним. Тадзи висьтавлӧмаӧсь важ йӧз.
Дерт, ӧнiя легендаясыс ёна сӧвмӧмджыкӧсь, ӧд шыркӧд йитчӧма карас дзик ставыс: важ изанiн музейын шыръяс изӧны, сӧвтчӧны, артасьӧны-веситчӧны, «Шыр палатаясын» олӧ Шыр сар гӧтырыскӧд, челядьыскӧд да кесъялысьясыскӧд, шыр музейын олӧны мусяр пасьталаысь ваялӧм быдсяма шыръяс да с.в.
Видзӧдысьяслы дворечас ворсӧны дженьыдик спектакльяс, Шыр сар воысьясӧс чолӧмалӧ, мукӧдыскӧд сьылӧ-йӧктӧ да с.в. Шыр музейын нӧшта вӧчалӧны гырничьяс, сувениръяс, син водзад дорӧны казьтыланторъяс, нетшкӧны-зуалӧны шабдi да с.в. Шыр йылысь выльӧн думыштӧм легендаясыс «вердӧны» карсӧ во чӧж, оз сӧмын гожӧмнас. Озырджыка олысь москвичьяс пӧ волӧны рӧштвоасьны дай сiдзи шойччыштны тайӧ лӧнь карас.
Позьӧ татчӧ кывкӧртавны, мый шыр йылысь легендаыс тырвыйӧ уджалӧ, кыскӧ туристъясӧс, озырмӧдӧ ичӧтик карлысь кудсӧ, сетӧ позянлун пыр водзӧ сӧвмӧдны туристалан овмӧссӧ.
* * *
Чужӧ юалӧм, а мыйла миян Комиын туризм сӧвмӧдӧм могысь оз подуласьны коми войтырлӧн мойд-легендаяс вылӧ, мыйла оз артмӧдны аслыспӧлӧс ортсыса серпас, кӧнi эськӧ коми кыв выналiс медводз нимъясын, шусьӧгъясын, легендаясын? Куш вӧр-ванад да вичконад миянӧ уна воысьӧс ӧдвакӧ кыскан…
Цыпанов Йӧлгинь.
«Коми му» газетысь, кодӧс позьӧ судзӧдны пошта пыр, позьӧ ньӧбны «Ордым» лавкаын. Медым лыддьыны электроннӧй версия, личкӧй татчӧ. Эмӧсь кӧ юалӧмӧяс, гижӧй komi-kerka@ya.ru.