Шулӧны тай, зептас пӧ сьӧмыс кышакылӧ. Кышакылӧ выль, Гознаклӧн станокысь сӧмын на петӧм банкнота. А сійӧ кӧ муніс эз ӧти миллион ки пыр, либӧ кодкӧ кабала сьӧмсӧ гач зептас песлаліс машинаын, ӧдвакӧ нин кышакылас. Сэсся дыр вӧдитчигӧн шайтъясыс няйтӧссьӧны, вушйӧны, косясьлӧны. Позьӧ-ӧ татшӧмнас вештысьны лавкаын? И мый вӧчны, кабала шайтыс кӧ шӧри косяссис? Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ апрель 12 лунӧ республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын «веськыд йитӧда» телефон пыр сёрнитігӧн вочавидзис Комиын Национальнӧй банклӧн кассӧвӧй операцияяс дырйи бергалан сьӧм туялан юкӧнса главнӧй эксперт Анастасия Сажина.
– Шогмӧ-ӧ сьӧмыс вештысьны лавкаын, киоскын, автобусын, машина ломтасӧн заправитчанінын да мукӧдлаын, кор кабала банкнотаӧн либӧ кӧрт деньгаӧн оз нин позь вӧдитчыны, гӧгӧрвоӧдӧ Россияса Банклӧн 2006 вося декабрь 26 лунӧ вынсьӧдӧм 1778у-ӧд номера индӧд.
Тайӧ индӧд вылас подуласьӧмӧн странаын бергалан став сьӧмсӧ позьӧ юкны куим пельӧ. Та могысь медводз колӧ гӧгӧрвоны, ёна-ӧ тшыкӧма кабала либӧ кӧрт сьӧмыс. Абу кӧ ёна, татшӧмнас смела позьӧ мунны вузасянінӧ да мукӧдлаӧ. Ёна косяссьӧмӧн либӧ няйтчӧмӧн ньӧбасьны оз артмы. Но татшӧмсӧ позяс вежны банкын либӧ кредита организацияын. Кассирыс кӧ шуас сьӧмсӧ шогманаӧн, ротйысьӧм кабала пыддиыс сетас сы дона жӧ выльӧс, либӧ вуджӧдас тіян банкса тшӧт вылӧ. Мукӧдысьсӧ Россияса Банклы ковмылӧ нуӧдны содтӧд экспертиза, медым кывкӧртавны, позьӧ-ӧ вежны сьӧмсӧ.
Но овлӧ, кабала либӧ кӧрт сьӧмыс тшыкӧма сы выйӧдз, мый татшӧмсӧ оз босьтны лавкаын, ни банкын оз вежны.
– Анастасия Владимировна, а кыдз гӧгӧрвоны, шогмӧ-ӧ на сьӧмыс?
– Дыр кадӧн няйтыс ёна йиджӧ кабалаас, «пӧрысьмӧдӧ» купюрасӧ. Мукӧдысьсӧ сы вылӧ веськалӧма да косьмӧма гос, мавтас либӧ краска войт. Но та дырйи бура тыдалӧ, мый дона тайӧ сьӧмыс. Татшӧмнас смела позьӧ мунны ньӧбасьны.
Тшӧкыда сьӧмсӧ видзӧны кабалатор пыдди. Шуам, некытчӧ кӧ пасйыны телефон номер, адрес да мукӧдтор, гижӧны веськыда банкнотаас. Но таӧн мортыс чинтӧ сьӧм бергалан кадсӧ. Сійӧс босьтасны лавкаын, но кор гижӧда банкнотаыс веськалас банкӧ, сійӧс бырӧдасны.
Зэв гежӧда, но овлӧ сідз шусяна производствоса брак. Шуам, номер да серияыс увлань юра. Татшӧмсӧ позьӧ жӧ вежны банкын.
Сьӧмтӧ печатайтӧны крепыд кабала вылын. Но и сійӧ кутшӧмкӧ кад мысти ротйысьӧ. Кабалаыс кӧ неуна косяссьыштӧма, пельӧсъясыс гӧгрӧстчӧмаӧсь, эм ичӧтик розь, татшӧмыс шогмӧ на ньӧбасьны. Но розьыс кӧ ыджыд, да и пельӧссьыс орӧма-вошӧма уна, татшӧмсӧ бурджык нуны банкӧ. Тіянлы сетасны выльӧс, а важсӧ бырӧдасны.
Сьӧмыд кӧ сотчис, косясьліс торпыригӧдз, веськаліс химия сорасӧ, тшӧтш шыӧдчӧй банкӧ.
Та дырйи посньыд торпыригъяссӧ оз ков йитны клейӧн, скотчӧн. Тайӧ ёна сьӧктӧдӧ экспертъяслысь уджсӧ. Найӧ челядьлы пазл моз асьныс чукӧртасны торъяссӧ. Ӧтчыд наян морт вайӧма торпыригъяссӧ да висьталӧма, кага пӧ косявліс вит сюрса квайт банкнота. Но экспертъяс сяммӧмаӧсь чукӧртны сӧмын витӧс. Ылӧдлынысӧ абу артмӧма.
Косяссьӧм кык банкнотаысь позьӧ вӧчны ӧтиӧс, и татшӧмсӧ вежасны банкын. Но та дырйи колӧ кутны тӧд вылын: кыкнан торйыслӧн ыдждаыс мед вӧлі 50 прӧчентысь неуна унджык. И сер сертиыс мед эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Вайинныд кӧ вежны ёна сотчӧм сьӧм, сьӧрсьыныд колӧ босьтны и пӧжар йылысь справка.
Став татшӧм сьӧмсӧ оз босьтны, ыдждаыс кӧ кольӧма 55 прӧчентысь этшаджык.
Овлӧ, сьӧмсӧ вунӧдӧны джинсы гач зептын да песлалӧны. Та дырйи кабалаыс лоӧ лӧзов рӧма. Вермас лоны, дзолюкыд «мичмӧдас» акварельӧн. Татшӧмсӧ позьӧ жӧ вежны банкын.
Гознак фабрикасянь выль сьӧмсӧ банкъясӧ нуӧны торъя ящикъясын. Пытшкас гӧгӧрыс торъя краска дозъяс. Кодкӧ кӧ бокӧвӧй восьтас ящиксӧ, тайӧ краскаыс став сьӧм вылас резыштчас. Татшӧм сьӧмыс тшӧтш некытчӧ оз туй. А сыӧн вӧдитчысьыслы ковмас висьтасьны погона йӧзлы.
Оз вежны слӧйяс вылӧ торъялӧм банкнота. Ӧтарладорас кӧ серыс кольӧма, а гугыс – еджыд кабала.
Оз босьтны банкӧ и купюра, кӧні эм Гознаклӧн «Образец», «Тест» пасйӧд, печать либӧ перфорация.
Колӧ пасйыны, кымын донаджык сьӧмыс, сымын дырджык сійӧ олӧ. Сідз, сё шайт бергалӧ уна вылӧ кык во, а вит сюрса вермас кышакывны киад куим пӧв дырджык.
– А позьӧ-ӧ вежны кӧрт деньга?
– Кӧртыд, дерт, кабала серти крепыдджык. Но и сійӧ мыйтакӧ кад мысти оз мӧд шогмыны. Сійӧ кӧ вушйӧма, кусыньтчӧма, сотчӧма, веськавлӧма химия сорасӧ да вежӧма рӧмсӧ, кодкӧ кӧ вӧчӧма ичӧтик розь либӧ вундыштӧма, татшӧмсӧ позяс вежны. Но та дырйи сылӧн сьӧктаыс мед вӧлі 75 прӧчентысь унджык и мед вӧлі гӧгӧрвоана, мый деньгасӧ лэдзӧма Россияса Банк.
Кыкнан баныс кӧ шыльыд либӧ ортсы кытшыс торъялӧма сьӧвмӧссьыс, татшӧмсӧ оз вежны.
Но медся тӧдчана, медым сьӧмыс эз вӧв ас вӧчӧм. 2000 воӧдз бергаліс уна кӧрт ылӧга сьӧм. Талун медсясӧ кужысь йӧз вӧчӧны вит сюрса купюраяс. Татшӧмыс кӧ веськалас кӧшеляд, пыр жӧ колӧ нуны полицияӧ да юӧртны, кыдзи да кӧні тіянлы сійӧс сетісны. Асьныд кӧ видланныд инавны, да та дырйи кутасны киӧдыд, кыскасны уголовнӧй кывкутӧмӧ. Овлӧ, банкнота юкӧныс косяссьӧма да вошӧма. Мортыс принтерӧн печатайтӧма тырмытӧмсӧ да клеитӧма. Таысь тшӧтш мыждасны Уголовнӧй кодекслӧн 186-ӧд статья серти.
– А мыйта сьӧм позьӧ вежны?
– Позьӧ вежны сімӧм кӧрт шайт и сотчӧм миллион. Но вайинныд кӧ 40.000 шайтысь унджык, да сьӧмсӧ колӧ ыстыны экспертиза вылӧ, корасны петкӧдлыны паспорттӧ.
– Позьӧ-ӧ вежны, шуам, Сӧвет кадся сьӧм?
– Оз. Татшӧмсӧ оз босьтны лавкаын, оз вежны и банкын. Бӧръяысьсӧ странаын сьӧмсӧ вежисны 1998 воын. Сыӧдз бергалӧмыс шогмас сӧмын коллекционеръяслы.
– А вежасны-ӧ косяссьӧм доллар либӧ сотчӧм евро?
– Да, но оз быд банкын. Быд татшӧм учреждениеын валютаӧн вӧдитчӧны ас ногныс, быдлаын асланыс комиссия, сідз шусяна вежан курс.
– Мукӧддырйи лавкаын ньӧбасигӧн вузасьысьыс сдача пыдди сетӧ клеитӧм либӧ косяссьыштӧм шайт. Позьӧ-ӧ корны сійӧс вежны?
– Да, ті верманныд корны вежны шогмытӧм сьӧмсӧ. Ӧд вузасьысьыслы сійӧс банкӧ сдайтнысӧ кокньыдджык.
Николай Размыслов.