Пётр Ефимович Терентьевлӧн Ефим Леонтьевич батьыслӧн фронт вылын юӧртӧг вошӧмсянь тавося декабрын тырас 80 во. 29 арӧса мужичӧйӧс чужанінас виччысисны гӧтырыс да нёль челядьыс…
…Мужичӧй кутӧ моздорас куим арӧса пиуксӧ, гӧтырыс да гырысьджык челядьыс ӧдва вӧтчӧны сы бӧрся. Вадорсянь ыркыдіник тӧлыс дӧлӧдӧ зонкалысь быгалӧм дӧрӧмсӧ. Семьяыс колльӧдӧ батьсӧ фронт вылӧ. Паракодыс дзик нин матын…
Тайӧ ичӧтдырсьыс медводдза серпас – Ленинградса фронт вылын 1941 вося декабрын юӧртӧг вошӧм батьсӧ дзик ӧти да бӧръя казьтылантор.
Батьыс коляс Петяӧс берегӧ, каяс паракод вылӧ да мунас бӧръя рейсӧ, бӧръя туйӧ. Паракодыс кывтас. Юыс кольӧ. Ю пӧлӧн кар-сикт-грездыс вежсясны, сэн олысьясыслӧн быдӧнлӧн асланыс гаж да шог, асланыс олан туй.
Батьысладорсянь и мамысладорсянь семьяясыс вӧліны уна челядяӧсь. Фронт вылӧ мунӧм квайт мужичӧйысь нёльыс бӧрсӧ эз воны…
Батьыс вошис юӧртӧг. Та вӧсна война кадӧ семьяыслы эз вӧв некутшӧм отсӧг. И сӧмын тыш кусӧм бӧрас урчитісны пенсия – 150 шайтсӧ юкисны куим мортлы: бабыслы да кык воклы…
Мужичӧй нуӧ писӧ моздорас Печора ю пӧлӧн. Сувтӧ трап дорын да качӧдлӧ пиуксӧ вывлань. И со зонка берегын нин, видзӧдӧ паракодӧ пос кузя кайысь батьыс вылӧ. Шондіыс ёрӧ синсӧ да, батьыслысь чужӧмсӧ оз аддзы…
Паракодыс катласьӧ ва вылас, а муыс быттьӧ вошӧ кок увсьыс…
Войвывса дженьыдик гожӧмыс козьналіс татчӧс олысьяслы некымын жар вежон. Вӧрыс шутьляліс, чирксіс, шыаліс быд ногыс. Старик петіс вӧрсьыс. Тасянь тыдаліс нин Няшабӧжса некымын керка.
Дедыс пӧрччис сьӧкыд лазсӧ да пуксис лабич вылӧ. Внукыс чеччыш-тіс пӧлать вылысь да котӧрӧн локтіс видзӧдлыны пӧльыслысь кыйдӧссӧ.
Ӧшинь улын – путкыльтӧм пыж. Кусыня пӧвъясыс дзирдалӧны шонді югӧр улын. Дедыс лӧсаліс-вӧчис пыжсӧ черӧн. Петя кавшасьӧ пыж вылас да видзӧдӧ вӧрлань. Регыд нин мыччысяс кыйдӧсӧн семьясӧ вердысьыс…
Война кусӧмсянь коли нёль во нин. Нелямын кӧкъямысӧд во помын мамыс петіс верӧс сайӧ. Степан вӧлі войнаса инвалидӧн. Петя ладмис сыкӧд, шуис Степан дядьӧн. Шань да сибыд мортыд дорӧ зонка ӧдйӧ велаліс. Семьяыс быдмис. Нёль кагаыс дорӧ мӧд верӧссяньыс мамыс чужтіс нӧшта сизимӧс. Сійӧ гӧрдитчис «Материнская слава» орденнас. Гӧрдитчис челядьнас да аслас вын-эбӧснас. Быд кага чужтӧмысь сетлісны «челядь сьӧм». Петя ветлывліс сыла пошта вылӧ да нинӧм юасьтӧг босьтліс деньгасӧ. Кассирыс сӧмын пасйывліс: «Личность известна» – и ставыс…
Декабрь. Ывлаас рӧмдӧ нин. Чойсӧ ли воксӧ зыбкаын кокнас качайтӧмӧн Петя лыддис учебник бӧрся учебник. Школаас сійӧ муніс нелямын витӧдын. Коймӧд классын велӧдчысь вокыс дасьтіс сійӧс водз-выв. Быд выль шыпас велӧдӧмысь ошкывліс няньторйӧн. И тайӧ ышӧдіс. Медводдза велӧдысьнас вӧлі Зоя Васильевна Пудкова…
Уна дас во мысти Печора карса санаторийын бурдӧдчигӧн Пётр Ефимович юаліс Пудкова ова медсестралысь, кытысь сійӧ рӧднас. Кыдзи и чайтіс, Няшабӧжса жӧ вӧлӧма. Дыр зілис гӧгӧрвоӧдны, кутшӧм рӧдысь ачыс, да весьшӧрӧ. И сӧмын кор висьталіс, мый Ош лапа чукӧрысь, медсестралӧн чужӧмыс югдіс – ачыс тайӧ рӧдсьыс жӧ вӧлӧма…
Мӧд классяньыс велӧдысьнас вӧлі Елена Тихоновна Шадрина. Сійӧ пестіс Петяын математика дорӧ муслун. Зонка кокниа велаліс артасьны юрас. Пётр Ефимович и ӧні на тадзи вӧчӧ…
Николай Кесаревич босьтіс кык пуда гира да веськыда нюжӧдӧм киӧн вӧляникысь кыпӧдіс вывлань. Математика велӧдысьӧс кытшалӧм челядь корисны петкӧдлыны нӧшта кутшӧмкӧ вына трюк. Сійӧ пысаліс веситчан гиралысь вугсӧ чалляс да босьтчис кокниа лэптавны сійӧс юр весьтӧдзыс. Сёрӧнджык ёнпырысь быдмысь Пётр унаысь видліс Ешкилев моз жӧ, но артмыліс зэв сьӧкыдпырысь либӧ ньӧти эз. Учительыс, кӧть и лыддьыссис вермытӧмӧн, вӧлі ош кодь ён, да сылы завидьтіс став зонкаыс. Николай Кесаревич велӧдіс найӧс сизимӧд классын да буретш сэки пестіс Пётрлӧн сьӧлӧмын физкультура да спорт дорӧ муслунсӧ…
Пыж ньӧжйӧник гӧвкъялӧ гыяс вылын. Мӧдлапӧлыс матысмӧ ньӧжйӧ, но латшкӧсіник зонка зумыда пелысасьӧ. Нёльӧд гожӧм нин Петя отсасьӧ кукань видзысь Матрёна Исидоровналы вуджӧдны-ваявны мӧдлапӧлысь кос турун. Тьӧткаыскӧд пыжӧ сӧвтчӧм бӧрын дзик пыр мӧдӧдчӧны бӧр. «Тайӧ ёна сӧвмӧдіс менӧ. И Енмыс кӧ чужӧмсянь нин вӧлі сетӧма вын-эбӧсӧс, татшӧм «тренировкаяснас» сійӧ нӧшта на содіс», – казьтылӧ Пётр Ефимович…
«…Велӧдысьӧн лоны ме весиг эг чайт. Дерт, математикатӧ да физикатӧ радейті, найӧ сетчисны кокньыда, но педагогическӧйӧ мунӧм йылысь эг думыштчыв…»
А мый жӧ йӧткыштіс тайӧ туйвизяс? Ставыс кыдзкӧ ачыс артмис. Семьяыс ыджыд да, коліс ӧдйӧджык петны асшӧр олӧмӧ. А физика-математика факультетӧ стӧча позис веськавны…
«…Физика велӧдыськӧд, Александр Тимофеевич Урнышевкӧд, виччысьтӧг вочаасим Сыктывкарын мукӧд абитуриенткӧд ӧтуволанінӧ мунігӧн: «Аскиа студентъяс! Петя, а тэ, тӧдӧмысь, физматӧ!». «Дзик сідз», – вочавидзи, а сылӧн ньӧти падъявтӧг шуӧмыс нӧшта ӧтчыд эскӧдіс менӧ, мый бӧрйи збыльысь лӧсялана туйвизь…»
Квайт экзамен! Ставыс эськӧ лючки, но колӧ сдайтны суйӧрсайса кыв. Английскӧйсӧ Петя велӧдіс сӧмын ӧти во, сэсся велӧдысьыс муніс декретӧ. Весиг аттестатас вӧлі визь. Тайӧ экзаменсӧ сдайттӧг ӧкмис 19 балл. Пырны велӧдчыны тайӧ вӧлі тырмымӧн, но стипендия оз вештыссьы. Бергӧдчыны гортас? Шыӧдчыны ректор дорӧ? А мый сылы висьтавнысӧ? Мый стипендиятӧгыс оз вермы, гортас мӧда-мӧдсьыс ичӧтджык чой-вок да? Ректорат ӧдзӧсын гижӧд: Пётр Ефимович Куклев. Тьӧзӧ. Пётр тотшкӧдчис, ёнасӧ нем эз виччысь. Но Куклев зэв сюся кывзіс студентӧс, видзӧдліс мукӧд оценкасӧ да вӧзйис ветлыны картупель керны, а сэн пӧ тыдовтчас. Гашкӧ пӧ, кодкӧ ачыс велӧдчӧмсьыс эновт-час, ли вӧтласны. Сідзи и артмис: стипендиясӧ урчитісны медводдза сессиянас нин…
Сентябрь. Война пансьӧмсянь мӧд тӧлысь. Пётр нӧштаысь и нӧштаысь бергӧдчывлӧ бать йывсьыс дзик ӧти казьтылӧм дорас. Олӧмас уна на быдсямаыс лоас: матыссаӧс воштӧмыс, ӧбидаыс и шогыс, но сэк жӧ и шудыс, и сійӧс виччысьӧмыс…
А ӧні мужичӧй нуӧ сійӧс моздорас. Гашкӧ, оз сійӧс колльӧдны, а, мӧдарӧ, сійӧ колльӧдчӧ? Колльӧдӧ водзӧ олӧмас. Уна миллион мукӧд мужичӧйкӧд – батькӧд, воккӧд, пикӧд – таысь ас олӧмнас вештысьӧм донӧн…
Батьыс лэдзӧ сійӧс муас да кайӧ трап кузя. Шондіыс ёрӧ синсӧ да, батьыслысь чужӧмсӧ оз аддзы…
Туй джынсӧ котӧртӧма. Бӧрсяньыс локтысьыс «Лыжню!» оз на горзы, но бура нин кылӧ ышкӧм-пош-кӧмыс. «Мед суӧдӧ, – мӧвпыштіс Пётр. – Чой паныдсӧ пышъя». Витӧд во нин котралӧ институтса сборнӧй дор да бура тӧдӧ туйсӧ. Сідзи нин артмис, ӧти жырйын олысь витнан зонмыс эз куритны-юны да нӧшта на и сьӧлӧмсяньыс радейтісны спорт. Лёкас сетчыны сьӧмыс эз лишав, а со спорт секцияыс да кӧсйӧмыс вӧлі тырмымӧн…
Бӧръя сессия сдайтӧма. Вокыс корис нажӧвитчыштны Джынтуйын, Печора да Инта костын кӧрт туй станцияын, кӧні ачыс зілис бухгалтерӧн. Каникул чӧжыс Пётр уджаліс кӧрт туй вылын. Нажӧтка вылас ньӧбис «Смена» фотоаппарат. Вокыслысь Михаил Хаймусов ёртсӧ, ыджыд опыта да сяма фотографӧс, корис велӧдны вӧдитчыны сыӧн да ӧдйӧ и велаліс. Тадзи сылӧн лои нӧшта ӧти сьӧлӧм бурмӧдантор. Выль снимокъясыд сэки вӧліны дыр виччысянаӧсь, а найӧс вӧчӧмыс – гусяторйӧн. Гӧрд би, проявитель, мыгӧр-серпас петкӧдчӧм, закрепитель…
Ю вомӧн Печоралы паныда Левобережнӧйса школаын педпрактика. Физика велӧдысьыс петӧма декретӧ да, директорыс корис Пётр Ефимовичӧс уджыштны сы пыдди коймӧд четвертьын, майся гажъясӧдз. Институтын паныд эз сувтны.
Апрелься луныс вӧлі шоныд. Вылісянь воис тшӧктӧм: петкӧдны школаысь ставнысӧ спортплощадка вылӧ да виччысьны Москвасянь радио пыр юӧр. Виччысьны ковмис дыр – быдса кык час. Медбӧрын динамикын шыасис диктор: «Москваын вочаалӧны Гагаринӧс». Космосӧ лэбзьылӧм медводдза мортыс – СССР-са гражданин! Таысь вӧлі помтӧг нимкодь! Войнадырся да сы бӧрся сьӧкыдлун-шог, тшыгъялӧм, страна кыпӧдӧм тӧдлӧм бӧрын кывны татшӧмтор…
Таӧдз некымын воӧн водзджык, 1957 воын, космосӧ лэдзисны Мулысь кипомысь вӧчӧм медводдза спутник. Пётр сэки помаліс мӧдӧд курс. Астрономия велӧдысь Павел Иванович Попов котыртіс студентъяскӧд спутник бӧрся видзӧдӧм-кыйӧдчӧм. Юӧртісны, спутниклысь лэбан туйвизьсӧ казявны-пасйыны сяммысьяслы пӧ мынтасны вит шайтӧн. Тайӧ ыззьӧдіс студентъясӧс нӧшта на сюсьджыка туясьны-кыйӧдчыны, да ӧд збыльысь артмис бура нажӧвитчыштны…
1961 во. Институт помалан во. Выпускникъяс сулалӧны Эжва берегын. Студенталан вояс колины бӧрӧ. Ю чукыль сайын тӧдчыштӧ вӧр ді. Тадзи кымын и налӧн. Налӧн чукыль саяс тшӧтш выль лачаяс да тӧждъяс. Мый виччысьӧ сэні? А талун найӧ томӧсь да шудаӧсь, кианыс дипломаӧсь да воротникас ромбикаӧсь. Вадорсянь тӧлыс дӧлӧдӧ зонъяслысь дӧрӧмъяссӧ да нывъяслысь платтьӧяссӧ. Вадорсянь тӧлыс нелямын ӧтиӧд вося кодь жӧ… И бара казьтыштсис сэксяыс. Мужичӧй нуӧ сійӧс берег пӧлӧн моздорас. И сэтшӧм лӧсьыд пукавны сылӧн ён да сӧнӧд ки вылас, кор тӧдан, мый тэныд нинӧмысь повны, мый тэнӧ радейтӧны, радейтӧны сыысь, мый тэ эм. Мужичӧй лэдзӧ пиуксӧ муӧ. Мыйыс сӧмын оз виччысь сійӧс олӧм чукыль саяс, но ӧні кагук кылӧ асьсӧ коланаӧн и оз на гӧгӧрво, кутшӧм сьӧкыд пай вичмис батьясыслы…
Мотоцикл чеччаліс гуран-гӧпъяс вылын. Ичӧтик овмӧс-кӧлуйыс зӧркйысис коляскаын. Пётр тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс сэтчань, майшасис ёнджыкасӧ методика пособие-конспектъяс вӧснаыс. Вениамин Мисаилович Пальшин босьтіс сійӧс веськыда РОНО-ысь, кытчӧ том специалист локтіс корсьны распределение серти удж. Таӧдз гижліс Няшабӧжӧ, но вочакывйыс эз во, да шуис тӧдмавны ветлӧмӧн. Районса велӧдан юкӧнӧн веськӧдлысь Станислав Иванович Кирушевлы юрсӧ дыр жуглыны эз ковмы. Мӧд судтаас кайигӧн Пётр паныдасис уджалан паськӧма мужичӧйкӧд. Тайӧ вӧлӧма Мошъюгаса школаысь директор, коді дзик пыр вӧзйис мунны уджавны налӧн велӧдчанінӧ…
«…Школаын диплома специалистлӧн медводдза уджалан во. Буретш Вениамин Мисаилович вӧчис меысь велӧдысьӧс. Быдторйын отсаліс, туйдіс. Декабрын школа семилетка пыдди лоис восьмилеткаӧн. Велӧдан юкӧн урчитіс содтыны штатын завучӧс. Менӧ индісны тайӧ должносьтас. Та-кӧд тшӧтш велӧді физика да математика. Таысь кындзи нуӧді лыжи секция, котырті баскетболысь ворсанӧс. Томулов медводдзаысь на кылісны тайӧ ворсӧм йывсьыс. Ачым баскетболысь ворснысӧ велалі институтын велӧдчигӧн да ӧнӧдз радейта тайӧ спорт сикассӧ. Быд школаын снаряд видзан жырйын быть вӧлі штанга. Сьӧкыд атлетикаӧ эг пырӧдчыв, но штангасӧ лэптавны век радейті. Татшӧм занятиеас окотапырысь сюртчывлісны вынйӧраджык старшеклассникъяс, и регыд мысти нин ми водзмӧстчим атле- тизмын…»
Ёртъяс гуляйтісны Изьваса шӧр туй кузя. Луныс вӧлі мича, водзын – шойччан лун, та вӧсна и кыпыд вӧлі лов выланыс. Гожӧм, шонді, томлун да выходнӧй – мый нӧшта колӧ? Пётр тшӧкыда пыравліс ӧти курсын велӧдчысь Володя Жебов ордӧ, кодӧс индісны уджавны Изьваын. Пошта дорті мунігӧн синмас шыбитчис воча локтысь мича статя ныв. «И ӧд кодкӧ эскӧдӧ на, мый медводдза видзӧдлассянь радейтчӧмыс оз овлы», – мӧвпыштіс ас кежсьыс Пётр да юаліс ёртыслысь:
–Тайӧ коді?
–Коді?
–Нылыскӧд тай чолӧмасин.
–А-а, тайӧ Гельда! Сбербанкын уджалӧ. Мичаник ӧд?
–Тӧдмӧд миянӧс!
–Мый, дзик ӧні?
–Тӧдмӧд, мися.
–Гельда! Сувтыштлы, пӧжалуйста. Со, Пётр кӧсйӧ тэкӧд тӧдмасьны…
Тӧв пом да, оз нин сэтшӧм водз пемды. Уджалан лун помасис, но эз велӧдысьяслӧн. Пётр видлаліс бӧръя тетрадь. Стӧканӧ крепыд тшай кисьтӧмӧн босьтчис листавны урокъяс кежлӧ кольӧмвося конспектъяс. Мыйсюрӧ кириталіс, мыйкӧ содталіс полеясас. Ӧдзӧсӧ тотшкӧдчӧмыс торкис уджсьыс. «Коді нӧ татшӧм кӧдзыднас гӧсти ветлӧ?» – бротнитіс вомгорулас да дышпырысь муніс ӧдзӧслань. Порог вылын сулаліс Гельда: «Чолӧм! Петі лыжиӧн котралыштны да ылалі! Думайта, час ветла Петя дорӧ Мошъюгаас»…
Жынняна куим вӧла додьяс котӧртісны лым вылын ӧдва тӧдчан туй кузя. Ласта коли бӧрӧ. Изьваын кӧлысь ворсӧм бӧрын том гозъя рӧдвужыскӧд да гӧсьтъяскӧд мӧдісны Мошъюгаӧ. Веж мороз вӧлі да, Пётр кынталіс чужӧмсӧ. Уджъёртъясыс дасьтісны пызан, чолӧмалӧмъяс. Кык пӧвста кӧлысьсӧ котыртіс Вениамин Мисаилович Пальшин, Геля батьлӧн бур ёртыс. Ныла-зонмалӧн тӧдма-сьӧм, а сэсся и гозйӧдчыны шуӧм йылысь тӧдмалӧмысь нимкодясис томъяслӧн бать-мам мында жӧ…
Регыд мысти чужис Инна. Сійӧ жӧ воас Станислав Иванович корис уджавны Изьваӧ. Сӧглас кыв кылӧм бӧрын дзик пыр индіс завучӧн. Пётр Ефимовичӧс шензьӧдіс физика жырйын озыр оборудованиеыс. Урокъяс да административнӧй удж бӧрын поштаын зільысь тӧдсаыскӧд, Евгений Григорьевич Ласьковкӧд, первой воас нин нюжӧдісны школаын радио. Спортын водзмӧстчысьясӧс котыртӧмӧн лӧсьӧдісны кушинын (ӧнія культура керка местаын) баскетболысь ворсанін, кӧні коллявлісны быд мича рыт…
Пансис выль школа кыпӧдӧм. Сійӧс некымын дас во сэсся сідзи и нимтылісны – выль школа. Велӧдысьяс быд шойччан лунӧ петавлісны субӧтникасьны. Вывті нин окота вӧлі ӧдйӧджык вуджны выльлаӧ. Администрация тэрмӧдліс стрӧитчан бригадасаӧс. Восьтігас, 1965 вося сентябрь 13 лунӧ, спортзалӧ пыранінын лентасӧ вундісны пемыдінын: бисӧ эз на быдлаӧ вӧв нюжӧдӧма…
Пётр Ефимович кыпыд аддзысьлӧм-рыт дырйи синсӧ мудера читкыртӧмӧн век юалӧ выпускникъяслысь да велӧдчысьяслысь: «Кутшӧм воын восьтісны школанымӧс?». Коді оз тӧд, вӧзйӧ корсьны вочакывсӧ спортзалысь. А оз кӧ аддзыны, тшӧктӧ сюсьджыка видзӧдлыны спортзалын слухӧвӧй ӧшиньяссӧ: стрӧитчысьясысь ӧти – Григорий Иванович Филиппов – писькӧдіс розьяссӧ сідз, медым лыдпасъяссьыс артмис школа восьтан воыс…
Изьваса школаын уджалігӧн Пётр содтіс-чӧжис велӧдан, веськӧдлан да методисталан сям-опытсӧ. Тадзи вочасӧн сӧвмис аслас велӧданногыс. Сійӧ торъяліс мукӧдсьыс лэдзчысьтӧмлуннас да стрӧглуннас. Эз ӧд весь сылӧн медбур выпускникъясыс лоны физика да математика велӧдысьясӧн либӧ бӧрйыны стӧч наукаяскӧд йитчӧм уджсикас…
Сёрниын сійӧ веськыда висьталіс, мый медыджыд наградаӧн лыддьӧ «Учитель-методист» ним…
Пётр Ефимовичлӧн велӧдан стажыс – 44 во. 1993 воын сылы сетӧма «Коми Республикаса заслуженнӧй уджалысь» ним…
Мужичӧй нуӧ пиуксӧ моздорас. Мый йылысь думайтіс сэк куим арӧса зонка? Гӧгӧрвоана, мый йылысь. Мый батьыскӧд сылы повны нинӧмысь. Мый паськыд ю вылын шонді югӧр улын дзирдалысь гыясыс зэв мичаӧсь. Сійӧ аддзӧ паракод, но оз на тӧд, мый батьыс коляс сійӧс берегын да каяс пос кузя, а шондіыс кутас ёрны синсӧ, да чужӧмсӧ оз аддзы…
Снимокъяс вылын: П.Е. Терентьев; выль школалӧн кильчӧ вылын; Коми пединститутын велӧдчигӧн лыжиӧн ордйысьӧм дырйи (медся веськыдвылас); Гельда (веськыдвылас); КГПИ-ын витӧд курсын (выліас шуйгавывсяньыс коймӧд).
Игорь Колесов.
Комиӧдіс Елена Плетцер.