Россияын Войвывса да Ылі Асыввывса регионъясын вӧзйӧны сідз шусяна «Арктикаса гектар». Асыввылын мусӧ ёнджыка босьтӧны ас керка кыпӧдӧм могысь, ӧд сэні войвыв дорсьыд и поводдяыс бурджык, и муыс вынаджык, сідзкӧ, позьӧ ыджыдджык водзӧсӧн видз-мутӧ вӧдитны.
Мурманск обласьтын татшӧм гектарсӧ сюрс сайӧ морт нин босьтӧма. Сэні зільӧны сӧвмӧдны туризм. Предпринимательяс весиг асьныс туй нюжӧдӧны, медым на дорӧ волысьыс содіс.
Му пыдди сьӧм
Коми Республикаын Арктика зонаӧ пырӧны Воркута, Инта, Усинск, Чилимдін муниципалитетъяс. Но Коми оз вермы ошйысьны «Арктикаса гектар» юклӧмӧн: му босьтӧм могысь 102 шыӧдчӧм и воӧма, на пиысь дас ӧтиыс – котыръяссянь, налы ӧти гектарысь унджык сетӧны.
Вештысьтӧг му участоксӧ – ставсӧ 53 гектар – ӧні кежлӧ босьтӧмаӧсь сӧмын нелямын куимӧн, и кызвыныс – Усинск районын. Сэні «Арктикаса гектарсӧ» торйӧдӧны кар-посёлоксянь матын, сідзкӧ, воӧдчыны кокньыд, и му босьтны кӧсйысьыс эм. Мукӧд муниципалитетас жӧ участокъясӧдз ылын, да и туйыс абу.
–Комиын «гектар» босьтысьясысь джынйыс – республикаын олысьяс, мӧд джынйыс – мукӧд регионысь воӧмаяс. Тайӧ му вылас позьӧ керка кыпӧдны, туризм сӧвмӧдны, видз-му вӧдитны, – висьталіс журналистъяскӧд аддзысьлігӧн Коми Республикаса эмбурӧн да муӧн вӧдитчан комитетӧн веськӧдлысь Андрей Майер. – Кола кӧджын кодь водзмӧстчысь йӧзӧс колӧ корсьны, мед Арктика сӧвмӧдӧмын эг кольччӧй.
Комиын дон вештытӧг му сетӧны и уна челядя семьялы да торъя военнӧй операцияын тышкасьысьлы. СВО-ысь воӧм 21 морт босьтӧма нин участоксӧ.
Шыӧдчысьыс абу этша, торйӧн нин Сыктывкарын да Ухтаын, но мусӧ лоӧ виччысьны дыр, ӧд участокъясӧдз колӧ и туй да мукӧд инфраструктура вӧчны. Та вӧсна кык тӧлысь сайын республикаын вӧлі вынсьӧдӧма оланпас, мый серти участок пыдди позьӧ корны сьӧма компенсация – 300 сюрс шайт.
–Тайӧ абу этша, Россияын шӧркодя муыс та мында и сулалӧ. Медыджыд компенсациясӧ жӧ мынтӧны Кардор обласьтын, – висьталіс Андрей Александрович. – Но вештанногсӧ абу на вын-сьӧдӧма. Регыд лоӧ кырымалӧма индӧд, кыдзи вичмӧдны уна челядя семьялы да СВО-ын тышкасьысьлы му, а коді оз кӧсйы сійӧс босьтны – сетны компенсация.
Кыдзи пасйис комитетӧн веськӧдлысь, быд муниципалитетын мулӧн ыдждаыс аслас: кӧні дас, кӧні кызь «сотка».
Важыдлӧн доныс ичӧт
Комитетыс кывкутӧ и вӧдитчытӧм эмбур вузалӧм вӧсна. Кызвыныс тайӧ важ, киссянвыйӧдз воӧм стрӧйба.
–Республикалы кӧ кутшӧмкӧ эмбур оз ков, ми медводз видлам вузавны сійӧс муниципалитетъяслы. Найӧ кӧ оз шыасьны, вӧзъям вуджӧдны федеральнӧй эмбурӧ. Тадзи кӧ оз артмы инавны, сетам кӧртымӧ либӧ вузалам предпринимательяслы, предприятиеяслы. Важмӧм эмбур доныс абу ыджыд. Стрӧйбаыс кӧ оз ло история да культура памятникӧн, выль кӧзяиныс вермас разьны-кисьтны сійӧс да тайӧ му вылас мыйкӧ мӧдтор кыпӧдны, – висьталіс Андрей Майер. – Дерт, важ эмбур вузалӧмысь республика уна оз нажӧвит, 2023 воын бюджетӧ воис 8,5 миллион шайт. 2024 во кежлӧ вӧлі урчитӧма вузавны эмбурсӧ 5,5 миллион шайт дон, но квайт тӧлысьӧн лыдпасыс воис нин 11 миллионӧдз.
Нёль миллион шайтысь иналӧмаӧсь Сыктывкарса Ленин улича вылын пинь бурдӧдан поликлиникалы паныд сулалысь уна судтаа керкаысь пӧдвал. Но ноксьӧмаӧсь сыӧн дас во гӧгӧр, ӧд пӧдвалті мунысь ва да шоныд сетан трубаясыс сімӧмаӧсь-письталӧмаӧсь, медводз найӧс коліс дзоньтавны – коді нӧ ньӧбас жыр, кытчӧ весиг пырны он вермы. Бюджетысь тайӧ удж вылӧ сьӧм торйӧдны оз позь, и ковмӧма сёрнитчыны оланін кутысьяскӧд, ваӧн-шоныдӧн могмӧдысьяскӧд, медым найӧ дзоньталасны.
Кык миллион шайтысь босьтӧма Ухтаса вӧвлӧм заводлысь стрӧйба ас вылӧ уджалысь. Татшӧм жӧ донысь вӧлі иналӧма и юркарса Станционнӧй улича вылысь важся ангар.
Локтан воӧ комитетлы колӧ вузавны Печора районысь Берёзовка посёлокса вӧвлӧм воинскӧй часьтысь стрӧйбаяс. Водзті сэтысь кык стрӧйба ньӧблӧма нин предприниматель, но сэсся ӧвсьӧма. И та пӧрйӧ, тӧдӧмысь, сьӧкыд жӧ лоӧ инавны, ӧд посёлокыс меститчӧ Печора ю мӧдлапӧлын, да воӧдчыны сэтчӧ абу кокни.
–Ньӧбысь кӧ оз сюр, важмӧм стрӧйбасӧ кисьтам, – висьталіс Андрей Майер. – Сідз, ӧні Сочи карын разям узьлан корпус, сійӧ вӧлі Коми Республикалӧн эмбур. Важӧнкодь босьтчылісны сійӧс кыпӧдны, но помӧдз эз и вӧчны. Стрӧйбаыс сулалӧ школакӧд орччӧн, и мед челядь эз доймавны, быть ковмис кисьтны.
Корсьӧны кӧртымалысьӧс
Сыктывкарысь кык стрӧйба нелямын ӧкмыс во кежлӧ зільӧны кӧртымӧ сетны. Босьтысьыслы кӧртымалӧмсьыс быд во сӧмын ӧти шайт и ковмас мынтыны. Тайӧ стрӧйбаясыс – В.Савин улича вылын 13-ӧд номера школа (сотчылӧм бӧрын сійӧ уна во нин дӧзьӧртӧг сулалӧ) да Сӧветскӧй уличаса 45-ӧд номера керка, кӧні водзті меститчылӧма детсад. Кӧртымӧ босьтысьяслы колӧ дзоньтавны найӧс да ас кӧсйӧм сертиыс нин вӧдитчыны наӧн.
Но тайӧ стрӧйбаясыс лоӧны архитектура памятникъясӧн, дзоньталігас ортсысяньыс нинӧм оз позь вежны. Пытшкӧссӧ жӧ быдӧн ас ногыс вермас лӧсьӧдны-вӧчны – сідзи, кыдзи кӧсйӧ вӧдитчыны тайӧ эмбурнас. Но кӧртымӧ босьтны кӧсйысьыс абу, вывті уна сьӧм ковмас дзоньтавны найӧс да.
–Оз ков вунӧдны, мый донсӧ – вонас 1 шайт – урчитӧма и стрӧйбасьыс, и мусьыс, кӧні сійӧ сулалӧ. Сідзкӧ, водзӧсыс тайӧ эмбурсьыс лоас, – пасйис Андрей Александрович.
Историяса нӧшта ӧти памятник – Бабушкин уличаса 11-ӧд номера керка. Кӧртымалысьыс сюрӧма – йӧзӧс социальнӧя доръян министерство. Стрӧйбасӧ дзоньталӧм бӧрын сэні мӧвпалӧны восьтны олӧма войтырлы интернат.
Могыс – унджык нажӧвитны
Ӧні республикаса эмбурын артавсьӧ дас квайт акционер котыр (на пиысь кыкыслысь акцияяссӧ ньӧбӧмаӧсь таво), куим предприятие да нёль тыр кывкуттӧм общество. Мӧйму налӧн уджысь регионса бюджетӧ воӧма 185 миллион, тавося некымын тӧлысьӧн – 135 миллион шайт. Миян водзын пӧ сулалӧ мог, пасйис Андрей Майер, медым кольӧм восяысь эг этшаджык нажӧвитӧй.
Таво республика ньӧбӧма «Коми туй компания» котырлысь 44,4 прӧчент акциясӧ. Дона кабалаясысь мынтӧм 74,4 миллион шайт дон компанияыс кӧсйӧ босьтны техника, медым регионлы зэв колана удж вӧчны – дзоньтавны Ухта да Сосногорск районъясын туйяс.
Ёрдлӧн тшӧктӧм серти Комилы вӧлі сетӧма «Саровбизнесбанклысь» акцияяс. Мый республика мӧдас вӧчны тайӧ дона кабалаяснас, тыдовтчас сёрӧнджык.
2010-ӧд воясӧ Коми 300 миллион шайтысь ньӧбліс «Сияние Севера» поезд, медым новлӧдлыны туристъясӧс Москваӧ, Ярославльӧ, Вӧлӧгдаӧ, Кардорӧ, Ямал-Ненеч кытшӧ. Но туризм сӧвмӧдан уджыс эз ладмы, и дас во сайын кык вагон сетлісны кӧртымӧ.
Поездсӧ пӧрадокын видзӧмыс республикалы вель дона сувтӧ – вонас дас кык миллион шайт. Та вӧсна сійӧс кӧсйисны вузавны, но ньӧбысьыс эз сюр. «Россияса кӧрт туй» компания эськӧ ырышт-чылӧма, но вывті ичӧт дон вӧзйӧма, да республика ӧвтыштчӧма вӧзйӧмсьыс, абу вузалӧма.
Тавося август заводитчигӧн поездсӧ бара мыччӧдӧмаӧсь вузӧс вылӧ, донсӧ урчитӧмаӧсь кыксё миллион сайӧ шайт. Но ньӧбны кӧсйысьыс бара на абу. Медшӧр помкаыс талы, Андрей Майерлӧн кывъяс серти, сыын, мый миян странаын поездӧн ветлан туризмыс абу на ёна паськалӧма.
Республикаса эмбурӧн да муӧн вӧдитчӧм вӧсна кывкутысь комитет кык воӧн ньӧбӧма регионлы 44 автобус да коммунальнӧй овмӧслы колана техника. Таво жӧ сӧмын Чилимдін районлы «Нива» машина да Изьва районлы куим прицеп-вагон босьтӧмаӧсь. Прицепъяссӧ сувтӧдасны вертолёт пуксянінъясӧ, медым йӧзыс лэбалан транспорт виччысигӧн эз кынмыны.
–Уна сьӧм республика видзис и «Комиавиатранс» компания кок йылас сувтӧдӧм могысь, – висьталіс Андрей Майер. – Тайӧс вӧлі вӧчӧма, но ӧні компаниялӧн уджыс бара кутіс омӧльтчыны, самолётъяс сулалӧны, вертолётъяс сёрмӧмӧн вӧлі ньӧбӧма.
Журналистъяскӧд аддзысьлігӧн сійӧ сідзжӧ пасйис, мый торъя военнӧй операцияын тышкасьысьясӧс Коми Республика могмӧдӧ фронт вылын медся колана машинаясӧн – «буханкаӧн», УАЗ-ӧн, «Ниваӧн».
<> Павел Симпелев. Снимокыс ӧтуввезйысь.