Кор ёрткӧд пуксям пызан сайӧ, тшӧкыда волам венӧ. Сійӧ олӧ лючки, гортас быдторйыс эм. Шкапас – бар. Сэні югъялӧны-тронякылӧны румкаяс да сулеяяс. Медсясӧ суйӧрсайса дона виски, джин, коньяк да мукӧд пӧлӧс вина. Сылӧн висьталӧм серти, быд лун пӧ удж бӧрын мудзӧс веськӧда гоз-мӧд румкаӧн. Ме и шуа, тадзнад, мися, дзикӧдз юсян. Вир-яйыдлы сэсся пыр унджык мӧдас ковны. Гашкӧ, мися, бурджык тӧлысьнас ӧтчыд, но крепыда «личӧдчыны»?
Но, вӧлӧмкӧ, кыкнанным сорсям – и сідз, и тадз пӧ лёк.
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын сёрниыс вӧлі буретш та йылысь.
Физкультураӧн дзоньвидзалун ёнмӧдан республикаса диспансерысь врач Людмила Павлекова:
–Дзоньвидзалун видзан ставмирса котырлӧн (ВОЗ) юӧр серти, быд во Му шарын курыд зелляысь кувтӧдзыс пагалӧ 3 миллион морт, а 237 миллион мужичӧйлӧн да 46 миллион нывбабалӧн юӧмсьыс кыткӧ висьмӧ.
Курыд зелля дучкӧмын Россияса регионъяс пӧвстын Коми Республика коймӧд местаын. Ми кольччам сӧмын Карелияысь да Сахалин обласьтысь. Мӧйму да тавося квайт тӧлысьӧн, артавны кӧ пузчужӧм кагасянь пӧль-пӧчӧдз, быд морт сэні шӧркодя юӧма 15,5 да 14,9 литр вина-водка. Комиын – 14,6 литрӧн.
Россияса медся садь регионъяс пиын Кавказса республикаяс. Но уна регионса торъя сикт-грездын йӧзыс пикӧ воӧмаӧсь да йӧзӧдӧмаӧсь «кос закон» – сэні оз вузасьны алкогольӧн и оз юны.
Комиын курыд зелляӧн медся этша вузасянін Емдін, Вуктыл, Ухта, Мылдін да Сыктывдін районъясын. Сэні и юысьыс тӧдчымӧн этшаджык. Медуна татшӧм лавкаыс Воркута, Инта да Сыктыв районъясын. Гӧгӧрвоана, сэні и гажъялысьыс ёна унджык. А сідзкӧ, унджыкӧн висьӧны алкоголизмӧн, психозӧн, лёк пыкӧсӧн, сӧнӧн да кувсьӧны. Гажа юрӧн руль сайӧ пуксьысьяс вӧсна сэні унджыкӧн доймалӧны туй вылын.
Кодсюрӧ эскӧдӧ, ужын дырйи румка вина-водкаыд пӧ оз мӧрччы дзоньвидзалуныдлы. Тайӧ ылӧдчӧм. Учёнӧйяс туялӧмаӧсь, весиг некымын грамм курыд зелля йиджӧ вир-яяд. А быд лун кӧ гулькйӧдлыны 50-100 граммӧн, недыр мысти и кӧвъясясны алкоголизм да мукӧд пӧрӧс.
Торйӧн нин колӧ ӧлӧдны юӧмысь нӧбасьысь нывбабаӧс, ӧд сыкӧд тшӧтш курыд зелляысь коддзӧ и чужтӧм на кагаыс. Татшӧм мамлӧн вермас чужны висьлӧс дзолюк. Курыд зелляыс медводз йиджӧ вейясӧ, мый вайӧдӧ ДЦП-ӧдз, эпилепсияӧдз, микроцефалияӧдз да мукӧд сикас висьӧмӧдз.
Нинӧм бурыс абу, кор семьяын бать-мамыс дучкӧны челядь дырйиыс. Гӧгӧрвоана, и ныв-зон велалӧны тайӧ лёкторас.
Том гозъялы колӧ жӧ видзчысьны юӧмысь. Курыд зелляысь налӧн омӧльтчӧ генетикаыс, тшӧкыда оз вермыны чужтыны кага.
Ставнымлы колӧ ӧтувтчыны да сувтны юысьяслы паныд. Этшаджык кад колӧ сетны лавкаяслы вина-водкаӧн вузасьны. Унджык лунӧ колӧ дзикӧдз дугӧдны инавны зеллясӧ.
А медся бур – ставнымлы дзикӧдз ӧвтыштчыны тайӧ омӧльторсьыс.
Коми Республикаса наркодиспансерысь главнӧй врач Светлана Свиридова:
–Грецияын, Италияын, Кавказын да мукӧд лунвыв странаын йӧзыс зэв важысянь быдтӧны виноград, вӧчӧны вина да юӧны. Та вӧсна налӧн вир-яйын артмӧма ген, коді сулалӧ этил спиртлы паныд.
Учёнӧйяс туялӧмаӧсь, Войвылын, Китайын да Японияын олысьяслӧн татшӧм генферментыс абу. Та вӧсна вина-водка юигӧн налӧн вир-яйын ӧдйӧджык чукӧрмӧ ацетальдегид токсин. Та вӧсна жӧ найӧ ӧдйӧджык юсьӧны да висьмӧны алкоголизмӧн.
Комиын тшӧкыдджыка юсьӧны мужичӧйяс. Дерт, овлӧ, и нывбаба юсьӧ. Но сійӧ бӧръя здукӧдз оз шыӧдчы врач дорӧ. Тайӧс вӧчӧ, кор сёр нин сылы мыйӧнкӧ отсавны, либӧ кор суд индӧ мырддьыны челядьсӧ.
Тавося квайт тӧлысьӧн Комиын больнича-диспансерын пасйӧма 9.097 мортӧс, кодъяслӧн вина-водка дучкӧмысь торксьӧма неврологияыс: найӧ оз нин вермыны овны алкогольтӧг да майшасьӧны психозӧн.
Мӧйму тайӧ кадколаст серти татшӧм висьысьыс чинӧма 242 мортӧн, либӧ кык прӧчент.
Но медводдзаысь шыӧдчысьыс содӧма: 2022 воын вӧлӧма 371, а таво – 441 морт.
Бур, мый таво ньӧтчыдысь эз веськавлыны тыр арлыдтӧмаяс. Мӧйму алкогольысь висьмыліс ӧти кага.
Тшӧкыдджыка миян дорӧ шыӧдчӧны либӧ вайӧдӧны 25-55 арӧсаясӧс.
Алкоголизмӧн ӧти здукӧн оз висьмыны. Хроническӧйӧн сійӧ лоӧ ылӧсас во мысти кымын. Дерт, быд мортлӧн дзоньвидзалуныс, вир-яйыс абу ӧткодьӧсь. Кодкӧ юсьӧ водзджык, кодкӧ дырджык кутчысьӧ. Унатор сы сайын, кымын граммӧн мортыс юӧ, кымын арӧса, кодкӧд ёртасьӧ да сідз водзӧ.
Рӧдвужыс, матыссаясыс кӧ казялісны, мый мортыс пӧрӧ алкоголикӧ, колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык шыӧдчыны психиатр-нарколог, психотерапевт, психолог да диспансерса специалистъяс дорӧ.
Кыдз гӧгӧрвоны, мый мортыс юсьӧ?
Медводз, сійӧ кӧ босьтӧ киас стӧкан-румкасӧ некутшӧм помкатӧг, ӧтнасӧн, юӧ кӧ гусьӧн, кытчӧкӧ гортас дзебӧ сулеясӧ либӧ петалӧ гид-сараяс да гулькнитӧ. Юысьлӧн торксьӧ унмыс, сійӧ пыр мый вылӧ кӧ дӧзмӧ-скӧралӧ, ӧтдортчӧ горт гӧгӧр уджысь, челядьӧс быдтӧмысь, сылы бурджык кӧнкӧ бокын ас коддьӧмыскӧд.
Юсьӧм морт гажа юрӧн вермӧ пуксьыны руль сайӧ да мунны удж вылӧ. Та дырйи сійӧ оз чайт, мый вӧчӧ мыйкӧ омӧльтор. Ставӧн пӧ тадз юыштӧны. Юа пӧ мукӧд мында жӧ…
Курыд зелля дучкӧм вайӧдӧ уна сикас висьӧмӧдз, тшӧш и лёк пыкӧсӧдз, торйӧн нин йиджӧ сьӧлӧмӧ, гыркӧ, мускӧ, вӧркӧ да сӧнӧ. Таысь ӧтдор юсьӧм морт оз вермы лючки зільны да воштӧ уджаланінсӧ, вӧчӧ мыж, кувсьытӧдзыс ачыс доймалӧ машинаӧн либӧ кодӧскӧ зуралӧ.
Артыштны кӧ, мыйта мортыс вонас видзӧ курыд зелля вылӧ, тайӧ сьӧмыс кодсюрӧлӧн тырмас ньӧбны челядьыслы велосипед, ноутбук да мукӧдтор.
Кор мортыс грамм оз ю, сылӧн зэв бур иммунитет, крепыд дзоньвидзалун да ясыд вежӧр. Татшӧмыс зіля уджалӧ да лӧсьӧдӧ крепыд семья.
* * *
Вӧлӧмкӧ, XVI нэмӧдз Русьын алкоголизмнад абу майшасьлӧмаӧсь. Медводдзаысь юысьясыд дӧзмӧдӧмаӧсь йӧзсӧ 1648 воын, кор кыптӧма кабак бунт. Уна губернияын йӧзыс кисьтӧмаӧсь-сотӧмаӧсь курыд зелляӧн вузасян лавка-кабак.
1912 воын православнӧй вичко нуӧдӧма Москваын ставроссияса съезд, кӧні сентябрь 11 лунсӧ шуӧмаӧсь Садь лунӧн. Сӧвет власьт кадӧ попъясӧн лӧсьӧдӧм лунсьыс ӧвтыштчӧмаӧсь. Тайӧ лунсӧ бӧр ловзьӧдӧмаӧсь 2014 воын Вежа Синод индӧд серти.
* * *
Курыд зеллякӧд йитӧдын йӧзыс зэв уна шмонь думыштӧмаӧсь.
Вина юӧмыд кӧ пӧ торкӧ уджтӧ, эновтчы… уджсьыд.
Гажа юра кык мужичӧй пукалӧны пызан сайын. Ӧтиыс и шуӧ:
–Тӧрыт нывлы висьталӧмаӧсь школаас, мый верблюд ютӧг вермӧ кутчысьны тӧлысь…
Мӧдыс дыр мӧвпалӧм бӧрын вочавидзӧ:
–Ошка…
Ань норасьӧ пӧдругаыслы, верӧсӧй пӧ дзикӧдз юсис. Ог пӧ тӧд, кыдзи дугӧдны.
А тэ пӧ водка сулеяас сюй шыр шой. Верӧсыд аддзас да, пыр и вукӧдны мӧдас курыд зеллясьыд.
Мӧдыд сідз и вӧчас.
Мӧд лунас локтас гортас, а верӧсыс пызан сайын сулик код. Орччӧн тыртӧм сулея, а кинас мыйкӧ пыдзралӧ. Но пӧ, шырук, нӧшта гоз-мӧд войт…
–Батьӧ, водкаыд бара донсялӧма. Тэ этшаджык мӧдан юны?
–Ог. Ті этшаджык мӧданныд сёйны. <>
Николай Размыслов.
Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.