Россияын талун пыр унджыкӧн босьтчӧны видзны кӧза. Абу этша татшӧмыс и Коми Республикаын. Быдсикас овмӧсын талун видзӧны 300 гӧгӧр кӧза. Неважӧн Сыктывкарысь, Кӧрткерӧс, Изьва, Княжпогост, Сыктывдін да Луздор районъясысь 25 морт воліс Емваӧ «Ворвож» овмӧсӧ кӧза видзысьяслӧн медводдза семинар-форум вылӧ. Чукӧртчылӧмсӧ котыртіс регионса видз-му кооперативлы да фермерлы отсӧг сетан шӧрин. Кыдзи да кытысь позьӧ ньӧбны бур пӧрӧдаа пемӧс? Мыйӧн сійӧс вердны? Тайӧ да уна мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис Новосибирскысь кӧза видзан школаса координатор, видз-му овмӧс наукаса доктор Вячеслав Шаталов.
Кодӧс видзны?
–Россияын лэдзӧны кӧза видзӧм кузя быдвося журнал. Комиӧ локтӧдз син улӧ веськаліс 2021 вося петасыс. Неуна чуйми, кор сэтысь эг аддзы Комиын кӧза видзӧм-рӧдмӧдӧм йылысь некутшӧм юӧр. Ыжъяс йылысь пасйӧд эм, а кӧза оз гаравны.
Лача кута, 2022-2023 воясся журналъясын казьтыштасны Коми Республикаын кӧза видзысьясӧс.
Ӧд татшӧм водзмӧстчысьыс тані уна. Кодсюрӧ ӧтуввез пыр велӧдчис миян школаын.
Сэсся тіян регионын кӧза видзӧм могысь эм став позянлуныс. Емваӧ локтігӧн завидьпырысь видзӧді туруна видзьяс вылӧ. Кӧть, мися,ытшкышта неуна да сьӧрысь Новосибирскӧ нуа!
Талун некод нин оз шу, мый кӧза – гӧля олысьлӧн мӧс. Водзӧсыс тайӧ пемӧссяньыс ыджыд. И дзоньвидзалун боксянь сылӧн йӧлыс бур да чӧскыд. Торйӧн нин лӧсялӧ челядьлы.
Мирса учёнӧйяс туялӧмаӧсь, кӧза видзан странаясын пӧ кулысьыс этшаджык. И сьӧм боксянь рӧскодыс абу ыджыд.
Кӧзаыд абу писка, кутшӧм турун аддзас, сійӧс и йирыштас.
2006 восянь Россияын содӧ тайӧ гортса пемӧсыс.
2014 воын ми нуӧдім Москваын медводдза семинаръяс. Талун тайӧс вӧчам ӧтуввез пыр.
Нуӧдім нин 75 семинар, тӧдӧмлун босьтіс мирса 23 странаысь куим сюрсысь унджык морт. Ӧнӧдз звӧнитчӧны Америкасянь, Австралиясянь, Новая Зеландиясянь, Таджикистансянь да мукӧдласянь.
2017 воын Россияын котыртісны кӧза видзан ассоциация. Сэні быдӧнлы отсаласны и бур пӧрӧдаа кӧзаӧн, и сьӧмӧн, и юрист велӧдас лючки дасьтыны колана документ-кабаласӧ.
Россияын талун быдсикас овмӧсын видзӧны-рӧдмӧдӧны 1 миллион 811 сюрс пемӧс. 32 прӧчентыс – лысьтан стада.
Таысь ӧтдор кӧза быдтӧны яй, вурун да ку вылӧ. Странаын та боксянь водзмӧстчӧ сизим регион – Ленинград, Курск, Тамбов, Улыс Новгород обласьтъяс, Ставрополь край, Татарстан да Марий Эл. Дас племеннӧй овмӧсын вӧдитӧны-рӧдмӧдӧны вит пӧрӧда – заанен, альпыса, мурсиано гранадина, нубиан да роч.
Дерт, медводз колӧ пуктыны ас водзад мог, мый ради босьтчан видзны кӧзасӧ.
Кӧсъянныд кӧ сӧвмӧдны агротуризм да восьтыны сідз шусяна контакта зоопарк, кӧні челядь пыралӧны пемӧсъяс дорӧ йӧрас, вердӧны найӧс да малалӧны, колӧ босьтны ичӧтик тушаа кӧза.
Йӧв-яй кӧ колӧ, войвыв регионъяслы – Коми, Архангельск да Ленинград обласьтъяслы – лӧсялӧ куим пӧрӧда.
Дерт, медводз заанин. Тайӧ еджыд, зэв шоча сьӧд пемӧсъясыс вонас лысьтӧны 4,2 прӧчент суклуна 719 килограмм йӧв.
Миян овмӧсысь тайӧ пӧрӧдаа кӧзаясыс унаысь вермылісны войтыркостса выставкаясын. Пемӧсъясыс неуна ньӧжмыдӧсь. Йирсьыштасны да куйлӧны-рӧмидзтӧны. Зэв бура олӧны ыджыд стадаын.
Комиын позьӧ вӧдитны-рӧдмӧдны и альпыса да нубиан кӧза. Ӧтиыс вонас лысьтӧ 680, мӧдыс – 567 килограмм йӧв.
Но тӧдӧмлунъястӧг босьтчыны вӧдитны кӧза оз позь.
Мыйӧн вердны?
Суйӧр сайын кӧзаясӧс во гӧгӧр вердӧны ӧткодя – турунӧн да комбикормӧн. Тайӧс вӧчӧны сы могысь, медым йӧлыс быд лун вӧлі ӧти кӧра да суклуна. Сэки и сырыд во чӧж лоас татшӧм жӧ.
Миян овмӧсъясын пемӧстӧ пӧвадитӧны. Торйӧн нин гожӧм-арын.
Сад-йӧрад мыйыс сӧмын оз быдмы да кисьмы! Со и номсӧдлам кӧзатӧ яблӧгӧн, морковӧн, кабачкиӧн, тыкваӧн, мукӧд град выв пуктасӧн да фруктыӧн.
Сэсся тшӧкыда вежлалам йирсян пӧскӧтинасӧ. Ӧтилаын эжӧраджык, мӧдлаын – бобӧнянь сора пырей да с.в. Дерт, татшӧм вердӧм-йирсьӧдӧмнад и йӧлыс быд лысьтысигӧн торъялӧ. Дас литра йӧлысь ӧтчыд артмас 1, а мӧд дасысь – 1,2 килограмм сыр. И сырыс мӧдас торъявны кӧр-суклуннас да белокнас.
Верстьӧ кӧзалы луннас колӧ 2, 5 килограмм бур турун, 0,8-1,8 килограмм зӧр либӧ комбикорм да куим килограммӧдз град выв пуктас.
Кодсюрӧ велӧдӧ, колӧ пӧ уна сикас кӧрым. Но ӧд и турун сорасыс миян абу быдлаын ӧткодь. И комбикормас мыйыс сӧмын абу! Та вӧсна этшаджык колӧ кывзыны ӧтуввез пыр велӧдысьясӧс.
Ог вӧзйы вердны кӧзаӧс и быдсикас рокӧн. Та дырйи гыркъя веськалӧ унджык ва. Кор пемӧсыс торйӧн сёйӧ турун, зӧр, та бӧрын колана мындаысь унджык васӧ сійӧ оз ю.
Лючки кӧ вердны, кӧзаыд олас 10-15 во и кутас сетны уна йӧв. Аддзылі 18 арӧсаӧс, коді лысьтіс луннас 4,5 килограмм.
А кӧзапи кӧ оз нёнясь?
–Кӧзапи кӧ оз нёняв мамсӧ, вежон колӧ вердны нёня дозйысь. Та дырйи мед пемӧсыс юрнас нюжӧдчис вывлань. Татшӧм ногӧн йӧлыс веськалӧ веськыда чулляс (сычугас). Кодсюрӧ пузчужӧм кӧзапилы дозйӧ кисьтӧны йӧв да татшӧм ногӧн юктӧдӧны. Тадзи оз позь. Кор пемӧсыслӧн юрыс улын, йӧлыс мӧдас веськавны литомъяас (рубецас). Но кӧзапилӧн, кытчӧдз сійӧ оз мӧд сёйны турун, литомъяыс оз уджав, и йӧлыс сэні сукмӧ-шоммӧ да тшыксьӧ. Ичӧт пемӧсыс таысь весиг вермас кувны.
Йӧлӧн кӧзапиянӧс юктӧдӧны луннас вит-квайтысь 2-2,5 тӧлысь, обратӧн кӧ – 4,5 тӧлысьӧдз.
Мукӧдыс кык лун вердӧны кӧза йӧлӧн, а сэсся вуджӧдӧны кос йӧв вылӧ. Но та дырйи колӧ видзӧдны, медым татшӧм йӧвсӧ эз вӧв вӧчӧма сояысь да мукӧд быдмӧгысь. Татшӧмыс оз лӧсяв кӧзапи гырклы.
Сылӧн гыркйын нёль юкӧн: литомъя, книжка, сетка да чуль. Турун да зӧр вылӧ вуджтӧдз воддза куимыс оз уджавны. Кор пемӧсыс заводитӧ йирсьыны, турунсӧ няклявтӧг ньылалӧ. Ставыс веськалӧ медводз литомъяас, кӧні сійӧс небзьӧдӧ микрофлора да бактерияяс. Книжкаыс посньӧдлӧ-шырӧ турунсӧ, а сеткасяньыс рӧмидзыс бӧр воӧ пемӧслы вомас.
Та вӧсна кукань-мӧс, кӧза-баля оз позь вӧв да порсь моз помся вердны-йирсьӧдны. Налы колӧ куйлыштны да рӧмидзтыны.
Нёль вежон мысти кӧзапиянӧс торйӧдӧны. Яй вылӧ быдтансӧ ёнджыка вердӧны йӧлӧн.
Кыдзи бурдӧдны?
–Вайсьӧм бӧрас кӧ кӧзалӧн петыштӧ на вир, позьӧ юктӧдны заваритӧм петшӧрӧн, а пыктӧ кӧ – укроп ваӧн.
Суйӧр сайын кӧза видзан овмӧсын этша вылӧ кык зоотехник.
Ӧтиыс кывкутӧ пемӧс рӧдмӧдӧм, а мӧдыс – вердӧм вӧсна. Та могысь кӧза бӧж дінсьыс босьтӧны вир. Сы серти вежон кежлӧ лӧсьӧдӧны рацион. Сьылісьыс вирсӧ босьтӧны мукӧд анализ вылӧ.
Кодсюрӧ номсӧдлӧ пемӧссӧ ӧтуввез пыр ньӧбӧм солӧн. Ӧти ань висьталіс, сеті пӧ ведра сов, да кӧзаӧй лунтыр сы дорысь эз вешйыв. Тыдалӧ, совсьыс кындзи сэні уна химия сорас гудралӧмаӧсь. Медся бур, эм кӧ изъя нюлан сов.
Кӧзалӧн кӧ вуруныс лёкмӧ, сідзкӧ, оз тырмы сера.
Йод тырмытӧм вӧсна Войвылын йӧзысь ӧтдор майшасьӧны и пемӧсъяс. Вонас кыкысь кӧзаӧс позьӧ уколавны йодӧн. Эм и йода таблетка. Сійӧс ӧзтӧны гидын, и пемӧс лолалӧ йода тшыннас. Позьӧ лолавны и кӧзяиныслы.
Кӧні видзны?
–Лӧсялас быдсикас гид. Сӧмын оз ков вунӧдны этша вылӧ вонас сэні кыкысь пелькӧдчыштны, шуам, тулысын да арын, кор пемӧсъяс видз вылынӧсь. Колӧ весавны стенсӧ, пӧтӧлӧксӧ, джоджсӧ, ӧшинь-ӧдзӧссӧ, йӧртӧдъяссӧ. Позьӧ чишкавны ставсӧ паяльнӧй лампаӧн да мыськыны «Белизна», «Сепустин», «Криодез», «Биоцид С»» да «Глютекс» сораса ваӧн.
* * *
Лариса Магий, кӧза видзысь:
—Дас во нин вӧдита тайӧ пемӧсъяссӧ. Пӧчӧсянь, тыдалӧ, кӧсйӧмыс вуджис. Сійӧ нэмсӧ видзис кӧза. Найӧ пӧ и отсалісны войнадырся тшыг кадӧ.
Олам Сыктывкарса Кӧджпомын. Керка дорын гидын видзам комын кӧза. Йирсям Сыктыв ю бокын, кӧрт туй сайын. Медся ёна майшӧдлӧ бур пӧрӧдаа пемӧс корсьӧмыс. Заводитлім пӧрӧдатӧм кык кӧзасянь. Вайӧдлім найӧс Гӧрд затон посёлокысь. Надзӧник содтім лыдсӧ. И кутшӧм сӧмын рӧма да мыгӧра кӧза сэні эз вӧв! Быдӧнлысь лысьтылім луннас 600-1.000 граммӧн да нимкодясим. Вит во сайын Перымысь вайӧдім Генри ай кӧза. Кык воӧн сійӧ бурмӧдіс стаданымӧс. И мыгӧр, и рӧм сертиыс кӧзаяс лоисны ӧткодьӧсь. И лысьтыны мӧдісны унджык, и йӧлыс лоис сукджык. Неважӧн Санкт-Петербургысь вайӧдім нӧшта кык ай кӧза. Мед сэсся найӧ уджыштасны.
Кӧзасӧ медводдзаысь лысьтыны колӧ кызь тӧлыссянь. Во сійӧ быдмӧ, вит тӧлысь нӧбасьӧ, кык тӧлысь вердӧ кӧзапиянсӧ. Та бӧрын нин позьӧ и аслыд босьтны йӧвсӧ.
Александра Жикина, фермер:
—Мӧскысь да вӧлысь ӧтдор овмӧсын эм быдсикас пемӧсыс да пӧткаыс. Видза зэв ыджыд кроликъясӧс, квайтпалич, курӧг-дзодзӧг. Медводдза кӧза вайӧді Кировысь. Быд лун лысьта 4,5 килограмм йӧв. И водзті ӧтуввез пыр кывзі Вячеслав Аркадьевичылысь курсъяссӧ, и талун окотапырысь сюркнялі пель сайӧ сылысь висьтасьӧмсӧ. Зэв бур, мый котыртлісны тайӧ семинарсӧ. Унатор тӧдмалі выльсӧ, кыдзи видзны, мыйӧн вердны.
Мария да Антон Иевлевъяс:
—Олім Сыктывкарын, а сэсся вуджим Выльгорт сайӧ, кыпӧдім керка. Лӧсьӧдім кык лысьтан да ӧти ай кӧза. Шуӧны, кӧза йӧлыс пӧ дука. Ме некутшӧм дук ог кыв. Зэв чӧскыд. И суседъяс ошкӧны. Ме ог радейт лавкаса ӧти прӧчента йӧвтӧ.
Ирина Розанова, видз-му овмӧс кооперативлы да фермерлы отсӧг сетан шӧринысь юкӧнӧн веськӧдлысь:
—Государствоным тӧждысьӧ кӧза видзан фермеръяс вӧсна. Быдӧнлы, коді босьтчӧ вӧдитны кӧза, отсалӧны инавны йӧв-яйсӧ. Та могысь вермасны вичмӧдны вит миллион шайта агростартап грант. Отсаласны и агротуризм сӧвмӧдысьлы. Та могысь сетӧны 10-20 миллион шайт. <>
Николай Размыслов.
Снимокъясыс авторлӧн.